Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:199

Thêm vào BST

Báo xấu

41
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của Luận án này nhằm làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế và thực trạng nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp, luận án nhằm khôi phục bức tranh kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884; Nhận xét và đánh giá những đặc điểm về kinh tế; Mặt khác cũng khẳng định vai trò của kinh tế đối với tình hình xã hội và văn hóa trong tiến trình lịch sử của vùng đất này. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRẦN QUỐC BẢO KINH TẾ HUYỆN NAM ĐÀN, TỈNH NGHỆ AN DƯỚI TRIỀU NGUYỄN THỜI KỲ 1802 - 1884 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ NGHỆ AN - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH TRẦN QUỐC BẢO KINH TẾ HUYỆN NAM ĐÀN, TỈNH NGHỆ AN DƯỚI TRIỀU NGUYỄN THỜI KỲ 1802 - 1884 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9229013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS NGUYỄN QUANG HỒNG 2. PGS.TS TRẦN ĐỨC CƯỜNG NGHỆ AN - 2021
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các tư liệu sử dụng trong Luận án hoàn toàn trung thực, đảm bảo tính khách quan, có nguồn gốc xuất xứ rõ ràng. Những kết luận của Luận án chưa được công bố trong công trình nào khác. Tác giả Luận án Trần Quốc Bảo
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC CÁC BẢNG DANH MỤC CÁC BIỂU MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ......................................................................................................1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ............................................................................2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...........................................................................4 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu .............................................................4 5. Đóng góp của luận án ...............................................................................................7 6. Bố cục của luận án ...................................................................................................7 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ........................................................................................................ 8 1.1. Những nghiên cứu về kinh tế Việt Nam nói chung ..............................................8 1.2. Những nghiên cứu về kinh tế Nghệ An và huyện Nam Đàn ..............................15 1.3. Những kết quả nghiên cứu được luận án kế thừa ...............................................22 1.4. Những vấn đề cần giải quyết của luận án ...........................................................23 Chương 2. NHỮNG NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN KINH TẾ HUYỆN NAM ĐÀN .................................................................................................................... 24 2.1. Quá trình hình thành............................................................................................24 2.2. Điều kiện tự nhiên ...............................................................................................28 2.2.1. Vị trí địa lý ....................................................................................................28 2.2.2. Địa hình, đất đai ............................................................................................28 2.2.3. Khí hậu ..........................................................................................................31 2.2.4. Đồi núi, sông ngòi.........................................................................................33 2.2.5. Đường giao thông .........................................................................................37 2.3. Bối cảnh lịch sử và tình hình kinh tế ở huyện Nam Đàn trước năm 1802 ..............41 2.4. Những chính sách, biện pháp của nhà Nguyễn thực thi ảnh hưởng đến kinh tế Nghệ An, huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 ....................................43
2.4.1. Đối với nông nghiệp .....................................................................................43 2.4.2. Đối với thủ công nghiêp, thương nghiệp ......................................................46 2.4.3. Một số chính sách khác.................................................................................47 Tiểu kết chương 2 ......................................................................................................51 Chương 3. NÔNG NGHIỆP ....................................................................................... 52 3.1. Tình hình sở hữu, sử dụng ruộng đất ..................................................................52 3.1.1. Ruộng đất công làng xã ................................................................................57 3.1.2. Ruộng đất tư nhân .........................................................................................63 3.2. Trồng trọt ............................................................................................................71 3.2.1. Thời vụ và giống, cây trồng ..........................................................................71 3.2.2. Các loại nông cụ, dụng cụ, kỹ thuật canh tác ...............................................75 3.2.3. Công tác trị thủy - thủy lợi............................................................................80 3.2.4. Nghề làm vườn, trại ......................................................................................82 3.2.5. Năng suất và tô thuế .....................................................................................86 3.3. Chăn nuôi, khai thác thủy sản .............................................................................92 3.3.1. Chăn nuôi ......................................................................................................92 3.3.2. Khai thác thủy sản ........................................................................................93 Tiểu kết chương 3 ......................................................................................................95 Chương 4. THỦ CÔNG NGHIỆP VÀ THƯƠNG NGHIỆP ................................... 