Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:206

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là làm rõ tác động của đa dạng hóa thu nhập, thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam. Từ đó đề xuất các giải pháp, khuyến nghị cụ thể, phù hợp đối với đa dạng hoá ithu nhập nhằm mục tiêu tăng cường hiệu quả hoạt động của các NHTM.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam

fBỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG --------*-------- NGUYỄN NGỌC KHÁNH NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ Hà Nội, 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGÂN HÀNG NHÀ NƯỚC VIỆT NAM HỌC VIỆN NGÂN HÀNG -------*-------- NGUYỄN NGỌC KHÁNH NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP ĐẾN HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: Tài chính - Ngân hàng Mã ngành: 9.34.02.01 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. TS Nguyễn Thị Hồng Hải 2. PGS.TS. Nguyễn Trọng Tài Hà Nội, 2021
i LỜI CAM ĐOAN Luận án “Nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam” được thực ihiện itại Học viện Ngân hàng là công trình nghiên cứu khoa học của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của TS.Nguyễn Thị Hồng Hải và PGS.TS Nguyễn Trọng Tài. Các kết quả nghiên icứu icó itính iđộc ilập, ikhông sao chép và chưa được công ibố toàn bộ nội i dung này ở bất kì đâu. Các isố liệu, thông tin, nguồn trích dẫn trong luận án được chú thích với nguồn gốc rõ ràng, minh bạch. Tôi xin chịu hoàn itoàn trách nhiệm về lời cam đoan trên. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả Nguyễn Ngọc Khánh
ii LỜI CẢM ƠN Luận ián này là“công trình nghiên cứu nghiêm túc của nghiên cứu sinh trong một thời gian dài. Để hoàn thành luận án không chỉ bằng nỗ lực của bản thân mà bên cạnh đó, tác giả đã nhận được sự đóng góp quý báu từ phía các cá nhân và tổ chức đã đồng hành cùng nghiên cứu sinh suốt thời gian qua. Trước hết, tác giả xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới hai người hướng dẫn khoa học là TS. Nguyễn Thị Hồng Hải và PGS.TS. Nguyễn Trọng Tài đã vô cùng tâm huyết và tận tình hướng dẫn, tạo mọi điều kiện thuận lợi, động viên tác giả trong suốt thời gian nghiên cứu. Bên cạnh đó, tác giả cũng gửi lời tri ân tới các Thầy, Cô của Học viện Ngân hàng, Khoa Sau đại học Học viện Ngân hàng, các Thầy, Cô trong Hội đồng các cấp, các nhà khoa học phản biện độc lập đã nhiệt tình giúp đỡ trong thời gian học tập và nghiên cứu, góp ý, chỉnh sửa để luận án của tác giả được hoàn thiện. Tác giả cũng xin được gửi lời cảm ơn chân thành tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã tạo điều kiện, động viên, chia sẻ giúp nghiên cứu sinh hoàn thành luận án.” Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Tác giả luận án Nguyễn Ngọc Khánh
iii MỤC LỤC DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT .......................................................... vii DANH MỤC BẢNG ........................................................................................... viii DANH MỤC BIỂU ĐỒ ........................................................................................ ix LỜI MỞ ĐẦU ........................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài .................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .......................................................................................... 4 2.1. Mục tiêu tổng quát ............................................................................................ 4 2.2. Mục tiêu cụ thể ................................................................................................. 4 3. Câu hỏi nghiên cứu ........................................................................................... 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 5 4.1. Đối tượng nghiên cứu........................................................................................ 5 4.2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................................... 5 5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 6 6. Ý nghĩa của luận án ........................................................................................... 6 6.1. Ý nghĩa khoa học .............................................................................................. 6 6.2. Ý nghĩa thực tiễn ............................................................................................... 7 7. Kết cấu của luận án ........................................................................................... 7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN.... 8 1.1. Lược khảo các công trình nghiên cứu quốc tế ............................................... 8 1.1.1. Các nghiên cứu về vai trò của cơ cấu thu nhập đối với hoạt động các của NHTM..................................................................................................................... 8 1.1.2. Các nghiên cứu về tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM ........................................................................................................ 