Luận án tiến sĩ ngành Phát triển nông thôn: Kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân tỉnh An Giang

Chia sẻ: Co Ti Thanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:314

Thêm vào BST

Báo xấu

51
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của luận án là cung cấp các thông tin về kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân tỉnh An Giang nhằm làm cơ sở khoa học cho việc đề xuất giải pháp và chính sách phù hợp trong việc sử dụng kiến thức bản địa để giảm tính dễ bị tổn thương để thích ứng với thay đổi chế độ ngập lũ và chiến lược sinh kế của người dân vùng lũ được hiệu quả và bền vững.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ ngành Phát triển nông thôn: Kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân tỉnh An Giang

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ PHẠM XUÂN PHÚ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NÔNG DÂN TỈNH AN GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MÃ NGÀNH: 9620116 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ PHẠM XUÂN PHÚ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NÔNG DÂN TỈNH AN GIANG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MÃ NGÀNH: 9620116 CÁN BỘ HƯỚNG DẪN PGs. Ts. NGUYỄN NGỌC ĐỆ 2019
LỜI CẢM TẠ Để hoàn thành luận án này tôi đã nhận được sự hướng dẫn, quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ quý Thầy Cô, bạn bè và người thân. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến: Thầy hướng dẫn khoa học PGs.Ts. Nguyễn Ngọc Đệ đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, động viên và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trường. Xin chân thành cám ơn quý Thầy, Cô và các anh, chị của Viện nghiên cứu Phát triển ĐBSCL đã cung cấp thêm kiến thức, tạo mọi điều kiện cho tôi và quan tâm, hỗ trợ tôi trong quá trình học tập. Xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học An Giang, Ban Chủ nhiệm Khoa Nông nghiệp - Tài nguyên Thiên nhiên, Bộ môn Phát triển Nông thôn - QLTNTN đã tạo điều kiện để tôi được tham gia học tập nâng cao trình độ chuyên môn, các bạn đồng nghiệp đã không ngừng động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập. Sau cùng tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến gia đình và người thân đã giúp đỡ, động viên tôi trong suốt quá trình học tập và tạo điều kiện tốt nhất để tôi hoàn thành luận án. Chân thành cảm ơn! Phạm Xuân Phú i
TÓM TẮT An Giang là một trong chín tỉnh của Đồng Bằng Sông Cửu Long chịu ảnh hưởng bởi lũ hàng năm và là một trong những tỉnh đầu nguồn có biên giới giáp với Campuchia. Hàng năm, khi lũ từ thượng nguồn đổ xuống cùng với lượng nước mưa đã gây ngập lũ. Khi lũ về đã gây ra không ít những khó khăn cho hoạt động sản xuất nông nghiệp và sinh kế của nông dân. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm hệ thống hóa và đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở tỉnh An Giang, làm cơ sở khoa học cho việc đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả sử dụng kiến thức bản địa trong việc giảm tính dễ bị tổn thương của nông dân vùng lũ. Bằng cách sử dụng phương pháp tiếp cận khung sinh kế bền vững để đánh giá tính tổn thương sinh kế của kiến thức bản địa do lũ, sử dụng chỉ số tổn thương (LVI) đánh giá tính tổn thương sinh kế thay đổi do lũ đối với cộng đồng địa phương và áp dụng phương pháp thống kê mô tả, bảng chéo, kiểm định t và phân tích phương sai (ANOVA) và tương quan đa biến .Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân ở địa bàn nghiên cứu vẫn còn lưu giữ nhiều kiến bản địa có giá trị trong thích ứng với lũ. Tuy nhiên, những kiến thức này chưa được ghi chép cụ thể và lưu trữ phù hợp để truyền lại cho các hệ sau và chia sẻ rộng rãi trong cộng đồng. Bên cạnh đó, cũng có một số kiến thức bản địa của người dân không còn phù hợp và đã sai lệch so với hiện nay cần nên xem xét trong điều kiện hiện tại. Kết quả nghiên cứu cho thấy chỉ số tổn thương sinh kế của khu vực nghiên cứu giảm dần theo các yếu tố chính là mạng lưới xã hội, kiến thức - kỹ năng, nguồn tài nguyên thiên nhiên, thu nhập và tài chính, chiến lược sinh kế, thảm họa thiên nhiên và khác nhau ở vùng đầu, giữa và cuối nguồn. Vì thế nghiên cứu đã đưa ra một số giải pháp bảo tồn kiến thức bản địa có giá trị, ứng dụng kết hợp kiến thức bản địa với các biện pháp thích nghi hiện tại để nâng cao khả năng chủ động thích nghi với lũ trong điều kiện khí hậu biến đổi. Từ khóa: Biến đổi khí hậu, dự báo, kiến thức bản địa, lũ, thích ứng ii