96 4.1. Thủ công nghiệp ..................................................................................................96 4.1.1. Khái quát tình hình thủ công nghiệp ............................................................96 4.1.2. Một số nghề thủ công tiêu biểu.....................................................................98 4.2. Hoạt động thương nghiệp ..................................................................................108 Tiểu kết chương 4 ....................................................................................................118 Chương 5. ĐÁNH GIÁ VÀ NHẬN XÉT ................................................................. 119 5.1. Trong thời kỳ 1802 - 1884, kinh tế Nam Đàn phát triển trong điều kiện không thuận lợi về tự nhiên và xã hội ..............................................................119 5.2. Tình hình sở hữu ruộng đất huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884, phản ánh thực trạng sở hữu ruộng đất ở trấn/tỉnh Nghệ An nói riêng và cả nước nói chung .................................................................................................123 5.3. Nông nghiệp Nam Đàn phản ánh rõ nét bức tranh kinh tế tiểu nông tự cung tự cấp lỗi thời và lạc hậu .........................................................................129
5.4. Tác động của kinh tế Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 đến các hoạt động văn hóa, xã hội..................................................................................................133 5.5. Những hạn chế mà nhà Nguyễn thực hiện trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị và văn hóa xã hội là nguyên nhân sâu xa đẩy nông dân làng xã Nam Đàn vào tình cảnh mất mùa đói kém, phiêu tán và thậm chí là nổi dậy khởi nghĩa, chống lại triều đình........................................................................141 Tiểu kết chương 5 ....................................................................................................145 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 146 NHỮNG CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .......................................................................................................... 151 TÀI LIỆU THAM KHẢO......................................................................................... 152 PHỤ LỤC
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TT Mục từ viết tắt Nguyên nghĩa 1 Cb Chủ biên 2 CTQG Chính trị quốc gia 3 KHXH Khoa học xã hội 4 Nxb Nhà xuất bản 5 Tp Thành phố 6 TTLTQG I Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I 7 Tr Trang 8 VHTT Văn hóa thông tin 9 34623.4.11.0.0 34623 mẫu 4 sào 11 thước 0 tấc 0 phân
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 3.1. Phân bố ruộng đất huyện Nam Đàn (1802 - 1884) .................................... 55 Bảng 3.2. Phân bố công điền trong các xã thôn ......................................................... 58 Bảng 3.3. So sánh mức độ phổ biến của ruộng công ................................................. 59 Bảng 3.4. Chất lượng công điền ................................................................................. 60 Bảng 3.5. Phân loại ruộng đất tư ................................................................................ 63 Bảng 3.6. Chất lượng tư điền ..................................................................................... 66 Bảng 3.7. Quy mô sở hữu ruộng tư ............................................................................ 68 Bảng 3.8. Bình quân sở hữu và bình quân thửa ......................................................... 69 Bảng 3.9. So sánh bình quân sở hữu giữa huyện Nam Đàn với một số huyện khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ .................................... 71 Bảng 3.10. Thuế ruộng đất công, tư ở khu vực II thời Gia Long ................................ 87 Bảng 3.11. Thuế ruộng công, tư ở khu vực II thời Minh Mệnh .................................. 88 Bảng 3.12. Thuế ruộng đất công, tư ở khu vực IV thời Tự Đức.................................. 88 Bảng 4.1. Một số nghề tiểu thủ công nghiệp ở Nam Đàn .......................................... 97 Bảng 4.2. Một số loại đá ong được khai thác ở mỏ đá làng Kiền, Thanh Thuỷ và một số mỏ đá khác ở Nam Đàn ........................................................... 101 Bảng 4.3. Các chợ có quy mô lớn ở Nam Đàn ở thế kỷ XIX .................................. 108 Bảng 5.1. Phân bố sở hữu tư điền ............................................................................ 124 Bảng 5.2. Tổng hợp tình hình sở hữu ruộng đất của chức dịch ............................... 127 DANH MỤC CÁC BIỂU Biểu đồ 3.1. Cơ cấu ruộng đất huyện Nam Đàn (1802 - 1884) .................................. 56 Biểu đồ 3.2. Phân bố công điền ở một số địa phương nửa đầu thế kỷ XIX ................ 57 Biểu đồ 3.3. Cơ cấu ruộng đất tư nhân ........................................................................ 64 Biểu đồ 3.4. Quy mô các loại hình đất đai trong sở hữu tư nhân ................................ 65 Biểu đồ 5.1. Sở hữu chủ nữ, phân canh, phụ canh ở một số địa phương thời Nguyễn (1802 - 1884)........................................................................... 125