9 1.1.3. Các nghiên cứu ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM ............................................................................................................ 12 1.1.4. Một số nghiên cứu về tác động đa dạng hóa thu nhập, thu nhập phi tín dụng tới hiệu quả HĐKD của các ngân hàng thương mại trong mối quan hệ với chất lượng tài sản 14 1.2. Lược khảo các công trình nghiên cứu trong nước ....................................... 15 1.3. Khoảng trống nghiên cứu và tính mới của luận án ..................................... 18 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 .................................................................................... 20
iv CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ ĐA DẠNG HOÁ THU NHẬP VÀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ............................... 21 2.1. Khái quát chung về ngân hàng thương mại ................................................. 21 2.1.1. Khái niệm ngân hàng thương mại ............................................................... 21 2.1.2. Vai trò của NHTM đối với nền kinh tế ........................................................ 24 2.1.3. Chức năng của NHTM ................................................................................ 26 2.1.4. Các hoạt động cơ bản của NHTM ............................................................... 27 2.2. Đa dạng hoá thu nhập của NHTM ............................................................... 32 2.2.1. Thu nhập của NHTM .................................................................................. 32 2.2.2. Khái niệm cơ cấu thu nhập của NHTM ....................................................... 35 2.2.3. Khái niệm chuyển dịch cơ cấu thu nhập của NHTM ................................... 36 2.2.4. Khái niệm và đo lường đa dạng hoá thu nhập của NHTM .......................... 37 2.3. Hiệu quả hoạt động của NHTM ................................................................... 39 2.3.1. Khái niệm hiệu quả hoạt động của NHTM .................................................. 39 2.3.2. Đo lường hiệu quả hoạt động của NHTM ................................................... 40 2.4. Tác động của đa dạng hoá thu nhập đến HQHĐ của các NHTM.............. 42 2.4.1. Tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả HĐKD của NHTM ....... 42 2.4.2. Tác động của đa dạng hoá thu nhập đến rủi ro hoạt động của NHTM ......... 43 2.5. Kinh nghiệm và bài học về đa dạng hoá thu nhập đối với hệ thống ngân hàng Việt Nam .............................................................................................................. 44 2.5.1. Kinh nghiệm đa dạng hoá thu nhập của các ngân hàng nước ngoài ............. 44 2.5.2. Bài học kinh nghiệm đối với các NHTM Việt Nam ..................................... 54 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 .................................................................................... 57 CHƯƠNG 3 PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG ĐA DẠNG HÓA THU NHẬP VÀ HIỆU QUẢ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM ..................................................................................................................... 58 3.1. Khái quát về hệ thống ngân hàng Việt Nam trong tiến trình tái cơ cấu ..... 58 3.2. Hoạt động của các NHTM Việt Nam trong bối cảnh chuyển đổi số ........... 61 3.3. Thực trạng hiệu quả hoạt động và đa dạng hóa thu nhập của các NHTM Việt Nam .............................................................................................................. 63 3.3.1. Thực trạng hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam ........................... 63 3.3.2. Thực trạng đa dạng hoá thu nhập của các NHTM Việt Nam ....................... 71
v 3.4. Những vấn đề đặt ra đối với tiến trình đa dạng hoá thu nhập của các NHTM trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0......................................................... 77 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 .................................................................................... 82 CHƯƠNG 4 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU TÁC ĐỘNG CỦA ĐA DẠNG HOÁ THU NHẬP ĐẾN HIỆU QUẢ CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM ...................................................... 83 4.1. Mô hình nghiên cứu ảnh hưởng của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam ........................................................................... 83 4.1.1. Mô hình nghiên cứu tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam ...................................................................................... 83 4.1.2. Mô hình nghiên cứu tác động của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam ...................................................................................... 