Khóa luận tốt nghiệp: Một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:139

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là thực hiện nghiên cứu này nhằm đề xuất một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận. Để hiểu rõ hơn, mời các ban tham khảo chi tiết nội dung khóa luận này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khóa luận tốt nghiệp: Một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN  H’ LÊ NA NIÊ KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐỀ TÀI: MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Ngữ văn Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH KHOA NGỮ VĂN  KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐỀ TÀI: MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN GVHD: ThS. Lê Thị Ngọc Chi SVTH: H’ Lê Na Niê MSSV: 42.01.601.150 Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020
LỜI CẢM ƠN Khóa luận tốt nghiệp này là thành quả của một quá trình tìm hiểu và nghiên cứu một cách nghiêm túc. Ngoài sự nỗ lực của bản thân, để hoàn thành công trình này, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình từ nhiều cá nhân và tập thể. Đây vừa là sự hỗ trợ trực tiếp, vừa là động lực để tôi thực hiện khóa luận một cách nhanh chóng và thuận lợi nhất. Đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Thạc sĩ Lê Thị Ngọc Chi – giảng viên hướng dẫn khóa luận tốt nghiệp của tôi. Trong suốt quá trình thực hiện khóa luận, kể từ khi xác định đề tài nghiên cứu, xây dựng đề cương đến khi thực nghiệm và hoàn thành khóa luận, cô đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ và khích lệ tôi rất nhiều. Nếu không có sự hướng dẫn tận tình và cách làm việc nghiêm túc của cô, với khả năng của một sinh viên còn nhiều hạn chế về kiến thức và kinh nghiệm triển khai một công trình khoa học, tôi sẽ không thể hoàn thành được khóa luận. Vì vậy, tôi muốn dành lời tri ân đầu tiên và đặc biệt nhất đến giảng viên hướng dẫn của tôi. Tôi xin cảm ơn Thạc sĩ Huỳnh Thị Ngọc Yến, quý Thầy, Cô trong tổ bộ môn Ngữ văn và các em học sinh lớp 11B10, 11B16, 11B17 trường THPT Trần Phú đã nhiệt tình hợp tác, giúp đỡ tôi qua việc trả lời bảng câu hỏi khảo sát để tôi có thể thực hiện khóa luận một cách thuận lợi nhất. Tôi xin cảm ơn các giáo viên Ngữ văn đã hỗ trợ tôi trong việc trả lời câu hỏi khảo sát thực nghiệm, qua đó giúp tôi kiểm chứng và đánh giá lại các nhận định của mình về vấn đề nghiên cứu. Tôi cũng xin được cảm ơn quý Thầy, Cô khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện để tôi có thể thực hiện đề tài một cách thuận lợi nhất. Cuối cùng, tôi xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã luôn ủng hộ, chia sẻ và đồng hành cùng tôi trong suốt quá trình thực hiện khóa luận vừa qua.
LỜI CAM ĐOAN Đối với việc thực hiện đề tài nghiên cứu này, tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng chúng tôi (sinh viên thực hiện và giảng viên hướng dẫn). Các số liệu và kết quả nghiên cứu được trình bày trong khóa luận tốt nghiệp này là trung thực và chưa từng công bố trong bất kì công trình khoa học nào khác. Sinh viên thực hiện H’ Lê Na Niê
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN Viết tắt Viết đầy đủ GV Giáo viên HS Học sinh KHDH Kế hoạch dạy học SGK Sách giáo khoa THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông VB Văn bản VBTM Văn bản thuyết minh YTNL Yếu tố nghị luận
DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG KHÓA LUẬN Bảng Tên bảng Trang Bảng 1.1 Các kiểu cấu trúc VBTM 18 Bảng 1.2 Yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết VBTM ở cấp THCS và THPT 21 trong Chương trình Ngữ văn 2018 Bảng 1.3 Các hình thức biểu hiện của YTNL trong VBTM 28 Bảng 1.4 Kết quả khảo sát HS về cách hiểu khái niệm VBTM, YTNL và 29 tác dụng của việc lồng ghép YTNL vào VBTM Bảng 1.5 Kết quả khảo sát HS về việc viết VBTM có lồng ghép YTNL 33 Bảng 1.6 Kết quả khảo sát GV về các kiến thức cần được triển khai để đảm 34 bảo hiệu quả cho việc lồng ghép YTNL vào VBTM. Bảng 1.7 Kết quả khảo sát GV về những thuận lợi, khó khăn khi hướng dẫn 35 HS viết VBTM có lồng ghép YTNL Bảng 2.1 Mẫu sơ đồ nội dung các kiểu cấu trúc của VBTM 41 Bảng 2.2 Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL 49