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Kinh tế là hoạt động sản xuất của cải vật chất, là toàn bộ phương thức sản xuất và trao đổi của một chế độ xã hội; là tổng hòa các mối quan hệ sản xuất dựa trên một trình độ nhất định của lực lượng sản xuất, tạo nên kết cấu kinh tế của chế độ xã hội hay cơ sở hạ tầng kinh tế của xã hội. Kinh tế với các lĩnh vực hoạt động gồm nông nghiệp, công nghiệp và thương nghiệp có mối quan hệ không thể tách rời với nhu cầu vật chất, sinh hoạt trong đời sống của các cộng đồng cư dân, các mục tiêu nhằm phát triển kinh tế bao gồm trong đó mục tiêu xây dựng tiến bộ xã hội được đặt ra. Mặt khác, kinh tế còn đóng vai trò quan trọng tạo nên dấu ấn trong nền văn hóa dân tộc, góp phần tạo nên bản sắc văn hóa vùng miền trong bức tranh đa sắc màu của văn hóa Việt Nam. Do vậy, nghiên cứu lịch sử kinh tế có ý nghĩa khoa học và thực tiễn nhằm đem lại những hiểu biết chính xác và toàn diện hơn về lịch sử dân tộc. 1.2. Trong vài thập niên gần đây, nghiên cứu, đánh giá về thời kỳ các chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn trong khoảng thời gian từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX đã, đang nhận được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước. Với nguồn tư liệu cụ thể của địa phương, đặc biệt là tài liệu Hán Nôm, tư liệu địa bạ dưới triều Nguyễn, việc lựa chọn những nội dung liên quan đến kinh tế làm đối tượng nghiên cứu góp phần tái hiện lại một cách có hệ thống kinh tế địa phương trong mối tương quan với kinh tế nhà nước trong thời kỳ này. Đồng thời góp phần minh họa thêm trong việc nghiên cứu lịch sử làng xã nói riêng, lịch sử chế độ phong kiến nói chung trong tiến trình lịch sử Việt Nam. 1.3. Trấn Nghệ An (gồm Nghệ An, Hà Tĩnh ngày nay) từ thế kỷ XVI cho đến trước thế kỷ XIX là một trong những địa bàn tranh chấp chính của chiến tranh Nam - Bắc triều, chiến tranh Trịnh - Nguyễn giữa các thế lực phong kiến. Nơi đây, vừa cung cấp nguồn lực vật chất, con người... cũng là nơi phải gánh chịu nhiều hậu quả do các biến động chính trị - xã hội mang lại. Nghệ An là đất tổ của anh em nhà Tây Sơn, nơi “địa linh nhân kiệt” này đất rộng, người đông có thể giúp nhà Nguyễn dựng nghiệp bền lâu, hoặc có thể làm cho cơ đồ họ Nguyễn đối diện với nhiều thách thức. Nhận thức rõ điều đó, các vị vua Gia Long (1802 - 1820), Minh Mệnh (1820 - 1840), Thiệu Trị (1840 - 1847), Tự Đức (1847 - 1883), đã kiên quyết xoá bỏ những thành quả của
2 Tây Sơn trên đất Nghệ An (phá bỏ Sùng chính Thư viện, cho lập trại Hữu Biệt để quản thúc những người giúp đỡ hoặc có họ hàng với Tây Sơn) [78]… Đồng thời ban hành các chính sách, biện pháp để cư dân xứ Nghệ đứng về phía nhà Nguyễn. Do đó, việc lựa chọn địa bàn cụ thể là huyện Nam Đàn (thuộc trấn/tỉnh Nghệ An) để nghiên cứu là góp phần thiết thực vào việc làm rõ được những chính sách vừa kiên quyết vừa khéo léo mà nhà Nguyễn đã thực thi trên vùng đất thuộc lưu vực sông Lam, trước khi người Pháp chiếm thành Nghệ An (7/1885) nhưng lại chưa được đề cập trong các công trình đã nghiên cứu. 1.4. Nam Đàn nằm ở vùng hạ lưu sông Lam, là vùng đất có truyền thống lịch sử, văn hóa lâu đời của trấn/tỉnh Nghệ An. Theo tiếp cận của chúng tôi, đến nay đã có nhiều công trình nghiên cứu về huyện Nam Đàn, nhưng chưa có một công trình nào nghiên cứu về phương diện kinh tế. Việc tái hiện lại một cách hệ thống kinh tế huyện Nam Đàn, dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884 sẽ góp phần làm rõ quá trình ra đời, phát triển của kinh tế Nam Đàn trong mối tương quan với kinh tế của cả nước trong cùng bối cảnh lịch sử. Đồng thời làm sáng tỏ những đặc trưng cơ bản của kinh tế Nam Đàn và ảnh hưởng, tác động của kinh tế đối với đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của cộng đồng cư dân nơi đây. Xuất phát từ những lý do cơ bản trên, chúng tôi chọn đề tài “Kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884” làm luận án Tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884. Tuy nhiên, để tái hiện bức tranh kinh tế Nam Đàn một cách có hệ thống, toàn diện, đảm bảo tính khách quan, khoa học cả về lịch đại và đồng đại, chúng tôi có dành một phần nội dung khái lược những nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế Nam Đàn cũng như thực trạng kinh tế trên địa bàn trước năm 1802. Bên cạnh việc tập trung làm rõ về bức tranh nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương nghiệp trên địa bàn huyện Nam Đàn (1802 - 1884), chúng tôi còn hướng tới việc đưa ra một số nhận xét đánh giá, chỉ rõ tác động của kinh tế đối với đời sống văn hoá vật chất và tinh thần của các giai tầng trên vùng đất Nam Đàn trong khoảng thời gian đề tài xác định.
3 2.2. Phạm vi nghiên cứu Về không gian, theo sách: “Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ XIX (thuộc các tỉnh Nghệ Tĩnh trở ra” [215] do Viện nghiên cứu Hán Nôm tổ chức biên soạn, huyện Nam Đường có 8 tổng, 90 xã, thôn, phường, trại, sách, giáp, vạn. Dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884, diên cách địa lý, địa danh huyện Nam Đàn sau nhiều lần cắt chuyển, điều chỉnh với huyện Thanh Chương (phủ Anh Đô) có nhiều thay đổi và rộng hơn nhiều so với địa giới hành chính huyện Nam Đàn ngày nay. Năm 1886, vì kỵ huý tên vua Đồng Khánh, nên huyện Nam Đường đổi tên thành huyện Nam Đàn. Đến năm 1911, chính quyền thuộc địa và triều Nguyễn quyết định sắp xếp lại địa giới hành chính của huyện Thanh Chương và huyện Nam Đàn. Theo đó, tổng Nam Kim thuộc huyện Thanh Chương, nằm ở hữu ngạn sông Lam cắt về huyện Nam Đàn. Hai tổng Đại Đồng và Xuân Lâm của huyện Nam Đàn, nằm ở tả ngạn sông Lam sáp nhập vào huyện Thanh Chương. Sau điều chỉnh địa giới hành chính này, huyện Nam Đàn còn 6 tổng, 65 làng xã, thôn, trang, phường, vạn, giáp, vạn, sở, tương ứng với địa giới hành chính ổn định của huyện Nam Đàn từ năm 1911 đến nay. Do những thay đổi về diên cách địa lý, tên gọi qua nhiều thời kỳ, cùng nguồn tư liệu địa bạ, văn bia, gia phả... thất thoát, trong khuôn khổ luận án này, chúng tôi xin phép giới hạn không gian nghiên cứu trong địa giới hành chính gồm 6 tổng với 65 làng, xã, trang, phường, vạn, giáp, tương ứng với địa giới hành chính của huyện Nam Đàn từ năm 1911 đến ngày nay. Đồng thời, chúng tôi