84 4.1.3. Mô hình tác động của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM trong mối quan hệ với chất lượng tài sản ................................................... 87 4.2. Đo lường biến nghiên cứu ............................................................................. 88 4.2.1. Biến phụ thuộc ............................................................................................ 88 4.2.2. Biến độc lập ................................................................................................ 88 4.2.3. Biến kiểm soát ............................................................................................ 90 4.3. Dữ liệu và phương pháp thực hiện nghiên cứu ............................................ 94 4.3.1. Dữ liệu nghiên cứu...................................................................................... 94 4.3.2. Phương pháp xử lý số liệu ........................................................................... 95 4.4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận .................................................................. 96 4.4.1. Thống kê mô tả biến nghiên cứu ................................................................. 96 4.4.2. Phân tích tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của NHTM Việt Nam .................................................................................................. 98 4.4.3. Phân tích tác động của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam ................................................................................................ 114 4.4.4. Phân tích tác động của đa dạng hoá thu nhập và thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của NHTM Việt Nam trong mối quan hệ với chất lượng tài sản ........ 125 KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 .................................................................................. 131 CHƯƠNG 5 GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ĐỐI VỚI ĐA DẠNG HOÁ THU NHẬP TẠI CÁC NHTM VIỆT NAM ........................................... 133
vi 5.1. Định hướng, mục tiêu phát triển ngành ngân hàng và đa dạng hóa thu nhập tại các NHTM Việt Nam.................................................................................... 133 5.1.1. Quan điểm, định hướng của Chính Phủ và Ngân hàng nhà nước đối với sự phát triển ngành ngân hàng Việt Nam đến 2030 .......................................................... 133 5.1.2. Định hướng, mục tiêu đối với đa dạng hoá thu nhập tại các NHTM Việt Nam……………………………………………………………………………….136 5.2. Giải pháp đa dạng hoá thu nhập tại các NHTM Việt Nam ....................... 138 5.2.1. Nhóm giải pháp đối với đa dạng hóa thu nhập của các NHTM .................. 138 5.2.2. Nhóm giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động và giảm thiểu rủi ro hoạt động của các NHTM Việt Nam ........................................................................... 153 5.3. Kiến nghị chính sách nhằm đa dạng hóa thu nhập tại các NHTM Việt Nam.........158 5.3.1. Đối với Chính phủ .................................................................................... 158 5.3.2. Đối với Ngân hàng nhà nước Việt Nam .................................................... 159 KẾT LUẬN CHƯƠNG 5 .................................................................................. 161 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 162 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................... 167 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN CỦA TÁC GIẢ ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ ......................................... 185 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 186
vii DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT Ký hiệu viết tắt Giải nghĩa BCTC Báo cáo tài chính BCTN Báo cáo thường niên BĐS Bất động sản CNTT Công nghệ thông tin DATC Công ty Mua bán nợ Việt Nam DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa DPRR Dự phòng rủi ro ĐDHTN Đa dạng hóa thu nhập FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài FEM Mô hình tác động cố định GMM Mô hình Moment tổng quát HĐKD Hoạt động kinh doanh HHI Thước đo phổ biến về sự tập trung của thị trường HNX Sàn giao dịch chứng khoán thành phố Hà Nội HSX Sàn giao dịch chứng khoán thành phố Hồ Chí Minh NĐT Nhà đầu tư NHBL Ngân hàng bán lẻ NHNN Ngân hàng nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần OTC Sàn giao dịch OTC REM Mô hình tác động ngẫu nhiên S&P Tổ chức xếp hạng tín nhiệm Standard & Poor’s TCTD Tổ chức tín dụng TNHH MTV Trách nhiệm hữu hạn một thành viên TTCK Thị trường chứng khoán TTĐT Thanh toán điện tử VAMC Công ty Quản lý tài sản của các TCTD Việt Nam VND Việt Nam đồng