ABSTRACT An Giang is one of nine provinces of Mekong Delta affected by monsoon flood annually and is an upstream province bordering with Cambodia. Yearly, upstream flood water discharges to downstream along with rain water when they cause flood. When flood comes, it causes a lot of difficulties and damages for agricultural production and livelihood.This research was carried out to systematize and assess the appropriateness of farmer’s indigenous knowledge and their adaptive capacity to floods in An Giang province, providing a scientific foundation for proposing solutions to conserve and enhance the use of indigenous knowledge in reducing the vulnerability of people living in flooded areas. The Sustainable Livelihood Framework is used to create a livelihood vulnerability index for this study and use tools statistical analysis such as descriptive statistics, crosstab, T- test, analysis of variance (ANOVA) and Pearson correlation. The results showed that local people used several effective indigenous knowledges for coping with floods. However, the valuable indigenous knowledge has not been recorded yet, nor documented in written materials for sharing to young generation and communities; some indigenous practices are not suitable with the current requirement for flood adaptation strategies. The livelihood vulnerability index (LVI) in different Zone (upper zone, middle zone, and lower zone) was decreasingly based on major components as social networks, knowledge and skills, natural resources, finance and incomes, livelihood strategies, natural disaster and climate variability. The research also suggests some solutions to conserve the valuable indigenous knowledge in adapting the change of climate of local people. Keywords: Adaptation, climate change, flood, flood forecast, local knowledge, iii
12 4
MỤC LỤC Trang LỜI CẢM TẠ .............................................................................................i TÓM TẮT..................................................................................................ii ABSTRACT..............................................................................................iii LỜI CAM ĐOAN......................................................................................iv MỤC LỤC..................................................................................................v DANH SÁCH BẢNG...............................................................................xii DANH SÁCH HÌNH...............................................................................xvi HỘP THÔNG TIN...............................................................................xviii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT..................................................................xx Chương 1: GIỚI THIỆU...........................................................................1 1.1 ĐẶT VẤN ĐỀ ......................................................................................1 1.2 MỤC TIÊU CỦA LUẬN ÁN..............................................................2 1.2.1 Mục tiêu tổng quát..............................................................................2 1.2.2 Mục tiêu cụ thể...................................................................................2 1.3 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU................................................................2 1.4 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU...................................................................3 1.5 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU...................................3 1.5.1 Đối tượng nghiên cứu.........................................................................3 1.5.2 Phạm vi nghiên cứu............................................................................4 1.6 NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI,Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN LUẬN ÁN.........................................................................................4 Chương 2: TỔNG QUAN TÀI LIỆU.......................................................5 v