xin phép được dùng danh gọi Nam Đàn chứ không dùng danh gọi Nam Đường. Về thời gian, đề tài tập trung nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn tỉnh Nghệ An thời kỳ 1802 - 1884. Chúng tôi lấy năm 1802 làm mốc mở đầu cho công trình nghiên cứu vì đây là năm Nguyễn Phúc Ánh cho lập đàn tế cáo trời đất, đặt niên hiệu Gia Long năm thứ nhất, xác lập vai trò của nhà Nguyễn đối với lịch sử dân tộc. Còn năm 1884 là mốc kết thúc nghiên cứu vì sau khi ký Hiệp ước Giáp Thân (06/6/1884) nhà Nguyễn chính thức thừa nhận và chấp thuận nền bảo hộ của nước Pháp đối với vương quốc Đại Nam, thực chất là đánh mất quyền độc lập của đất nước vào tay thực dân Pháp. Về nội dung, luận án nghiên cứu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 trên các phương diện: Những nhân tố tự nhiên, xã hội ảnh hưởng đến kinh tế Nam Đàn; Nông nghiệp với tình hình sở hữu ruộng đất, cơ cấu ngành nghề, giống cây trồng, công cụ, nông cụ, cách thức canh tác, hệ thống thủy lợi và năng suất, tô thuế ở
4 địa phương; Thủ công nghiệp, thương nghiệp với hoạt động của các nghề, làng nghề thủ công truyền thống và hệ thống chợ trên địa bàn huyện Nam Đàn. Ngoài ra, luận án còn có những so sánh, đối chiếu huyện Nam Đàn với các huyện lân cận trong tỉnh và mở rộng ra một số địa phương khác ở khu vực Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Từ những kết quả nghiên cứu, chúng tôi đưa ra một số nhận xét và đánh giá về thực trạng và những ảnh hưởng của kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An trong suốt 82 năm (1802 - 1884) đối với đời sống xã hội, văn hóa của các tầng lớp, giai cấp trên địa bàn huyện. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thông qua việc làm rõ các nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế và thực trạng nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp, luận án nhằm khôi phục bức tranh kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884; Nhận xét và đánh giá những đặc điểm về kinh tế; Mặt khác cũng khẳng định vai trò của kinh tế đối với tình hình xã hội và văn hóa trong tiến trình lịch sử của vùng đất này. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhiệm vụ trọng tâm của đề tài là: - Tiếp cận các công trình nghiên cứu cả trong và ngoài nước có nội dung liên quan đến đề tài luận án, chỉ rõ việc kế thừa những kết quả từ các công trình nghiên cứu trước đó, nhất là những nội dung trọng yếu cần được tập trung nghiên cứu, làm sáng tỏ. - Nêu rõ các nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An và thực trạng kinh tế Nam Đàn trước khi vương triều Nguyễn được thiết lập. - Nghiên cứu kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884 trên các phương diện: nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp. Dựa trên kết quả so sánh đồng đại chỉ ra những đặc điểm chung và riêng của kinh tế huyện Nam Đàn so với một số huyện lân cận ở trấn/tỉnh Nghệ An và một số tỉnh ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ dưới triều Nguyễn (1802 - 1884). - Nhận xét và đánh giá về kinh tế Nam Đàn dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884 nhằm làm rõ ảnh hưởng của kinh tế đối với đời sống vật chất, đời sống tinh thần của các tầng lớp, giai cấp trên địa bàn huyện. 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Luận án khai thác các tư liệu có liên quan đã được công bố từ trước đến nay bao gồm các thư tịch, công trình khoa học, các sách, báo, tạp chí:
5 - Nguồn tài liệu thư tịch cổ gồm: Hoàng Việt luật lệ thời Gia Long, các bộ sách lịch sử do Quốc sử quán và Nội các triều Nguyễn biên soạn như Đại Nam thực lục (Chính biên), Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ (Chính biên và Tục biên), Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam nhất thống chí, Đồng Khánh địa dư chí... Nguồn tài liệu này được khai thác, sử dụng triệt để trong quá trình nghiên cứu và trình bày nội dung luận án. Bởi đây là cơ sở khoa học giúp chúng tôi khảo sát về huyện Nam Đàn thời Nguyễn. Trong quá trình thu thập, phân loại tài liệu, chúng tôi nhận thấy các sách ghi chép về trấn/tỉnh Nghệ An như: Hoan Châu phong thổ ký (Trần Danh Lâm), Nghệ An ký (Bùi Dương Lịch), Thanh Chương huyện chí (Nguyễn Điển), An Tĩnh cổ lục (H. Le Breton)... đã bổ cứu thêm cho chúng tôi những tư liệu quan trọng về lịch sử hình thành vùng đất, đặc điểm điều kiện tự nhiên và tình hình kinh tế huyện Nam Đàn trong thế kỉ XIX. - Nguồn tài liệu lưu trữ: Đây là tài liệu quan trọng nhất của luận án, chủ yếu gồm các thư tịch về địa bạ, thần tích, thần sắc, văn bia... Chúng tôi đã khai thác gần 3.000 trang tài liệu thư tịch tại TTLTQG I, Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Trong đó, đáng chú ý hơn cả là 40 tập địa bạ lập vào các thời điểm Gia Long, Minh Mệnh, Tự Đức. Số địa bạ này được phân bố ở 5 tổng: Non Liễu, Lâm Thịnh, Hoa Lâm, Nam Kim, Bích Triều. Nguồn tài liệu trên là cơ sở chủ yếu giúp chúng tôi giải quyết một số nhiệm vụ khoa học và thực tiễn mà đề tài đặt ra. - Các công trình nghiên cứu chuyên khảo thời cận đại, hiện đại đã được xuất bản trong và ngoài nước của nhiều tác giả đi trước về tình hình sở hữu ruộng đất, kinh tế như: Nguyễn Đức Nghinh, Trương Hữu Quýnh, Phan Huy Lê, Vũ Huy Phúc, Phan Đại Doãn, Nguyễn Đình Đầu, Vũ Văn Quân, Đỗ Bang… Đây là những tài liệu tham khảo quan trọng giúp chúng tôi so sánh, đối chiếu nhằm có những đánh giá mang tính khách quan, khoa học đối với những nội dung về kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884. Một nguồn tài liệu quan trọng khác gồm các công trình biên soạn về lịch sử địa phương, trong đó có lịch sử các xã thôn của huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An; Lý lịch các di tích văn hóa, lịch sử trên địa bàn huyện; Những công trình nghiên cứu về văn hóa dân gian của các nhà nghiên cứu văn hóa tiêu biểu ở Nghệ An như: Ninh Viết Giao, Chu Trọng Huyến đã làm phong phú thêm những thông tin về các nội dung liên quan đến huyện Nam Đàn.