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................ 2 2.1 Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh ............................................ 2 2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 2 2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 4 2.2 Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh .............................. 6 2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 6 2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 7 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 8 3.1 Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 8 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 9 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 9 4.1 Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 9 4.2 Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 9 5. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 9 6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 10 7. Bố cục khóa luận .................................................................................................. 11 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN...... 12 1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 12 1.1.1. Văn bản thuyết minh .......................................................................... 12 1.1.1.1 Khái niệm ......................................................................................... 12 1.1.1.2 Đặc điểm văn bản thuyết minh ....................................................... 13 1.1.2. Yếu tố nghị luận................................................................................... 19 1.1.2.1 Khái niệm yếu tố nghị luận ............................................................. 19 1.1.2.2 Các yếu tố nghị luận ........................................................................ 20
1.1.3. Việc viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận......... 21 1.1.3.1 Cơ sở để lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản thuyết minh...............................................................................................................21 1.1.3.2 Những điều cần lưu ý khi lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản thuyết minh................................................................................................... 22 1.1.3.3 Các yếu tố nghị luận có thể lồng ghép vào văn bản thuyết minh 23 1.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................... 29 1.2.1. Quan niệm của giáo viên và học sinh trung học phổ thông về yếu tố nghị luận ........................................................................................................... 29 1.2.2. Thực trạng về việc dạy viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận ........................................................................................................... 36 Tiểu kết Chương 1 .................................................................................................... 37 CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN .......................................................... 38 2.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp ................................................................. 38 2.1.1. Đảm bảo bám sát đặc điểm của văn bản thuyết minh ....................... 38 2.1.2. Đảm bảo tính trực quan ....................................................................... 38 2.1.3. Đảm bảo tính tích cực, chủ động của học sinh ................................... 39 2.1.4. Đảm bảo tính sáng tạo của học sinh .................................................... 39 2.2. Một số biện pháp đề xuất ................................................................................ 