2.1 TỔNG QUAN VỀ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA Ở TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM.................................................................................................6 2.1.1 Khái niệm và quan điểm về kiến thức bản địa....................................6 2.1.2 Đặc điểm của kiến thức bản địa........................................................10 2.1.3 Các loại hình của kiến thức bản địa..................................................12 2.1.4 Phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu kiến thức bản địa...............15 2.1.5 Tầm quan trọng của kiến thức bản địa và điều kiện để phát huy tốt vai trò của kiến thức bản địa......................................................................18 2.1.6 Các hình thức lưu giữ và bảo tồn kiến thức bản địa.........................23 2.1.7.Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới và ViệtNam..25 2.1.7.1 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới....................25 2.1.7.2 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa ở Việt Nam.....................28 2.2 TỔNG QUAN VỀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, THIÊN TAI VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ THIÊN TAI TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM..............................................................................35 2.2.1 Tổng quan về biến đổi khí hậu, thiên tai trên thế giới và Việt Nam 2.2.1.1 Khái niệm về biến đổi khí hậu.......................................................35 2.2.1.2 Khái niệm về thiên tai....................................................................36 2.2.2 Tác động của BĐKH và thiên tai trên thế giới và Việt Nam............37 2.2.2.1Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai trên thế giới................37 2.2.2.2 Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai ở Việt Nam...............39 2.3 TỔNG QUAN VỀ SINH KẾ BỀN VỮNG………………………..48 2.3.1 Khái niệm về sinh kế………………………………………………48 2.3.2 Khung sinh kế……………………………………………………...48 vi
2.4 CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TỔN THƯƠNG SINH KẾ TRÊN THẾ VÀ VIỆT NAM............................................................52 2.4.1 Khái niệm về tổn thương .................................................................52 2.4.2 Các nghiên cứu liên quan đến tổn thương sinh kế trên thế giới và Việt Nam....................................................................................................54 2.4.2.1 Đối với tổn thương trên thế giới………………………………....54 2.4.2.2 Đối với tôn thương ở Việt Nam………………………………….56 2.4.3 Các phương pháp xác định tính dễ bị tổn thương............................60 2.4.3.1 Phương pháp đánh giá tổn thương do BĐKH................................60 2.4.3.2 Phương pháp đánh giá tổn thương về sinh kế................................62 2.4.3.3 Phương pháp tổn thương về lũ.......................................................64 2.4.3.4 Phương pháp tiếp cận khung sinh kế bền vững.............................65 2.5. Thích ứng và giải pháp thích ứng với lũ và BĐKH…………………67 2.5.1 Khái niệm thích ứng……………………………………………….67 2.5.2 Các biện pháp thích ứng với lũ và BĐKH…………………………67 2.6 DIỄN BIẾN LŨ Ở ĐỒNG BẰNG SÔNG CỬU LONG VÀ TỈNH AN GIANG...............................................................................................67 2.6.1 Khái niệm lũ và phân loại lũ.............................................................69 2.6.2 Đặc điểm và diễn biến lũ ở khu vực ĐBSCL...................................73 2.6.3 Diễn biến thời tiết và lũ qua các năm ở tỉnh An Giang....................75 2.6.4 Các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ lũ ở ĐBSCL đã thực hiện....82 2.6.4.1 Biện pháp công trình......................................................................82 2.6.4.2 Biện pháp phi công trình................................................................85 Chương 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU.......................................87 vii
3.1 PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN............................................................87 3.2 PHƯƠNG PHÁP CHỌN VÙNG VÀ CHỌN MẪU NC.................89 3.2.1 Phương pháp chọn vùng nghiên cứu.................................................89 3.2.2 Phương pháp chọn mẫu....................................................................91 3.3 PHƯƠNG PHÁP THU THẬP SỐ LIỆU.........................................94 3.3.1 Thu thập tài liệu thứ cấp...................................................................94 3.3.2 Thu thập số liệu sơ cấp.....................................................................94 3.4 PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ VÀ PHÂN TÍCH SỐ LIỆU..................98 3.4.1 Phương pháp phân tích số liệu..........................................................98 3.4.1.1 Mục tiêu 1: Hệ thống hóa và đánh giá được sự phù hợp của KTBĐ và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở các điều kiện khác nhau....98 3.4.1.2 Mục tiêu 2: Phân tích tính dễ bị tổn thương và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở các điều kiện khác nhau.........................................99 3.4.1.3 Mục tiêu 3: Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị sử dụng KTBĐ của nông dân tỉnh An Giang...............................................106 3.4.2 Phương pháp xử lý số liệu..............................................................107 Chương 4: KẾT QUẢ THẢO LUẬN...................................................108 4.1 ĐẶC ĐIỂM KHẢO SÁT CỦA NÔNG HỘ...................................108 4.2 ĐẶC ĐIỂM CÁC VÙNG KHẢO SÁT..........................................111 4.2.1 Đặc điểm về kinh tế - xã hội vùng nghiên cứu...............................111 4.2.2 Diễn biến lũ tại vùng khảo sát........................................................116 4.2.3 Ảnh hưởng của lũ đến cuộc sống và sản xuất của người dân.........118 4.3 HỆ THỐNG HÓA VÀ ĐÁNH GIÁ TÍNH PHÙ HỢP KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG SXNN VÀ ĐỜI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN viii
CỨU........................................................................................................122 4.3.1 Hệ thống hóa kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân...........................................................122 4.3.1.1 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thời tiết..............122 4.3.1.2 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thích ứng với lũ.127 4.3.1.3 Kiến thức bản địa của người dân trong nhận biết đất tốt và đất xấu qua dấu hiệu của động vật và chỉ thị môi trường.....................................129 4.3.1.4 Kiến thức bản địa của người dân trong bảo quản các loại giống và bảo quản thực phẩm.................................................................................130 4.3.1.5 Kiến thức bản địa của người dân ươm giống nẩy mầm và bón phân trong hoạt động SXNN............................................................................131 4.3.1.6 Kiến thức bản địa của người dân trong chăn nuôi gia súc gia cầm...........................................................................................................133 4.3.1.7 Kiến thức bản địa của người dân trong đánh bắt cá trên sông..........................................................................................................133 4.3.1.8 Kiến thức bản địa của người dân trong xây nhà thích ứng với lũ..............................................................................................................134 4.3.1.9 Kiến thức bản địa của người dân trong việc chữa bệnh từ các loại cây thuốc tự nhiên....................................................................................135 4.3.2 Đánh giá tính phù hợp kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân..............................................136 4.3.2.1 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo thời tiết...............................................................................136 4.3.2.2 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo lũ.........................................................................................137 4.3.2.3 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong SXNN và đời sống..........................................................................137 ix
4.4 HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN Ở BA VÙNG NGHIÊN CỨU ( ĐẦU NGUỒN, GIỮA NGUỒN, CUỐI NGUỒN) TRONG DỰ BÁO VÀ THÍCH ỨNG VỚI LŨ.......139 4.4.1 Quan điểm của người dân về lũ và vai trò của lũ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp......................................................................................139 4.4.2 Nhận định về sự thay đổi của lũ đối với đời sống và hoạt động SXNN.......................................................................................................141 4.4.3 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong dự báo lũ ở vùng nghiên cứu...................................................................................142 4.4.4 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong thích nghi với lũ........................................................................................................146 4.4.5 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong SXNN và khả năng thích nghi với lũ.......................................................................149 4.5 XU HƯỚNG NGƯỜI DÂN SỬ DỤNG CÁC KÊNH THÔNG TIN ĐỂ DỰ ĐOÁN VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ...................163 4.6 ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ ĐẾN SINH KẾ CỦA NÔNG HỘ VÙNG TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO...................166 4.6.1 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nông hộ ở vùng ngoài đê bao.............................................................................................166 