6 - Nguồn tài liệu điều tra, điền dã tại địa phương: Gồm sắc phong, phổ hệ, khoán ước, hương ước, địa chí của làng xã, các bài văn tế, gia phả một số dòng họ lớn ở các làng, những dấu tích ngành nghề, nhân vật, sản phẩm... Đây là nguồn tài liệu tham khảo cần thiết, giúp chúng tôi so sánh, đối chiếu với các tài liệu thư tịch đã thu thập được ở TTLTQG I, Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Qua đó, làm phong phú thêm nguồn thông tin, đặc điểm riêng của kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884. Tài liệu truyền miệng: Truyền thuyết, ca dao, hò vè, chuyện kể của những người lớn tuổi. Đây là nguồn tài liệu rất phong phú, phản ánh cách nhìn nhận, tâm thức của cư dân địa phương trong đời sống và sản xuất, nên chúng tôi cố gắng so sánh, đối chiếu với các nguồn tài liệu khác nhằm chắt lọc những thông tin có giá trị. Nguồn tài liệu thu thập được thông qua việc phỏng vấn những người lớn tuổi ở các dòng họ, tại các làng nghề trong địa bàn huyện Nam Đàn. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài, trên cơ sở phép duy vật biện chứng và duy vật lịch sử, chúng tôi sử dụng phương pháp nghiên cứu liên ngành, chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp lôgíc nhằm giải quyết các nhiệm vụ khoa học của đề tài đặt ra. Hai phương pháp này giúp chúng tôi khai thác hiệu quả nguồn tài liệu chính thống (các bộ sử của triều Nguyễn), nguồn tài liệu thư tịch cổ (địa bạ, thần tích, thần sắc, gia phả, văn bia, hương ước) để làm rõ kinh tế huyện Nam Đàn trên các phương diện: nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp. Đồng thời vận dụng phương pháp so sánh đồng đại, lịch đại để đối chiếu, phân tích đánh giá về ảnh hưởng của kinh tế đối với đời sống vật chất và tinh thần của các giai tầng trong không gian địa giới huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884. Bên cạnh đó, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp tiếp cận của cách ngành khác như Dân tộc học, Kinh tế học, Xã hội học, Văn hoá học, để làm rõ bối cảnh lịch sử, các điều kiện tự nhiên, xã hội ảnh hưởng đến kinh tế và đánh giá một số tác động của kinh tế đối với đời sống cộng đồng cư dân huyện Nam Đàn. Thực hiện đề tài nghiên cứu về kinh tế địa phương, trong phạm vi không gian địa lý hành chính một huyện thuộc phủ Anh Đô dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884 không phải lúc nào nguồn tư liệu gốc cũng có sẵn. Do vậy, để khắc phục sự thiếu khuyết đó, chúng tôi sử dụng thêm phương pháp phỏng vấn điều tra, hồi cố, chọn mẫu
7 trong nghiên cứu thực địa nhằm bổ sung thêm tư liệu. Đồng thời, sử dụng phương pháp định lượng để phân tích, xử lý địa bạ kết hợp so sánh, đối chiếu các nguồn tài liệu nhằm khôi phục một cách chân thực diện mạo kinh tế huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An dưới triều Nguyễn thời kỳ 1802 - 1884. 5. Đóng góp của luận án Đề tài đạt được mục đích nghiên cứu đề ra sẽ có những đóng góp sau đây: Về mặt khoa học: - Bổ sung nguồn tư liệu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884. Kết quả nghiên cứu của luận án có thể sử dụng để đối chiếu, so sánh cho việc nghiên cứu về kinh tế ở trấn/tỉnh Nghệ An và một số tỉnh thành khác ở Bắc Trung Bộ, Bắc Bộ, cũng như nghiên cứu về kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ sau năm 1884. - Tái hiện lại bức tranh kinh tế huyện Nam Đàn thời kỳ 1802 - 1884, qua đó làm rõ quá trình phát triển, một số đặc điểm cơ bản và tác động của kinh tế đối với tình hình phát triển chính trị, xã hội và văn hóa của địa phương. - Góp phần vào việc nghiên cứu lịch sử kinh tế trên các phương diện: nông nghiệp, thủ công nghiệp, thương nghiệp ở địa phương. Về mặt thực tiễn: - Góp phần nghiên cứu lịch sử địa phương huyện Nam Đàn, tỉnh Nghệ An và cả nước. - Đề tài là cơ sở khoa học đề xuất những biện pháp nhằm tận dụng các nguồn lực, bảo tồn, khôi phục, phát triển kinh tế trên địa bàn huyện Nam Đàn cho phù hợp với tiềm năng của địa phương trong bối cảnh hội nhập khu vực và quốc tế hiện nay. 6. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung chính của luận án gồm 5 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu Chương 2: Những nhân tố ảnh hưởng đến kinh tế huyện Nam Đàn Chương 3: Nông nghiệp Chương 4: Thủ công nghiệp và thương nghiệp Chương 5: Nhận xét và đánh giá