39 2.2.1. Hướng dẫn học sinh nhận diện yếu tố nghị luận trong văn bản thuyết minh.......... ........................................................................................................ 39 2.2.1.1 Sử dụng bảng biểu, sơ đồ ................................................................ 40 2.2.1.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 42 2.2.1.3 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 43 2.2.2. Hướng dẫn học sinh lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép yếu tố nghị luận ............................................................................................... 44 2.2.2.1 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 44 2.2.2.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 46 2.2.3. Hướng dẫn học sinh viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận ........................................................................................................... 46
2.2.3.1 Sử dụng đoạn văn mẫu .................................................................... 46 2.2.3.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 48 2.3. Điều kiện thực hiện các biện pháp đề xuất .................................................. 51 Tiểu kết Chương 2 .................................................................................................... 52 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 53 3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................... 53 3.2. Đối tượng và thời gian thực nghiệm............................................................. 53 3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ......................................................................... 53 3.2.2. Thời gian thực nghiệm .......................................................................... 53 3.3. Tiến trình thực nghiệm .................................................................................... 53 3.4. Thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm ....................................................... 54 3.4.1. Các bước thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm .............................. 54 3.4.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................................ 54 3.4.2.1 Mô tả kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................ 54 3.4.2.2 Kế hoạch dạy học thực nghiệm....................................................... 55 3.5. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 55 3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ....................................................................... 58 Tiểu kết Chương 3 .................................................................................................... 60 KẾT LUẬN................................................................................................................ 62 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 64 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 68
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Môn Ngữ văn trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông là một môn học “vừa có tính cách Nghệ thuật (tác phẩm nghệ thuật ngôn từ) vừa có tính cách Khoa học (Ngữ học, Văn học sử, Lí luận văn học)” (Nguyễn Đức Can, Lê Thời Tân, 2018), có nhiệm vụ hình thành và phát triển hai năng lực chuyên biệt bao gồm năng lực tiếp nhận VB và năng lực tạo lập VB cho HS. Trong đó, dạy Viết là công việc có đóng góp quan trọng nhất trong việc hình thành và phát triển năng lực tạo lập VB bởi tính thực hành cao của nó. Những sản phẩm được tạo ra trong quá trình dạy Viết chính là biểu hiện của sự tổng hợp kiến thức thu nhận được trong quá trình học và luyện tập kĩ năng Đọc hiểu của HS. Qua hệ thống các bài tập tạo lập VB, việc dạy Viết sẽ tạo nên những nền tảng cơ sở giúp GV có cái nhìn vừa bao quát vừa cụ thể về mức độ phát triển và hoàn thiện các năng lực chung và năng lực chuyên biệt của HS trong quá trình học. Do đó, nó có vị trí quan trọng trong việc