4.6.2 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nông hộ ở vùng trong đê bao....................................................................................178 4.7 MỐI QUAN HỆ GIỮA TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG SINH KẾ VÀ VIỆC SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NÔNG HỘ TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO Ở VÙNG NGHIÊN CỨU.................188 4.7.1 So sánh tính dễ bị tổn thương sinh kế của nông hộ ngoài đê bao ở địa bàn nghiên cứu.........................................................................................188 4.7.2 So sánh kiến thức bản địa của nông hộ trong SXNN trong và ngoài x
đê bao ở địa bàn nghiên cứu....................................................................188 4.7.3 So sánh sự khác nhau 3 vùng nghiên cứu đầu nguồn, giữa nguồn, cuối nguồn về kinh nghiệm thích ứng thay đổi của lũ trong SXNN….189 4.7.4 So sánh tương quan kiến thức bản địa với tổn thương sinh kế trong và ngoài đê bao ở địa bàn nghiên cứu.....................................................193 4.8 NHỮNG VẤN ĐỀ TRỞ NGẠI TRONG SXNN CỦA NÔNG HỘ TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU............194 4.9 GIẢI PHÁP BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG ĐIỀU KIỆN BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở ĐỊA BÀN NGHIÊNCỨU............................197 4.9.1 Giải pháp thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống.....................197 4.9.2 Giải pháp bảo tồn và phát huy kiến thức bản địa............................199 Chương 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT................................................204 5.1 KẾT LUẬN.......................................................................................204 5.2 ĐỀ XUẤT..........................................................................................205 TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................................206 PHỤ LỤC................................................................................................225 xi
DANH SÁCH BẢNG Trang Bảng 2.1 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức hàn lâm.........8 Bảng 2.2 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức khoa học.....14 Bảng 2.3 Cách nhận biết đất tốt, xấu.........................................................31 Bảng 2.4 Tổn thất trong ngành trồng trọt và chăn nuôi do các loại hình thiên tai gây ra............................................................................................39 Bảng 2.5 Ngành nông nghiệp của các khu vực bị ảnh hưởng nặng nề do thiên tai......................................................................................................39 Bảng 2.6 Kịch bản nước biển dâng toàn cầu giai đoạn 2081-2100 so với thời kỳ cơ sở..............................................................................................41 Bảng 2.7 Mức độ hiểm họa của các loại hình thiên tai ở các vùng...........46 Bảng 2.8 Sự đóng góp của nhân tố IPCC đến các yếu tố dễ bị tổn thương chính...........................................................................................................64 Bảng 2.9 Quá trình phát triển đê bao ở ĐBSCL........................................83 Bảng 3.1 Địa bàn điều tra hộ và thu thập thông tin về kiến thức bản địa trong sản xuất nông nghiệp........................................................................91 Bảng 3.2 Cơ cấu phiếu khảo sát………………………………………….92 Bảng 3.3 Phương pháp thu thập số liệu thức cấp.......................................95 Bảng 3.4 Thang đo và ý nghĩa các giá trị..................................................98 Bảng 3.5 Bảng phân loại mức độ tổn thương của chỉ số LVI..................102 Bảng 3.6 Phân nhóm những hợp phần chính theo yếu tố ảnh hưởng của IPCC.........................................................................................................104 Bảng 3.7 Các biến số để đánh giá chỉ số tổn thương của lũ đến sinh kế của nông hộ ...................................................................................................104 Bảng 4.1 Đặc điểm nhân khẩu - xã hội của nông hộ...............................108 Bảng 4.2 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông xii