8 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Những nghiên cứu về kinh tế Việt Nam nói chung Nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp: Theo tiếp cận của chúng tôi, nghiên cứu về kinh tế Việt Nam nói chung, nông nghiệp nói riêng đã được các học giả trong và ngoài nước tiến hành từ thời Pháp thuộc. Đầu tiên là các chuyên khảo của một số học giả người Pháp tiến hành nghiên cứu kinh tế nông nghiệp thuộc các xứ Bắc Kỳ và Trung Kỳ dưới nhiều góc độ chuyên môn khác nhau, với các công trình tiêu biểu của: P. Ory (1894) với La commune annamite au Tonkin [266], Y. Henry (1932) với Économie agricole de l’Indochine [268], P. Bernard (1934) với Le problème économique Indochinois [265], Charles Robequain (1939) với L’Évolution économique de l’Indochine francaise [260], P. Gourou (1940) với L’Utilisation du sol en Indochine francaise [166]. Trong những công trình này, các học giả người Pháp đặc biệt quan tâm nghiên cứu tình hình sở hữu, phương thức sử dụng ruộng đất trong canh tác, phân tích một số giống cây trồng, vật nuôi và năng suất, sản lượng nông nghiệp ở một số tỉnh thuộc Bắc Trung Kỳ và Trung Kỳ trong Liên bang Đông Dương thuộc Pháp. Liên quan đến kinh tế nông nghiệp ở một số địa phương có địa bàn tiếp giáp, mang nhiều đặc điểm tương đồng về điều kiện tự nhiên, xã hội với tỉnh Nghệ An thuộc xứ Trung Kỳ, đã có một số chuyên khảo có giá trị được công bố. Đáng chú ý có tác giả Le Breton (1924) La province de Thanh Hoa [264], R. Bulateau (1925) La province de Ha Tinh [172], Charles Robequain (1929) Le Thanh Hoa [16]. Các công trình này chủ yếu đề cập cụ thể về điều kiện tự nhiên, lịch sử văn hóa, xã hội của các huyện ở Thanh Hóa, Hà Tĩnh, là tư liệu quan trọng giúp chúng tôi đối chiếu, so sánh rút ra những điểm tương đồng với tỉnh Nghệ An. Tuy nhiên, do nghiên cứu dưới góc độ chủ quan gắn với công cuộc khai thác thuộc địa của tư bản Pháp, cho nên trong một số công trình các quan điểm phân tích còn thiếu khách quan, mang tính đề cao vai trò của chế độ thuộc địa. Ngoài ra, một số tập san như Bulletin des Amis du Vieux Hue (1931) [132] số đặc biệt về Trung Kỳ đã đăng tải nhiều bài viết giới thiệu khái quát về kinh tế trên các
9 phương diện: canh nông, kinh tế đồn điền... Đáng chú ý có các công trình nghiên cứu của các kỹ sư canh nông, các nhà quản lý về nông nghiệp ở Bắc Trung Kỳ đăng trên các tập san kinh tế như: Bulletin économique de l’Indochine (1898 - 1944) [260], Annuaire économique de l’Indochine (1927) [259], L’Eveil économique de l’Indochine (1918 - 1935) [262], Journal officiel de l’Indochine francaise (1889 - 1951) [263]... Đây là những bộ tài liệu được các tác giả người Pháp ghi chép rất nhiều khía cạnh về kinh tế ở Đông Dương, nhất là Việt Nam trong thời kỳ thuộc địa. Những nội dung được ghi chép và miêu tả từ các tạp chí trên sẽ là nguồn tư liệu tham khảo tin cậy đối với đề tài của luận án. Ngoài các công trình nghiên cứu về kinh tế nông nghiệp của các học giả nước ngoài, từ những năm 40 của thế kỷ XX bắt đầu xuất hiện một số công trình nghiên cứu của các tác giả người Việt có đề cập đến một số vấn đề về kinh tế nông nghiệp và tình hình sở hữu ruộng đất trong nông thôn, làng xã Việt Nam. Đáng kể nhất là tác giả Vũ Văn Hiền (1940) với La propriété communale au Tonkin [84] có đề cập đến vấn đề công điền công thổ của một số làng xã nước ta ở Bắc Kỳ. Sau cách mạng tháng Tám năm 1945, nhất là sau 1954 vấn đề kinh tế nông nghiệp trong nông thôn, làng xã Việt Nam thời quân chủ mới thực sự được các học giả trong nước quan tâm nghiên cứu. Đáng chú ý có nhiều tác phẩm chuyên khảo đề cập đến sở hữu ruộng đất dưới chế độ phong kiến Việt Nam của các tác giả: Phan Huy Lê (1959), Chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp thời Lê Sơ [100]; Vũ Huy Phúc (1979), Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX [147]; Trương Hữu Quýnh (1982, 1983), Chế độ ruộng đất Việt Nam [168], [169] 2 tập; Tình hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống nhân dân dưới thời Nguyễn [170] do Trương Hữu Quýnh, Đỗ Bang (cb, 1997)... Những cuốn sách trên đã đề cập đến tình hình sở hữu, chế độ ruộng đất và kinh tế nông nghiệp trên phạm vi cả nước, thông qua khối lượng tư liệu địa phương gồm: địa bạ, văn bia, gia phả… Các công trình này đã có những đóng góp lớn về mặt tư liệu cũng như phương pháp nghiên cứu về sở hữu ruộng đất, kinh tế nông nghiệp thời quân chủ. Liên quan đến vấn đề kinh tế nông nghiệp và tình hình sở hữu ruộng đất dưới triều Nguyễn, trong gần 6 thập kỷ qua Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử đã liên tục đăng tải nhiều bài viết và thông tin tư liệu đề cập đến vấn đề ruộng đất, kinh tế, tình hình xã hội
10 và văn hóa trong làng xã Việt Nam như của: Nguyễn Khắc Đạm (1964), Góp mấy ý kiến về vấn đề ruộng đất tư trong lịch sử Việt Nam [43] và (1981), Vấn đề ruộng đất công và ruộng đất tư trong lịch sử Việt Nam [44]; Phan Đại Doãn (1981), Về tính chất sở hữu ruộng đất công làng xã [26]; Bùi Quý Lộ (1986) Thêm một số ý kiến về chế độ ruộng đất ở Tiền Hải nửa đầu thế kỷ XIX [109]; Vũ Văn Quân, Nguyễn Quang Ngọc (1994), Diễn biến sở hữu ruộng đất ở một số làng buôn tiêu biểu thuộc vùng đồng bằng Bắc bộ (đầu thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX) [150]... Một số tạp chí như Tạp chí Dân tộc học, Tạp chí Khảo cổ học, Tạp chí Hán Nôm cũng công bố nhiều bài viết có giá trị khoa học của các chuyên gia trong lĩnh vực ruộng đất và kinh tế nông nghiệp. Giá trị khoa học và thực tiễn của những công trình, bài viết kể trên, là cơ sở giúp chúng tôi định hướng phương pháp tiếp cận, nghiên cứu, khai thác nguồn tư liệu lưu trữ gồm: địa bạ, hương ước, gia phả, văn bia, liên quan đến huyện Nam Đàn nhằm giải quyết các nội dung mà đề tài đặt ra. Bên cạnh đó, còn giúp chúng tôi có những so sánh, đối chiếu và đánh giá tổng quan về bức tranh kinh tế nông nghiệp nông thôn của một số trấn/tỉnh ở Việt Nam trong thế kỷ XIX có liên quan đến đề tài. Ngoài những chuyên khảo, công trình khoa học được in ấn xuất bản thành sách, đăng tải trên các tạp chí, hội thảo khoa học, các dự án hợp tác nghiên cứu kinh tế nông nghiệp, còn có một số luận án Tiến sĩ nghiên cứu tình hình sở hữu ruộng đất, kinh tế nông nghiệp được công bố, góp phần làm rõ thực trạng kinh tế nông nghiệp trên bình diện cả nước nói chung, một số địa phương nói riêng dưới triều Nguyễn. Tiêu biểu có: Vũ Văn Quân (1991) Chế độ ruộng đất - kinh tế nông nghiệp Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX [149]; Phan Phương Thảo (2003), Chính sách quân điền năm 1839 ở Bình Định qua tư liệu địa bạ [193]. Đáng chú ý, các công trình nghiên cứu của Trịnh Thị Thủy (2002), Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp huyện Đông Sơn (Thanh Hóa) nửa đầu thế kỷ XIX [200]; Thái Quang Trung (2009), Tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp Thừa Thiên Huế nửa đầu thế kỷ XIX [205]; Lê Hiến Chương (2012), Kinh tế, văn hóa huyện La Sơn (tỉnh Hà Tĩnh) nửa đầu thế kỷ XIX [22]; Mai Phương Ngọc (2014), Cơ cấu kinh tế - xã hội và văn hoá xã Hoằng Lộc (Hoằng Hoá, Thanh Hoá) thời kỳ trung đại [122]. Đây là những công trình nghiên cứu chuyên sâu về tình hình ruộng đất và kinh tế nông nghiệp của các huyện: Đông Sơn, xã Hoằng Hóa (Thanh Hóa), Thừa Thiên Huế, La Sơn (Hà Tĩnh), thuộc những địa phương nằm trong khu vực
11 Bắc Trung Bộ và Trung Bộ, nơi có nhiều đặc điểm tương đồng với tỉnh Nghệ An, huyện Nam Đàn. Dựa trên nguồn tư liệu lưu trữ đáng tin cậy, phương pháp nghiên cứu khách quan, các công trình này là nguồn tư liệu tham khảo quan trọng giúp chúng tôi so sánh, đối chiếu nhằm lý giải những vấn đề khoa học liên quan đến đề tài. Nghiên cứu về thủ công nghiệp: Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, nghiên cứu về thủ công nghiệp ở Việt Nam bắt đầu thu hút được sự quan tâm của nhiều học giả. Cuốn sách Sơ thảo Lịch sử phát triển Thủ công nghiệp Việt Nam [11] của Phan Gia Bền (1957) được xem là một trong những tác phẩm đầu tiên trình bày đầy đủ và hệ thống về lịch sử phát triển của thủ công nghiệp nước ta qua các thời kỳ. Với phương pháp giám định tư liệu, tác giả đã trình bày một cách hệ thống sự ra đời, phát triển của một số nghề, làng nghề thủ công tiêu biểu trên phạm