đánh giá kết quả học tập môn Ngữ văn. Các kiểu VB thông dụng mà HS được học viết trong chương trình phổ thông xét theo phương thức biểu đạt bao gồm văn tự sự, miêu tả, biểu cảm, nghị luận, thuyết minh, hành chính. Trong đó VBTM được xem là kiểu VB thông dụng trong mọi lĩnh vực đời sống với tác dụng cung cấp những tri thức về đặc điểm, tính chất,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu giải thích. Theo Chương trình Giáo dục phổ thông môn Ngữ văn năm 2018, VBTM bắt đầu đưa vào dạy ở chương trình lớp 6, sau đó được tiếp tục dạy đến lớp 7, 8, 9, 10 và 11 với nội dung và yêu cầu ngày càng được nâng cao theo từng lớp học. Cụ thể trong chương trình, VBTM được đưa vào từ cấp THCS với các bài học cung cấp những kiến thức nền tảng cơ sở và những bài học thực hành luyện tập đơn giản, sau đó đến cấp THPT, VBTM được học ở lớp 10 và 11 với những bài học có độ khó và những bài tập thực hành có tính chất tổng hợp cao hơn. Trong đó, ở lớp 11, HS được yêu cầu phải “Viết được bài thuyết minh có lồng ghép một hay nhiều yếu tố như miêu tả, tự sự, biểu cảm, nghị luận” (tr. 69). Đây là một kiểu bài thuyết minh tổng hợp; 1
và lần đầu tiên được đặt ra một cách rõ ràng trong yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết VBTM. So với YTNL, các yếu tố miêu tả, tự sự, biểu cảm là những yếu tố khá quen thuộc với HS, HS có thể dễ dàng nhận biết hơn, và vì thế, việc lồng ghép vào bài văn thuyết minh cũng thuận lợi hơn. Còn YTNL, với tính chất nghị luận đặc trưng, có những hình thức biểu hiện riêng, có thể gây khó khăn cho HS trong việc nhận biết cũng như lồng ghép vào VBTM. Mặc dù vậy, để có thể đáp ứng yêu cầu cần đạt nói trên, bên cạnh việc dạy HS lồng ghép các yếu tố miêu tả, tự sự và biểu cảm, GV cũng phải dạy HS kĩ năng lồng ghép YTNL vào VBTM. Việc hướng dẫn HS xác định những yếu tố như thế nào thì được gọi là YTNL và lồng ghép vào VBTM ra sao thực sự là một vấn đề có tính thử thách đối với GV. Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận” để nghiên cứu hi vọng có thể góp phần vào việc định hướng cũng như lựa chọn các biện pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL trong bài văn thuyết minh của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu Khi thực hiện đề tài “Một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận”, chúng tôi đã tìm hiểu và tập hợp các tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế ở hai khía cạnh là VBTM và dạy viết VBTM. 2.1 Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh 2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngoài VBTM không phải là một kiểu VB mới, sự xuất hiện và sử dụng rộng rãi trong thực tế đời sống đã cho thấy tầm quan trọng và sự cần thiết của việc dạy kiểu VB này cho HS phổ thông. Tài liệu của Smith, Busch và Guo (2015) đã trình bày khái niệm VBTM, khái quát về các kiểu cấu trúc và dấu hiệu nhận biết cho từng kiểu cấu trúc của VBTM. Bằng việc so sánh VBTM với văn bản tự sự, nghiên cứu này cũng chỉ ra những điểm nổi bật của kiểu VB này về ngôn ngữ như từ vựng, ngữ pháp... Ngoài ra, một số công trình khác cũng góp phần làm rõ khái niệm, các đặc điểm cơ bản của 2
VBTM ở các mặt như: mục đích, ngôn ngữ, các phương tiện phi ngôn ngữ của VB như các tài liệu của Ephraim (2009), Fountas và Pinnell (2012), Richard (2016). Về cấu trúc VBTM, tài liệu Expository text in the classroom của Smith (trên website https://www.uwo.ca của Đại học Western, Canada) đã mô tả từng kiểu cấu trúc VBTM, đưa ra các từ dấu hiệu để nhận diện và sơ đồ tổ chức nội dung của VBTM đồng thời làm rõ trình tự tổ chức và sắp xếp các nội dung thuyết minh của từng kiểu cấu trúc cụ thể, bao gồm: (1) cấu trúc mô tả/tổng hợp, (2) cấu trúc trình tự/chuỗi thời gian, (3) cấu trúc so sánh/tương phản, (4) cấu trúc vấn đề/giải pháp, (5) cấu trúc nguyên nhân/ảnh hưởng. Các nhà nghiên cứu khác như Harvey (1998), Ephraim (2009), Akhondi, Malayeri và Samad (2011), Fountas và Pinnell (2012), Smith, Busch và Guo (2015) đều có cùng quan điểm với tài liệu nói