nghiệp ở xã Phú Hữu, huyện An Phú, tỉnh An Giang..............................112 Bảng 4.3 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông nghiệp ở xã Vĩnh An, huyện Châu Thành, tỉnh An Giang......................114 Bảng 4.4 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông nghiệp ở xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang........................115 Bảng 4.5 Dự báo thời tiết dựa vào biểu hiện của một số loài động vật..123 Bảng 4.6 Kiến thức bản địa của nông dân dự báo thời tiết qua dấu hiệu của thực vật....................................................................................................126 Bảng 4.7 Kiến thức bản địa của người dân dự báo thời tiết qua dấu hiệu trời, mây, sao, cầu vòng...........................................................................127 Bảng 4.8 Kiến thức bản địa của người dân dự báo lũ lụt qua dấu hiệu của động vật, thực vật, chu kỳ và thời gian lũ, hướng gió, màu nước...........128 Bảng 4.9 Kiến thức bản địa của người dân nhận biết đất tốt và đất xấu qua dấu hiệu của động vật và chỉ thị môi trường...........................................130 Bảng 4.10 Kiến thức bản địa của người dân bảo quản các loại giống và bảo quản thực phẩm.................................................................................131 Bảng 4.11 Kiến thức bản địa của người dân ươm giống nẩy mầm và bón phân..........................................................................................................132 Bảng 4.12 Kiến thức bản địa của người dân trong chăn nuôi gia súc gia cầm...........................................................................................................133 Bảng 4.13 Kiến thức bản địa của người sử dụng cây me nước để đặt trà dưới sông để thu hút nhiều cá..................................................................134 Bảng 4.14 Kiến thức bản địa của người dân cất nhà sàn thích ứng với lũ..............................................................................................................134 Bảng 4.15 Kiến thức bản địa của người dân dùng các loại cây thuốc tự nhiên để chữa bệnh..................................................................................135 Bảng 4.16 Tên các loại cây thuốc tự nhiên được người dân sử dụng để xiii
chữa các bệnh thông thường....................................................................135 Bảng 4.17 Kiến thức bản địa của người dân dự báo thời tiết..................136 Bảng 4.18 Kiến thức bản địa của người dân dự báo lũ...........................137 Bảng 4.19 Kiến thức bản địa của người dân trong sản xuất nông nghiệp và đời sống...................................................................................................138 Bảng 4.20 Lịch thời vụ …………………...............................................152 Bảng 4.21 Ý kiến của nông dân về mối quan hệ giữa nước lũ và phù sa..............................................................................................................153 Bảng 4.22 Kiến thức, thái độ hành vi của nông hộ trong quá trình nhận thức thích ứng thay đổi của thời tiết khí hậu trong SXNN......................155 Bảng 4.23 Quan điểm của nông dân về tác động của lũ nhỏ đến việc canh tác lúa ......................................................................................................156 Bảng 4.24 Ý kiến của người dân về mối quan hệ giữa nước lũ và phù sa..............................................................................................................157 Bảng 4.25 Đánh giá tính hiệu quả của các nguồn thông tin....................165 Bảng 4.26 Giá trị các yếu tố chính, các yếu tố phụ của chỉ số LVI ngoài đê bao............................................................................................................168 Bảng 4.27 Tính toán về những yếu tố ảnh hưởng theo LVI-IPCC ngoài đê bao............................................................................................................172 Bảng 4.28 Giá trị các yếu tố chính, các yếu tố phụ của chỉ số LVI trong vùng đê bao..............................................................................................180 Bảng 4.29 Tính toán về những yếu tố ảnh hưởng theo LVI-IPCC tại ba địa bàn nghiên cứu của tỉnh An Giang..........................................................183 Bảng 4.30 So sánh tính dễ tổn thương sinh kế của nông trong bao đê và ngoài bao đê ở vùng nghiên cứu..............................................................189 Bảng 4.31 So sánh sự khác biệt về kiến thức của nhóm nông dân ngoài đê bao ở các vùng sinh thái khác nhau (đầu nguồn, giữa nguồn, cuối nguồn)......................................................................................................189 Bảng 4.32 So sánh sự khác biệt về kiến thức của nhóm nông dân trong đê bao ở các vùng sinh thái khác nhau (đầu nguồn, giữa nguồn, cuối nguồn)......................................................................................................190 xiv