viii DANH MỤC BẢNG Bảng 4.1. Đo lường biến nghiên cứu ..................................................................... 93 Bảng 4.2. Thống kê mô tả biến nghiên cứu ............................................................ 97 Bảng 4.3. Mô hình FE, RE ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam ............................................................................. 99 Bảng 4.4. Mô hình GMM ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả HĐKD của NHTM Việt Nam .......................................................................................... 100 Bảng 4.5. Mô hình FE, RE ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập đến rủi ro hoạt động của các NHTM Việt Nam .................................................................................... 107 Bảng 4.6. Tác động của đa dạng hóa thu nhập đến rủi ro hoạt động của các NHTM Việt Nam ............................................................................................................. 110 Bảng 4.7. Kiểm định tính bền vững của mô hình GMM hệ thống ........................ 113 Bảng 4.8. Ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của NHTM Việt Nam .................................................................................................................... 114 Bảng 4.9. Kiểm định mô hình ngưỡng ................................................................. 120 Bảng 4.10. Xác định ngưỡng của tỷ lệ thu nhập phi tín dụng/tổng thu nhập ......... 120 Bảng 4.11. Mô hình hồi quy Threshold ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả hoạt động của NHTM ................................................................................... 121 Bảng 4.12. Ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam ............................................................................................................. 124 Bảng 4.14. Ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng đến lợi nhuận ngân hàng trong mối quan hệ với chất lượng tài sản đo lường bằng tỷ lệ nợ xấu ................................... 127 Bảng 4.15. Ảnh hưởng của thu nhập phi tín dụng trong mối quan hệ với đa dạng hoá thu nhập đến lợi nhuận của các NHTM xét dưới góc độ chất lượng tài sản .......... 130
ix DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 3.1. Thu nhập và lợi nhuận của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010 - 2018 . 65 Biểu đồ 3.2. Cơ cấu thu nhập của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010 - 2018 ..... 66 Biểu đồ 3.3. Tỷ suất sinh lời của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010 - 2018 ...... 67 Biểu đồ 3.4. Rủi ro hoạt động của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010-2018 ...... 71 Biểu đồ 3.5. Đa dạng hóa thu nhập của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010-2018 ..... 72 Biểu đồ 3.6. Cơ cấu thu nhập của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010-2018 ....... 74 Biểu đồ 3.7. Cơ cấu thu nhập phi tín dụng của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010 - 2018 ........................................................................................................... 75
1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Xu thế hội nhập quốc tế đã mang lại nhiều cơ hội cũng như thách ithức đối với nền kinh itế Việt Nam nói ichung, ingành ingân ihàng inói riêng. Điển hình là việc sáp nhập, i hợp nhất của các ngân hàng đã tạo ra một làn sóng áp lực cạnh tranh mới và góp phần thúc đẩy quá itrình itái cơ cấu ngành ngân hàng. Cùng sự tác động mạnh mẽ của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 với đặc trưng là kết nối vạn vật (IoT), trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu lớn (Big Data) đang tạo ra cơ hội lớn cho sự phát triển của nền kinh tế mỗi quốc gia, xu hướng ngân hàng hiện đại sẽ là xu hướng tương lai trong kỷ nguyên số hóa, tạo ra nhiều cơ hội để phát triển và mở rộng các dịch vụ ngân hàng, thay đổi cơ cấu thu nhập, tăng tỷ trọng thu nhập từ dịch vụ trong tổng thu nhập của các NHTM Việt Nam. Bối cảnh đó vừa là cơ hội cũng đồng thời là thách thức lớn đặt ra đối với các NHTM Việt Nam.Từ việc chuyên doanh các hoạt iđộng tín dụng thì nay các ngân hàng đã ibắt iđầu có xu hướng thay đổi chuyển idần sang các hoạt động phi truyền thống nhằm đa dạng hóa nguồn thu, giảm thiểu rủi ro và tìm kiếm cơ hội mới cho chính mình. Thay đổi chiến lược kinh idoanh của các ngân ihàng đang phản ánh sự chuyển dịch lớn lên trong cơ cấu thu nhập. Thu nhập lãi thuần vẫn là nguồn thu chiếm ưu thế trong cơ cấu thu nhập của toàn ngành, tuy nhiên nó đang có xu hướng giảm trong những năm gần đây thay vào đó thu nhập phi tín dụng có chiều hướng gia tăng, tuy nhiên tỷ lệ của nó trong cơ cấu thu nhập vẫn khá thấp so với các nước itrong ikhu vực như Philipin, Myammar và Singapore thì tỷ lệ thu nhập phi tín dụng trên tổng i thu nhập lên tới 35% - 40% (Nguồn: World Bank, 2018). Điều này đã cho thấy rằng hoạt động phi itruyền ithống vẫn là một hoạt động tiềm năng đối với các NHTM Việt Nam. Trong thời gian tới khi quá trình hội inhập trong lĩnh vực ngân hàng diễn ra ngày càng mạnh mẽ hơn thì khả năng cạnh tranh ngày icàng igay igắt hơn, vì thế đa dạng hóa ithu nhập là xu ithế tất yếu khách quan để giúp các ngânp hàng gia tăng lợi nhuận, giảm thiểu irủi iro và nâng cao vị thế, sức cạnh tranh của mình trong hệ thống. Thu nhập phi tín dụng đã trở thành một hoạt động hợp pháp của các ngân hàng, tầm quan trọng ngày càng được đánh giá cao và chiếm tỷ trọng lớn dần (chiếm 40% thu nhập hoạt động trong ngành NHTM Mỹ như đã nêu trong nghiên cứu của De Young và Rice (2004). Các ngân hàng ngày càng phụ thuộc hơn vào nguồn thu nhập phi tín dụng cho sự sống còn và thành công của họ trong việc nỗ lực cải thiện, gia tăng idoanh