trên. Nhóm tác giả Wilder và William (2007) và Richard (2016) thì có cách phân loại khác. Theo Wilder và William (2007), VBTM có bảy kiểu cấu trúc bao gồm: định nghĩa, mô tả, quy trình (trình tự), phân loại, so sánh, phân tích (ví dụ: nguyên nhân/kết quả) và thuyết phục (Wilder và William, 2007, tr. 478). Còn Richard (2016) cho rằng, VBTM có sáu kiểu cấu trúc bao gồm: định nghĩa, quy trình (trình tự), phân loại, so sánh/tương phản, nguyên nhân/ảnh hưởng, vấn đề/giải pháp (Richard, 2016, tr. 148). Về đặc trưng của VBTM, Features in expository texts: instructional practices của Williams (2014) là tài liệu xác định các đặc trưng của VBTM một cách bài bản và tương đối đầy đủ nhất. Theo tìm hiểu của tác giả, VBTM có hai nhóm đặc trưng là đặc trưng trực quan và đặc trưng không trực quan. Trong đó, đặc trưng trực quan là những đặc trưng được thể hiện ngay trên bề mặt trang viết (tức VB) như sự tương phản kiểu chữ, màu chữ, kích cỡ chữ; đặc trưng không trực quan là những đặc trưng được đưa vào phần chính của VB, cụ thể là từ các diễn ngôn thực tế trên VB như cấu trúc, yếu tố biện luận, tính mạch lạc, từ vựng và ngữ pháp. Theo tác giả, các đặc trưng này có vai trò rất quan trọng trong việc hỗ trợ người đọc tiếp cận và hiểu được các thông tin được trình bày trong VBTM. Fountas và Pinnell (2012) cũng có cùng 3
quan điểm với Williams (2014) về vai trò của các đặc trưng trong việc tìm hiểu VBTM, đặc biệt là các đặc trưng không trực quan. Như vậy, có thể thấy một số công trình nước ngoài đã nghiên cứu, xây dựng các nền tảng lí thuyết và đưa ra những lí giải, đánh giá về những vấn đề cơ bản của VBTM như khái niệm, đặc điểm, đặc trưng và các kiểu cấu trúc. 2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước VBTM không phải là đề tài mới tuy nhiên các tài liệu nghiên cứu trong nước về đề tài này còn tương đối ít. VBTM được định nghĩa trong SGK Ngữ văn 8 tập 1 như sau: “Văn bản thuyết minh là kiểu văn bản thông dụng trong mọi lĩnh vực của đời sống nhằm cung cấp những tri thức (kiến thức) về đặc điểm, tính chất, nguyên nhân,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu giải thích” (Ngữ văn 8 tập 1, 2019, tr. 117). Tài liệu Làm văn của Lê A (chủ biên), Nguyễn Trí (2001), VBTM được nhắc đến cùng với các kiểu văn bản khác như nghị luận, miêu tả, tự sự.... Tài liệu này đã xác định và làm rõ những đặc điểm cơ bản của kiểu VBTM, như chỉ ra mục đích của VBTM là “nhằm làm cho người đọc biết và hình dung rõ một đối tượng nào đấy bằng cách trình bày, miêu tả, phân tích, đánh giá các khía cạnh và các biểu hiện cụ thể của chúng.” (Lê A (chủ biên), 2001, tr. 252); yêu cầu của VBTM là “chính xác, nhất quán, rõ ràng, rành mạch và liên kết chặt chẽ” (Lê A (chủ biên), 2001, tr. 253) đồng thời đưa ra phương pháp làm bài văn thuyết minh với các bước cụ thể như sau: (1) định hướng bài làm, (2) sưu tầm, ghi chép và lựa chọn các tư liệu cho bài viết, (3) lập dàn ý, (4) viết, (5) kiểm tra, sửa chữa lại bài viết. Tuy nhiên, các vấn đề mà nhóm tác giả đề cập chỉ mới được trình bày ở mức độ khái quát chứ chưa có sự khai thác sâu sắc và bàn bạc cụ thể. Trong bài viết Những điểm mới ở phần tập làm văn trong sách giáo khoa Ngữ văn 8, khi trình bày về những điểm mới và khó của phần Tập làm văn trong SGK Ngữ văn 8 hiện hành, đối với kiểu VBTM, Nguyễn Thanh Bình (2006) đánh giá rằng đây là kiểu VB hết sức cần thiết vì nó đáp ứng các nhu cầu thực tế đời sống cho HS như việc đọc hiểu được thông tin được trình bày trên nhãn thuốc, chú dẫn 4