vi cả nước, đưa ra những nhận định về thủ công nghiệp trong từng giai đoạn lịch sử khác nhau. Những kết quả nghiên cứu trong công trình này, góp phần cung cấp nguồn tư liệu bổ ích cho việc nghiên cứu về thủ công nghiệp ở các địa phương, trong đó có tỉnh Nghệ An. Nghiên cứu tình hình thủ công nghiệp nước ta thời Nguyễn giai đoạn độc lập và thuộc Pháp từ năm 1802 đến năm 1945, chúng tôi quan tâm một số công trình chuyên khảo về kinh tế liên quan đến thủ công nghiệp. Đáng chú ý có tác giả Nguyễn Thế Anh (1971) với tác phẩm Kinh tế và xã hội Việt Nam dưới các vua triều Nguyễn [2] đã đề cập đến kinh tế, xã hội Việt Nam trong bối cảnh trước và sau khi thực dân Pháp đô hộ, đặc biệt xem xét và đánh giá tình hình phát triển thủ công nghiệp khá đầy đủ. Trong tác phẩm của mình, tác giả còn trình bày khá rõ sự xuất hiện và những tác động của nhân tố sản xuất tư bản chủ nghĩa đối với hoạt động sản xuất thủ công nghiệp nước ta từ năm 1802 đến năm 1945. Liên quan đến quá trình hình thành, phát triển của thủ công nghiệp, tác giả Nghiêm Phú Ninh (1986) trong công trình Con đường phát triển tiểu công nghiệp, thủ công nghiệp Việt Nam [119] đã trình bày khái quát về sự hình thành và phát triển của tiểu thủ công nghiệp, thủ công nghiệp Việt Nam. Cuốn sách là kết quả nghiên cứu chuyên sâu của tác giả, đã chỉ ra được các nhân tố tác động đến sự ra đời, phát triển của thủ công nghiệp và vai trò, tác động tương hỗ của thủ công nghiệp với các ngành kinh tế khác. Qua đó, đưa những nhận định, đánh giá về vai trò của tiểu thủ công nghiệp trong sự đối sánh với tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội trên bình diện cả nước nói chung, của từng địa phương nói riêng qua các thời kỳ.
12 Liên quan đến những vấn đề trên, nhưng nghiên cứu chuyên sâu hơn được đề cập trong cuốn sách Tiểu thủ công nghiệp Việt Nam 1858 - 1945 [148] của tác giả Vũ Huy Phúc (1996). Công trình nghiên cứu về quá trình phát triển tiểu thủ công nghiệp Việt Nam trong giai đoạn 1858 - 1945. Từ việc phân chia sự phát triển của tiểu thủ công nghiệp Việt Nam thành các thời kỳ, tác giả đi sâu phân tích tình hình phát triển tiểu thủ công nghiệp của từng vùng miền, đưa ra những nhận định, kết luận mang tính đối sánh giữa các thời kỳ và giữa các địa phương theo từng khu vực trong cả nước. Thủ công nghiệp tỉnh Nghệ An nói riêng với một số nghề, làng nghề, sản phẩm thủ công nghiệp, được tác giả đề cập trong các nội dung liên quan đến tình hình tiểu thủ công nghiệp của xứ Trung Kỳ. Chuyên khảo về Kinh tế thủ công nghiệp và phát triển công nghệ Việt Nam dưới triều Nguyễn [191] của các tác giả Bùi Thị Tân, Vũ Huy Phúc (1998) là công trình nghiên cứu chuyên sâu về tình hình thủ công nghiệp dưới triều Nguyễn. Tác phẩm đã đề cập đến một số chính sách của nhà Nguyễn đối với thủ công nghiệp và những nhân tố tác động đến quá trình chuyển biến của tình hình thủ công nghiệp, mô tả các làng nghề thủ công chuyên nghiệp ở địa phương với một số nghề, làng nghề thủ công cùng sản phẩm thủ công tiêu biểu. Trong bức tranh tổng thể của kinh tế thủ công nghiệp dưới triều Nguyễn, tình hình thủ công nghiệp tỉnh Nghệ An nói chung, một số địa phương trong tỉnh nói riêng trong đó có huyện Nam Đàn cũng được các tác giả đề cập đến. Đây là cơ sở mang tính khách quan, góp phần làm rõ vai trò của thủ công nghiệp địa phương trong mối tương quan chung về tình hình thủ công nghiệp nước ta dưới triều Nguyễn. Liên quan đến kinh tế thủ công nghiệp Việt Nam thời Pháp thuộc, công trình nghiên cứu chuyên sâu của tác giả Nguyễn Văn Khánh (1998) về Cơ cấu kinh tế - xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 - 1945) [91] đã để cập đến cơ cấu kinh tế - xã hội nước ta nói chung, các ngành công nghiệp, thủ công nghiệp nói riêng thời thuộc địa. Cuốn sách đã luận giải về thực trạng và những biến đổi trong cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời Pháp đô hộ, qua đó làm sáng tỏ quá trình phá vỡ kết cấu cổ truyền, dẫn đến sự hình thành, xác lập và mở rộng các yếu kinh tế - xã hội thuộc địa mang tính chất tư bản chủ nghĩa trên phạm vi cả nước. Cơ cấu kinh tế - xã hội của Nghệ An từ sau năm 1858 cũng nằm trong bối cảnh chung thời bấy giờ.