2 thu và lợi nhuận iổn iđịnh (Bian và cộng sự, 2015). Quan điểm itruyền thống thường thấy trong lĩnh vực iingân hàng đó là các nguồn thu từ hoạt độngiiphi itín dụng thường ổn iđịnh ihơn ithu nhập lãi thuần nên rủi ro của ngân hàng sẽ theo đó giảm xuống khi thực hiện đa dạng hóa (Stiroh and Rumble, 2006; Laeven và Levine, 2007; Elsas và cộng sư, 2010; Lee và cộng sự, 2014). Tuy nhiên, các nghiên cứu itrước iđây cũng có nhiều quan điểm không ủng hộ chiến lược đa dạng ihóa của các ngân hàng, họ cho rằng chi phí cao trong việc đa dạng hóa làm gia ităng irủi ro đồng thời giảm lợi nhuận khi các ngân hàng bắt đầu thực hiện lấn sân sang những hoạt động không chuyên của mình, hay đa dạng hóa sẽ gây ra những ảnh hưởng không tốt đến hiệu quả ihoạt động của ngân hàng do phải quản lý nhiều lĩnh vực hoạt động khác (Gamra và Plihon, 2011). Khi ngân hàng chuyển đổi mô hình kinh doanh bằng cách mở rộng thu nhập phi tín dụng điều đó đồng inghĩa với việc sẽ làm tăng chi iphí icố định, dẫn đến tăng đòn bẩy hoạt iđộng và khiến mức rủi ro cao hơn (Baele và icộng sự, 2007; Lepetit và cộng sự, 2008; De Jonghe và Olivier, i 2010; Fiordelisi và cộng sự, 2011). Các luồng nghiên cứu trên cho thấy rằng đa idạng hóa thu nhập có hai mặt cả lợi thế và bất lợi. Tuy inhiên, dù các ngân hàng có động i cơ đa dạng hóa thu nhập hay không thì việc xu hướng iđa idạng ihóa vẫn đã và đang diễn ra vì tính tất yếu của nó cho mục đích tìm kiếm lợi nhuận cũng như tăng cường khả năng icạnh itranh của các ngân hàng hiện nay trong ibối icảnh toàn cầu hoá. Nhiều nghiên icứu trước đã được ithực hiện xuyên quốc gia hoặc quốc gia để phân tích tác iđộng của thu nhập phi itín dụng đến hiệu quả HĐKD ngân hàng. Một số nghiên cứu thì cho irằng hoạt động ngoài lãi có thể cải thiện hiệu quả kinh doanh và lợi nhuận điều chỉnh irủi iro (SanyaivàiWolfe 2011; Pennathur và cộng sự, 2012; Meslierivàicộngisự,i2014; Lee và icộng sự, 2014). Ngược lại, Maudos và Solis (2009) làm nổi bật một mối quan hệ tiêu cực giữa ithu inhập phi tín dụng và lợi nhuận ròng cho các ngân hàng Mexico. He Guosheng và Xu Jie (2010) đã phân tích tình trạng và cấu trúc thu nhập phi tín dụng của các NHTM của Trung Quốc cho rằng thu nhập phi tín dụng có ảnh hưởng rất quan trọng đến thu nhập của ngân hàng, cần xây dựng chiến lược thúc đẩy hơn nữa sự phát triển của HĐKD phi tín dụng tại ngân hàng... Cho đến nay, có ít công trình nghiên cứu như Sun và cộng sự (2017) chứng minh có mối quan hệ phi tuyến giữa thu nhập phi tín dụng và hiệu quả HĐKD; hay Noor và Siddiqui (2019) điều tra tính phi tuyến tính trong mốiiquanihệ giữa thu nhập phi tín dụng của
3 các ngân hàng ở Pakistan và khả năng sinh lợi của họ để khai thác mức tối ưu của tỷ lệ thu nhập iphi itín idụng trong cơ cấu thu nhập nhằm đạt hiệu quả trong việc tìm kiếm lợi nhuận từ ĐDHTN. Đa dạng ihóa thu nhập có thể luôn thay đổi liên tục chiến lược gây những ảnh hưởng khác nhau đến các ngân hàng thuộc các nhóm sở ihữu ikhác nhau (Mercia và cộng sự, 2007; Pennathur và cộng sự, 2012; Meslier và cộng sự, 2014). Hơn nữa, khi chất lượng tài sản của một ngân hàng thấp, ngân hàng có thể theo đuổi đa dạng hóa thu nhập để bù đắpitổn thất của các khoản vay kém chất lượng, do đó có thể giảm tính bất ổn thu nhập. Ngược lại, khi một ngân hàng mà chất lượng tài sản cao hơn, đa dạng hóa ithu nhập thường được xem như nguồn tăng thu nhập bổ sung dự phòng cho các khoản vay kém chất lượng hơn. Các nghiên cứu trước cho thấy hai tác động tương phản của ĐDHTN trên hiệu quả hoạt động ngân hàng, hay nói cách khác không phải lúc nào, trường hợp nào ĐDHTN cũng đem lại kết quả tích cực nâng cao hiệu quả hoạt động của ngân hàng. Các kết quả thực nghiệm từ các nền kinh tế thị trường mới nổi (Meslierivàicộngisự,i2014; Alhassan, 2015; Chavan và Gambacorta, 2016) cho rằng chấtilượng tài sản là nhạy cảm với môi trường lãi suất và tăng trưởng kinh tế; có mối liên quan chặt chẽ giữa chất lượng tài isản với ĐDHTN và lợi nhuận ngân hàng. Dễ thấy tại thị trường mới nổi các ngân hàng liên tục vật lộn với những tài sản kém chất lượng, do đó hoạch định chính sách nhằm chuyển dịch cơ cấu thu nhập qua việc đa dạng hóa thu nhập là giải pháp vô cùng quan trọng trong việc đảm bảo tăngitrưởng và tránh sự bất ổn tài chính. Đối với icác nghiên cứu tại Việt Nam, dòng nghiên cứu ảnh hưởng của đa dạng hóa thu nhập, thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả ihoạt động của ngân hàng ngày càng gia tăng về số lượng, chất lượng cũng