trong SGK hay các tài liệu giới thiệu các danh lam thắng cảnh... Cùng trình bày về đặc điểm, tính chất, công dụng,... của đối tượng nên người học thường dễ nhầm lẫn VBTM và văn bản miêu tả. Tác giả chú ý và chỉ rõ một vài khác biệt giữa hai kiểu VB này. Theo người viết “Thuyết minh khác miêu tả ở chỗ là khi thuyết minh yêu cầu người viết tuyệt đối trung thành với hiện thực khách quan, còn miêu tả thì sự trung thành với hiện thực khách quan mang tính tương đối.” (Nguyễn Thanh Bình, 2006, tr. 26). Lê Xuân Soạn (2006) trong tài liệu Giảng dạy Tập làm văn ở trường Trung học cơ sở đã định nghĩa VBTM là kiểu VB được viết ra nhằm “giúp HS làm quen với lối làm văn có tư duy, mang tính khách quan, khoa học, chính xác.” (Lê Xuân Soạn, 2006, tr. 251) từ đó đưa ra vị trí, đặc điểm của VBTM và sau đó trình bày tóm tắt nội dung giảng dạy VBTM ở lớp 8 và lớp 9. Ở lớp 8, HS được học và tìm hiểu các nội dung cơ bản của VBTM như khái niệm, đặc điểm, vai trò, phương pháp thuyết minh và học cách làm một số kiểu dạng thuyết minh như thuyết minh về danh lam thắng cảnh… Đến lớp 9, HS được ôn lại các kiến thức cơ bản về VBTM và nâng cao kĩ năng viết VBTM với các bài học về sử dụng một số yếu tố nghệ thuật (kể chuyện, ẩn dụ, nhân hóa,…), sử dụng yếu tố miêu tả (để gợi lên hình ảnh cụ thể về đối tượng) trong VBTM. Đồng quan điểm với Lê Xuân Soạn về các tính chất, đặc điểm của VBTM Nguyễn Thanh Hùng (2008) trong Giáo trình Phương pháp dạy học Ngữ văn ở Trung học cơ sở cũng chỉ ra rằng thuyết minh là nói rõ ràng tường tận về đặc điểm nội dung, hình thức của một đối tượng trong tự nhiên và trong đời sống xã hội; đặc điểm của VBTM là phải bám sát và trình bày cho người đọc hiểu rõ những nét tiêu biểu riêng biệt của đối tượng; nội dung thuyết minh phải đảm bảo tính khách quan khoa học về đối tượng để người đọc hiểu đúng và toàn diện đối phương. Tuy nhiên ở đây, theo chúng tôi, tác giả chỉ mới dừng lại ở bề rộng còn bề sâu về nội dung thuyết minh vẫn còn bị bỏ ngỏ và YTNL mà chúng tôi muốn nói đến trong đề tài nghiên cứu của mình chính là một phương cách để bổ sung cho vấn đề đang còn khuyết thiếu này. 5
Có thể thấy, những tài liệu về VBTM ở trong nước còn hạn chế và hầu như nội dung này chỉ được nhắc đến trong các công trình nghiên cứu chung về các kiểu VB chứ chưa được nghiên cứu một cách độc lập trong một công trình cụ thể. Các nội dung nghiên cứu có liên quan đến VBTM cũng chỉ dừng ở cấp độ khái quát cơ bản như làm rõ khái niệm, đặc điểm,... của VBTM. 2.2 Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh 2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài Tài liệu Expository Writing của Southall (2001) là một trong những tài liệu đã trình bày một cách khá đầy đủ, bài bản về những hướng dẫn dạy cách viết VBTM như: cách dạy tổ chức và cấu trúc VBTM; cách dạy viết đoạn văn giới thiệu: dẫn dắt và trình bày câu chủ đề; cách viết các câu thể hiện ý tưởng chính, viết các chi tiết hỗ trợ, viết đoạn văn kết luận. Nghiên cứu này cũng đưa ra những hướng dẫn cụ thể cho GV về cách dạy HS nắm vững các kĩ thuật cần thiết để hoàn thành một bài thuyết minh được tổ chức tốt bao gồm: (1) Đoạn giới thiệu rõ ràng với một dẫn dắt thu hút sự chú ý và một câu chủ đề rõ ràng, súc tích; (2) Ba đoạn triển khai được vạch rõ, mỗi đoạn thể hiện một ý chính riêng biệt và một loạt các chi tiết hỗ trợ như trích dẫn, thống kê, sự kiện thú vị, giai thoại hoặc mô tả; (3) Một đoạn kết luận tóm tắt các ý chính. Tài liệu Improving expository writing skills of preservice teachers in an online environment của Wilder và William (2007) cũng là một công trình đáng lưu ý. Trong nghiên cứu này, nhóm tác giả đề xuất sử dụng công nghệ trực tuyến để hướng dẫn dạy viết VBTM. Họ đã mô tả một thử nghiệm các quy trình đặc biệt được sử dụng trong trải nghiệm viết VBTM trực tuyến và đưa ra đánh giá về việc sử dụng công nghệ trực tuyến trong hướng dẫn viết VBTM. Theo nhóm tác giả, “công nghệ không chỉ có khả năng làm cho quá tình sáng tác, đánh giả và sửa đổi dễ dàng hơn mà còn cung cấp các cách thức để người học chia sẻ bài viết của mình với số lượng đối tượng đa dạng phong phú hơn và sử dụng phản hồi để hiểu chính xác hơn về đối tượng mà người viết giả định” (Wilder và William, 2007, tr. 477). Nghiên cứu này đánh giá cao khả năng tương tác của VB trực tuyến với người đọc, cho phép người 6
viết có thể tham gia mọi lúc mọi nơi và nhanh chóng nhận được sự phản hồi của người đọc một cách trực tiếp thông qua công cụ bình luận, đánh giá. Ephraim (2009) đề xuất các chiến lược dạy đọc VBTM mà GV có thể sử dụng là: giảng dạy đối ứng (đàm thoại), mối quan hệ giữa câu hỏi và câu trả lời (QAR), hoạt động Đọc – Suy nghĩ có hướng (DR – TA), tổ chức đồ họa và ngữ nghĩa, phương pháp K – W – L. Tương tự, Johnson (2015) đã xác định ba loại chiến lược cơ bản mà GV có thể sử dụng khi hướng dẫn HS đọc VBTM, đó là: (1) Chiến lược đọc trước để chuẩn bị cho HS đọc VBTM; (2) Chiến lược kĩ năng học tập cụ thể để đọc VBTM và (3) Chiến lược sư phạm để tăng cường và phát triển quá trình nhận thức liên quan đến sự hiểu biết; Ukrainetz (2016) thì trình bày hai chiến lược dạy VBTM là: xem trước VB và xem lại VB. Khác với các tác giả trên, Akhondi, Malayeri và Samad (2011) chủ trương nghiên cứu dạy đọc VBTM thông qua việc dạy cấu trúc VB. Lí giải cho điều này, nhóm tác giả chỉ rõ vai trò của cấu trúc trong việc giúp đỡ người đọc xác định những thông tin quan trọng khi đọc VBTM. Theo họ mỗi cấu trúc đều yêu cầu sự mạch lạc và chính sự mạch lạc này giúp người đọc có thể tiếp cận và hiểu các thông tin được đưa ra trong VB. Như vậy, nhìn chung việc dạy VBTM trên thế giới đã được nghiên cứu và vận dụng phổ biến trong cả dạy đọc và dạy viết. 2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước Ở trong nước có rất ít công trình nghiên cứu về dạy học VBTM, đặc biệt là dạy viết VBTM. Trong quá trình thu thập tài liệu, chúng tôi chỉ ghi nhận được Luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Thu Nga (2014) với đề tài Tích hợp liên môn trong Dạy học Làm văn thuyết minh ở lớp 10 THPT là nghiên cứu về dạy viết VBTM. Trong tài liệu này, tác giả đã đề xuất một vài biện pháp thực hiện dạy viết VBTM theo hướng tích hợp liên môn và mỗi biện pháp đều có những hướng dẫn và ví dụ minh họa cụ thể. Tài liệu Phát triển năng lực tạo lập văn bản thuyết minh cho HS thông qua phân tích mẫu trong dạy đọc hiểu của Nguyễn Thị Hồng Hạnh và Đỗ Thanh An (2019) đã đưa ra quy trình dạy đọc hiểu và tạo lập VBTM với bốn bước: (1) chọn 7
mẫu, (2) phân tích và khái quát mẫu đã chọn, (3) tạo lập văn bản từ mẫu đã phân tích, (4) đánh giá văn bản tạo lập. Có thể thấy, nghiên cứu dạy viết VBTM trong nước còn nhiều hạn chế. Các nghiên cứu có liên quan đến nội dung này hầu như chỉ tập trung khai thác một vài yếu tố hoặc là một phương pháp/biện pháp dạy học cụ thể chứ chưa nghiên cứu một cách tổng quan, toàn diện. Trên đây, chúng tôi vừa điểm qua một vài công trình nghiên cứu liên quan đến VBTM, dạy viết VBTM ở trong và ngoài nước. Từ việc khảo sát trên, chúng tôi rút ra một số nhận xét khái quát như sau: Thứ nhất, qua các nghiên cứu về VBTM, chúng tôi nhận thấy các tác giả đều thống nhất với nhau về vai trò của VBTM trong đời sống: đó là kiểu VB được viết ra nhằm cung cấp cho người đọc/người nghe kiến thức/tri thức về đặc điểm, tính chất,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội, qua đó giúp con người hiểu rõ và sử dụng được chúng. Thứ hai, ở nước ngoài có khá nhiều nghiên cứu về VBTM và dạy viết VBTM. Các công trình đã làm rõ được khái niệm, đặc điểm, đặc trưng, cấu trúc của VBTM và đề xuất các phương pháp dạy đọc và dạy viết VBTM khá đa dạng và phong phú. Thứ ba, ở Việt Nam, dù rất ít nhưng đã có một vài công trình nghiên cứu về VBTM và dạy viết VBTM.Tuy nhiên, các công trình này chỉ mới dừng lại ở việc khai thác một vài phương pháp tổ chức dạy học VBTM. Nói tóm lại, chúng tôi nhận thấy vấn đề nghiên cứu VBTM và dạy viết VBTM đã có được một vài thành tựu nhất định song vẫn còn nhiều khoảng trống trong nghiên cứu. Trong khóa luận này, chúng tôi kế thừa và phát huy những thành tựu nghiên cứu đã đạt được đồng thời khắc phục những hạn chế, thiếu sót của các công trình đi trước nhằm đề xuất một số biện pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL vào VBTM để đáp ứng yêu cầu trong việc dạy học viết VBTM ở Chương trình Ngữ văn 2018. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích nghiên cứu 8