như phương pháp, hướng tiếp cận nghiên cứu. Hầu hết các quan điểm của các nhà nghiên cứu đều ủng hộ việc tăng thuinhập từ hoạt động iphi itruyền thống, điều này sẽ có tác động tích cực đối với hoạt động của các NHTM tại Việt Nam. Chẳng hạn, nghiên cứu của Minh và Cành (2015), Dũng và cộng sự (2015), Hậu và Quỳnh (2017) và Sang và Trang (2018) đều chung quan điểm rằng thu nhập phi tín dụng không gây ảnh ihưởng iđối với rủi ro nhưng có tác động tích icực đến hoạt động của các NHTM Việt Nam. Thực tế là, các NHTM Việt Nam đã và đang chú trọng, đầu tư nghiêm túc đối với sự phát itriển của các dịch vụ ingân hàng tiện ích và hiện đại, tăng quy mô và itỷ trọng thu nhập từ dịch vụ phi itín idụng i trong tổng thu nhập. Xu hướng này phù hợp với hoạt động NHTM tại các nền kinh tế
4 phát triển, giảm thiểu các rủi ro, đảm bảo các ngân hàng phát triển bền vững. Tuy nhiên, vẫn còn đó những thách thức, nỗi lo đòi hỏi các NHTM phải tăng cường các giải pháp cấp bách kịp thời để gia tăng sức cạnh tranh trên thị trường trong bối cảnh hội nhập sâu rộng. Trên cơ sở các nghiên cứu trước đây còn có sự trái ngược về kết quả nghiên cứu tác động của ĐDHTN đến hiệu quả hoạt động của các NHTM. Xét về phương diện lý thuyết còn có chưa thống nhất tác động của ĐDHTN đến hiệu quả hoạt động và rủi ro của các NHTM; xét về mặt thực tiễn, mục tiêu của tái cơ cấu hệ thống ngân hàng Việt Nam là nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của các NHTM. Các NHTM Việt Nam đã và đang thực thi chính sách nhằm giảm rủi ro và nâng cao chất lượng hoạt động. Ngoài ra, nghiên cứu ĐDHTN của NHTM trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế, cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 hiện nay còn là vấn đề có tính thời sự cao. Chính vì tầm quan trọng của hoạt động ĐDHTN của các NHTM và yêu cầu thực tiễn nêu trên, để bổ sung cơ sở lý luận cũng như bằng chứng thực nghiệm về sự tác động của ĐDHTN đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam tôi đi đến quyết định lựa chọn đề tài “Nghiên cứu tác động của đa dạng hóa thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các ngân hàng thương mại Việt Nam” làm Luận án tiến sĩ. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Phân tích thực trạng đa dạng hóa thu nhập, làm rõ tác động của đa dạng ihóa thu nhập, thu nhập phi tín dụng đến hiệuiquảihoạt động của các NHTM Việt iNam. Từ đó đề xuất các giải pháp, khuyến nghị cụ thể, phù hợp đối với đa dạng hoá ithu nhập nhằm mục tiêu tăng cường hiệu quả hoạt động của các NHTM. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Hoàn thiện khung lý thuyết về đa dạng ihoá thu nhập và hiệu quả hoạt động của các NHTM - Phân tích, đánh giá thực trạng đa idạng hoáithu nhập của các NHTM Việt Nam. - Đánh giá tác động của đa dạng hóa thu nhập đếnihiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam. - Đánh giá tác động của thu nhập phi tín dụng tới hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam.
5 - Phân tích itác động của thu nhập phi tín dụng đến hiệu quải HĐKD trong mối quan hệ với chất lượng tài sản của các NHTM Việt Nam. - Đề xuất icác giải pháp và khuyến nghị cụ thể đối với đa dạngihoáithu nhập nhằm tăng cường hiệu quả hoạt động của các NHTM. 3. Câu hỏi nghiên cứu Nhằm đạt được mục tiêu nghiên cứu nêu trên, đề tài tập trung nghiên cứu các câu hỏi sau: - Tác động của đa idạng ihóa ithu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam ra sao? - Tồn tại hay không mối quan hệ phi tuyến giữa thu nhập phi tín dụng và hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam? - Tác động của đaidạngihoá thu nhập và thu nhập phi tín dụng như thế nào đến hiệu quả HĐKD của NHTM Việt Nam trong mối quan hệ với chất lượng tài sản? 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Tác động của đa dạng ihoá ithu nhập đến hiệu quả hoạt động của NHTM. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi không gian: 28 NHTM Việt Nam (bao gồm 13 NHTM đã niêm yết và 15 NHTM chưa niêm yết). Các NHTM Việt Nam trong mẫu nghiên cứu gồm các ngân hàng (tại Phụ lục số 1). Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tính đến 31/12/2018 thì các NHTM Việt Nam gồm 04 NHTM Nhà nước và 31 NHTMCP trong nước. Trong các NHTM Nhà nước thì dữ liệu nghiên cứu không bao gồm 3 ngân hàng bị mua lại với giá 0 đồng. Trong 31 NHTMCP thì dữ liệu không bao gồm NHTMCP Đông Á (trong giai đoạn tình trạng “kiểm soát đặc biệt” bởi NHNN), NHTMCP Bắc Á, NHTMCP Đại chúng Việt Nam, NHTMCP Việt Nam Thương Tín do không thu thập được đầy đủ thông tin BCTC của các ngân hàng này trong giai đoạn 2010 - 2018. Dữ liệu nghiên cứu gồm 252 quan sát và có cấu trúc bảng không cân bằng. Theo số liệu của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam tại thời điểm 31/12/2018, tổng tài sản của các NHTM Việt Nam là 9.418.330 tỷ đồng. Tổng tài sản của 28 NHTM trong mẫu nghiên cứu là 9.109.333 tỷ đồng, chiếm 96,7% tổng tài sản của các NHTM Việt Nam. Như vậy các NHTM trong mẫu nghiên cứu đảm bảo đại diện cho các NHTM Việt Nam.
6 Phạm vi thời gian: Nghiên cứu dữ liệu thu thập từ báo cáo tài chính (BCTC), các báo cáo thường niên (BCTN) của các NHTM Việt Nam giai iđoạn 2010 - 2018. 5. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu đã sử dụng phương pháp thu thập, phân tích, tổng hợp, so sánh các tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế nhằm hệ thống hoá cơ sở ilý ithuyết, xây dựng mô hình nghiên cứu nhằm lượng hoá vai trò của đa dạng ihoá thu nhập đối với hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam. Phương pháp định tính: Nghiên cứu tiến hành thu thập và tổng hợp isố iliệu từ các báo cáo itài ichính, báo cáo thường iniên của các NHTM Việt Nam. Mục đích nhằm tiến hành phân tích thực trạng đa dạng hoá ithu inhập và hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam giai đoạn 2010-2018. Đánh giá hoạt động của NHTM trong bối cảnh chuyển đổi số, nhận diện khó khăn và thách thức đối với tiến trình đa dạng hoá thu nhập của các NHTM trong bối cảnh cuộc cách mạngicông nghiệp 4.0. Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng sử idụng iphương pháp so sánh số liệu thống kê của các ngân hàng trong nước so với các ngân hàng đang phát triển và ngân hàng iphát itriển trên thế giới từ iđó icó icái inhìn khách quan hơn. Phương pháp định lượng: Mục đích của phương pháp này để xây dựng imô hình nghiên cứu iđánh igiá tác động đaidạng hoá thu nhập, thu nhập phi tín dụng đến hiệu quảihoạtiđộng của các NHTM Việt iNam. Tác giả sử idụng phần mềm EXCEL, STATA để phân tích dữ liệu bảng Panel Data cân bằng trong mô hình hồi quy đa biến. Phương pháp ước ilượng iGMM (1991- Generalised Method of Moments) của Arellano và cộng sự (1991) được sử dụng iđể iước lượng để khắc phụ các khuyết tật và hiện tượng nội sinh trong phương pháp ước lượng (Pooled OLS, FEM) nhằm tăng tính tin cậy của kết quả. Trong khi đó, mô hình hồi quy ngưỡng (Threshold estimate model) sử dụng nhằm đánh giá mối iquan ihệ phi tuyến giữa thu nhập phi tín dụng và hiệu quả HĐKD icủa icác NHTM Việt Nam. 6. Ý nghĩa của luận án 6.1. Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu đóng góp vào cơ sở lý thuyết về đa idạng ihoá ithu nhập, hiệu quả hoạt động của NHTM, luận án đã đề xuất các mô hình đánh giá tác động của đa dạng hóa thu nhập với hiệu quả hoạt động của NHTM nên có ý nghĩa tham khảo về mặt học thuật trong nghiên cứu kinh tế. Nghiên cứu đã trình bày các kinh nghiệm về đa dạng hoá ithu nhập của các NHTM tại các quốc gia khác nhau trên thế giới, đúc
7 rút bài học kinh nghiệm và vận dụng thực tiễn đối với các iNHTM iViệt Nam. Lược khảo các công trình nghiên cứu itrong và ngoài nước trước đây đã cho cái nhìn tương đối itoàn idiện về vai trò của đa dạng hóa ithu nhập đối với hiệu quả ihoạt iđộng của NHTM trong bối cảnh hội nhập quốc tế và cuộc cách mạng icông nghiệp 4.0. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Nghiên cứu đã đánh giá chi tiết về thực trạng cơ icấu ithu nhập, đa dạng hoa thu nhập tại các NHTM Việt Nam. Luận án đánh giá itác động của đa dạng hoá ithu nhập đến hiệu quải HĐKD, rủi ro của các NHTM thông qua việc xây dựng mô hình kinh tế lượng. Thực hiện phân tích, đánh giá tác động của từng nguồn thu thành phần trong thu nhập phi tín idụng tới hiệu quả HĐKD ngân hàng, đồng thời khẳng định tồn tại mối quan hệ phi tuyến giữa thu nhập phi tín dụng đến hiệu quả HĐKD của các NHTM Việt Nam. Nghiên cứu cũng phân tích cơ chế tác động của thu nhập phi tín dụng như thế nào đến hiệu quả HĐKD của NHTM Việt Nam trong mối quan hệ với chất lượng tài sản. Đây là đề tài có tính thực tiễn dựa trên cơ sở nghiên cứu lý luận và bám sát diễn biến thực tiễn về việc đa dạng hóa thu nhập với nâng cao hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam trên cơ sở đó đề xuất hệ thống các giải pháp và kiến nghị cho nên các giải pháp do đề tài đề xuất sẽ là một tư liệu tham khảo có giá trị trong điều hành thực tiễn nhằm đa dạng hóa thu nhập để nâng cao hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam và có biện pháp đối phó phù hợp hơn với thực tế khách quan sự phát triển của các NHTM Việt Nam trong giai đoạn tới. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 05 chương như sau: Chương 1: Tổng quan các icông trình nghiên cứu Chương 2: Cơ sở lý luận về đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả hoạt động của các NHTM Chương 3: Phân tích thực trạng đa dạng hóa thu nhập và hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam Chương 4: Phương pháp nghiên cứu và kết quả nghiên cứu tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Việt Nam Chương 5: Giải pháp và kiến nghị nhằm đa dạng hoá thu nhập để nâng cao hiệu quả hoạt động tại các NHTM Việt Nam