Chúng tôi thực hiện nghiên cứu này nhằm đề xuất một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL. 3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, chúng tôi tập trung thực hiện những nhiệm vụ sau: Thứ nhất, xây dựng cơ sở lí luận về VBTM, YTNL và dạy viết VBTM có lồng ghép YTNL. Thứ hai, khảo sát thực tiễn hiểu biết của GV và HS về YTNL nói chung và YTNL trong VBTM nói riêng để xây dựng cơ sở thực tiễn. Kết quả khảo sát thực tiễn cùng với cơ sở lí luận là căn cứ để chúng tôi đề xuất một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL. Thứ ba, đề xuất một số biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL cho HS THPT. Thứ tư, thiết kế KHDH và tiến hành thực nghiệm – xin ý kiến GV Ngữ văn ở trường THPT để đánh giá tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL được đề xuất. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu chính là các các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL nhằm đáp ứng yêu cầu cần đạt về kĩ năng viết VBTM ở lớp 11, trong Chương trình Ngữ văn 2018. 5. Giả thuyết nghiên cứu Với đề tài nghiên cứu là Một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận, người viết đặt ra giả thuyết như sau: 9
Nếu các biện pháp hướng dẫn học sinh viết VBTM có lồng ghép YTNL được vận dụng thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả viết VBTM nói chung và viết VBTM có lồng ghép YTNL nói riêng. 6. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện nghiên cứu này, chúng tôi lựa chọn và áp dụng linh hoạt các phương pháp nghiên cứu khác nhau, phù hợp với đề tài. 6.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu Chúng tôi tiến hành phân tích và tổng hợp các nguồn tài liệu như sách, tạp chí, các nghiên cứu trong và ngoài nước, các bài viết khoa học,... để thu thập các thông tin có liên quan đến đề tài. Qua đó, chúng tôi khái quát và hệ thống hóa thành cơ sở lí luận để định hướng cho việc đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL và thiết kế KHDH thực nghiệm. 6.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi Phương pháp này được chúng tôi sử dụng ở giai đoạn trước khi thực nghiệm. Chúng tôi đã thiết kế hai bộ câu hỏi dành cho GV và HS, có nội dung tìm hiểu thực trạng dạy và học viết VBTM có lồng ghép YTNL. Kết quả thu được từ các bảng hỏi sẽ được chúng tôi phân tích để xây dựng cơ sở thực tiễn cho đề tài. 6.3. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia Chúng tôi đã thiết kế phiếu xin ý kiến GV về tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL được thể hiện trong KHDH thực nghiệm. Các GV được chúng tôi xin ý kiến đều là những GV đã có kinh nghiệm trong việc dạy viết VBTM. 6.4. Phương pháp thực nghiệm Phương pháp này được chúng tôi sử dụng để kiểm tra tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất. Chúng tôi vận dụng các biện pháp đã đề xuất để thiết kế KHDH thực nghiệm, sau đó kiểm tra tính khả thi của KHDH bằng cách phỏng vấn GV. Cuối cùng, chúng tôi tiến hành chỉnh sửa, hoàn thiện KHDH thực nghiệm và đưa ra các khuyến nghị cần thiết đối với GV khi dạy viết VBTM có lồng ghép YTNL. 10
7. Bố cục khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, nội dung nghiên cứu chính của khóa luận được thể hiện thành 3 chương: - Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy viết VBTM có lồng ghép YTNL Nội dung chính của chương này là trình bày cơ sở về lí luận và thực tiễn làm cơ sở để đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL. - Chương 2: Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL. Nội dung chính của chương này là trình bày các nguyên tắc đề xuất biện pháp và các biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép VBTM trên cơ sở lí luận và thực tiễn ở Chương 1, bao gồm: + Hướng dẫn HS nhận diện YTNL trong VBTM. + Hướng dẫn HS lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép YTNL. + Hướng dẫn HS viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép YTNL. - Chương 3: Thực nghiệm sư phạm Nội dung chính của chương này là thực nghiệm để kiểm chứng tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất. 11