8 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN 1.1. Lược khảo các công trình nghiên cứu quốc tế 1.1.1. Các nghiên cứu về vai trò của cơ cấu thu nhập đối với hoạt động các của NHTM Trong hai thập kỷ qua dòng nghiên cứu điều tra sự kết hợp giữa các hoạt động ngân hàng truyền thống và phi truyền thống đã có sự gia tăng đang kể với nhiều hướng tiếp cận đa dạng với kết quả trái ngược nhau. Các tài liệu hiện có chủ yếu dựa trên các nghiên cứu đối với các ngân hàng tại Mỹ và một loạt các ngân hàng Châu Âu, chủ yếu tập trung vào các lợi ích đa dạng hóa thu nhập là lý do chính tại sao các ngân hàng tham gia vào phạm vi hoạt động rộng hơn. Tuy nhiên, những nghiên cứu này đã cung cấp các kết quả khác nhau. Trong khi Boyd (1980), Kwast (1989), Stiroh (2006) đã chỉ ra những lợiiích đáng kể bởi việc chuyển đổi cơ cấu thu nhập sang các hoạt động phi truyền thống, trong khi những nghiên cứu khác lại tập trung về các tác động của đa dạng hoá thu nhập đối với sự ổn định và chính sách ngân hàng (Edwards và Mishkin, 1995; Lui, 2012). Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu khác đã cho rằng không có lợi hoặc thậm chí tăng rủi ro khi các ngân hàng kết hợp các hoạt động truyền thống và phi truyền thống (Stiroh và Rumble, 2006; Demsetz và Strahan, 1997; Boyd và Graham, 1988). Lepetit và cộng sự (2008) nghiên cứu mối quan hệ giữa rủiiro ngân hàng và đa dạng hóa thu nhập trong sự thay đổi cơ cấu của ngành ngân hàng Châu Âu. Dựa trên dữ liệu các NHTM tại Châu Âu giai đoạn từ 1996 đến 2002, nghiên cứu cho thấy các ngân hàng có xu hướng mở rộng sang các hoạt động thu nhập phi tín dụng có rủi ro hoạt động và rủi ro thanh khoản cao hơn so với các ngân hàng chủ yếu dựa vào hoạt động choivayitruyền thống. Tuy nhiên, xét ảnh hưởng quy mô và việc tách các hoạt động ngoài lãi thành các hoạt động giao dịch và hoạt động hoa hồng và phí, kết quả nghiên cứu cho thấy có mối liên hệ tích cực với rủi ro, chủ yếu là đối với các ngân hàng nhỏ và về cơ bản được thúc đẩy bởi các nguồn thu từ hoa hồng và phí.
9 Jaffar và cộng sự (2014) nhận định ngành ngân hàng ở Anh đã dần dần chuyển từ vai trò trung gian tài chính truyền thống sang việc ngày càng dựa vào các HĐKD phiitruyềnithống tạo ra thu nhập từ phí, lợi nhuận từ giao dịch và các loại thu nhập phi lãi suất khác. Sử dụng tập dữ liệu của các Ngân hàng lớn của Anh trong giai đoạn từ năm 1986 đến 2012, nghiên cứu này điều tra những thay đổi trong cơ cấu thu nhập ngân hàng do bãi bỏ quy định năm 1986 và chỉ ra ảnh hưởng của những thay đổi này đối với rủi ro cho hệ thống. Trên một phân tích vi mô, các ngân hàng lớn hơn có nhiều khả năng duy trì mức thu nhập phi tín dụng cao hơn. Busch và Kick (2015) cho thấy rằng các NHTM gây ra rủi ro cao hơn khi mở rộng cơ cấu thu nhập tăng tỷ trọng hoạt động thu phí của các ngân hàng tại Đức giai đoạn 1995-2011. Nghiên cứu cũng chứng minh việc các ngân hàng mở rộng sang hoạt động thu phí dịch vụ sẽ có biên lãi suất thấp hơn. Maudos (2016) sử dụng dữ liệu các NHTM tại Châu Âu giai đoạn từ 2002-2012 để phân tích vai trò của cơ cấu thu nhập đến hoạt động củaiNHTM. Kết quả nghiên cứu cho rằng cạnh tranh trong lĩnh vực ngân hàng gia tăng làm tỷ suất lợi nhuận tài chính giảm, điều này cũng đóng vai trò là động lực để tìm kiếm các nguồn thu nhập khác. Belguith và Bellouma (2017) phân tích mốiiquan hệ giữa cơ cấu thu nhập đối với sự ổn định và hiệu quả hoạt động ngân hàng của các ngân hàng tại Tunisia trong giai đoạn 2001 đến 2014. Nghiên cứu thấy rằng chuyển đổi cơ cấu thu nhập từ thu nhập lãi thuần sang thu nhập phi tín dụng sẽ tăng lợi nhuận và sự ổn định của các NHTM. Phát hiện từ nghiên cứu này cũng chỉ ra rằng lợi ích từ đa dạng hóa là lớn nhất đối với các ngân hàng có nhiều hoạt động để chuyển dịch sang các ngành kinh doanh phi truyền thống trong khi không có lợi đối với các ngân hàng theo đuổi chiến lược bán chéo dịch vụ tài chính. 1.1.2. Các nghiên cứu về tác động của đa dạng hoá thu nhập đến hiệu quả hoạt động của các NHTM Các tài liệu tài liệu đa dạng hóa ngân hàng trong giai đoạn những năm 1980- 1990 cho rằng đa dạng hóa làm tăng cả khả năng sinh lời và ổn định (Boyd và Graham, 1988; Rose, 1989; Berger và cộng sự, 1999). Có thể đạt được điều này bằng cách mở