Bảng 4.33 So sánh giữa khác nhau các nguồn tiếp cận của nông dân trong sản xuất nông nghiệp ở vùng trong và ngoài đê bao................................191 Bảng 4.34: So sánh sự tương quan giữa kiến thức bản địa với tổn thương sinh kế trong và ngoài bao đê ở địa bàn nghiên cứu……………………192 Bảng 4.35 Những vấn đề trở ngại sắp tới đối với nông hộ ở vùng nghiên cứu trong và ngoài đê bao trong sản xuất nông nghiệp...........................194 Bảng 4.36 Tầm quan trọng của việc giảng dạy kiến thức bản địa cho thế hệ sau ......................................................................................................200 xv
DANH SÁCH HÌNH Trang Hình 2.1 Kịch bản nước biển dâng toàn cầu giai đoạn 2081-2100 so với thời kỳ cơ sở……………………………………………………………...40 Hình 2.2 Thiệt hại do thiên tai của Việt Nam năm 2017………………...42 Hình 2.3 Thiệt hại về người do thiên tai từ năm 2011-2017 ở Việt Nam..43 Hình 2.4 Thiệt hại về kinh tế do thiên tai từ năm 2011-2017 ở VN.........43 Hình 2.5 Khung sinh kế bền vững................................................................49 Hình 2.6 Mô hình đánh giá tổn thương do BĐKH....................................60 Hình 2.7 Mô hình đóng góp của các nhân tố IPCC đến các yếu tố tổn thương chính..............................................................................................64 Hình 2.8 Đồ thị diễn tả một quá trình lũ....................................................70 Hình 2.9 Mùa lũ ở các khu vực của Việt Nam..........................................72 Hình 2.10 Diễn biến mùa lũ năm 1994, 1996, 2000 ở một số vùng của ĐBSCL.......................................................................................................74 Hình 2.11 Nhiệt độ trung bình từ năm 1985 đến 2015 .............................76 Hình 2.12 Lượng mưa và mức lũ trung bình hàng năm............................76 Hình 2.13 Đường tần xuất mực nước lũ tại trậm Tân Châu từ năm 1926 đến năm 2015.............................................................................................78 Hình 2.14 Đỉnh lũ tại Tân Châu từ năm 1926 đến năm 2015....................78 Hình 3.1 Khung sinh kế bền vững……………………………………….88 Hình 3.2 Khung tiếp cận khung sinh kế bền vững trong nghiên cứu........89 Hình 3.3 Bản đồ ngập lũ tỉnh An Giang....................................................90 Hình 3.4 Sơ đồ tiến trình nghiên cứu……………………………………93 Hình 4.1 Trình độ học vấn của nông hộ..................................................109 Hình 4.2 Diện tích canh tác và số năm kinh nghiệm SX lúa của nông hộ……………………………………………………………………….111 Hình 4.3 Đỉnh lũ hàng năm (tháng 9) ở ba vùng nghiên cứu..................116 xvi
Hình 4.4 Quan điểm của nông dân về diễn biến của lũ trong 10 năm qua............................................................................................................117 Hình 4.5 Thiệt hại do lũ gây ra trong các năm 2000, 2011 và 2016........119 Hình 4.6 Thiệt hại về tính mạng con người do lũ ở ba vùng nghiên cứu .................................................................................................................120 Hình 4.7 Mức lũ và sản lượng khai thác cá tự nhiên từ 2010-2015........121 Hình 4.8 Quan điểm của người dân về vai trò của lũ trong canh tác lúa .................................................................................................................140 Hình 4.9 Các dấu hiệu được người dân sử dụng trong dự báo lũ............142 Hình 4.10 Đánh giá khả năng dự báo lũ của người dân..........................145 Hình 4.11 Kiến thức bản địa của người dân thích ứng với lũ.................146 Hình 4.12 Đặc điểm nhà sàn của người dân vùng nghiên cứu................148 Hình 4.13 Xu hướng về độ cao của nhà sàn trong tương lai...................149 Hình 4.14 Kiến thức bản địa của người dân thích ứng với lũ trong SXNN.......................................................................................................151 Hình 4.15 Các kênh thông tin được người dân sử dụng để nhận biết sự suy giảm của mực nước lũ..............................................................................163 Hình 4.16 Các kênh thông tin và mức độ sử dụng của người dân trong dự báo lũ........................................................................................................164 Hình 4.17 Biểu đồ tính dễ bị tổn thương 5 nguồn vốn sinh kế ở địa bàn nghiên cứu................................................................................................166 Hình 4.18 Biểu đồ thể hiện TDBTT về nguồn vốn nhân lực...................174 Hình 4.19 Biểu đồ thể hiện tính dễ bị tổn thương về vốn tự nhiên..........175 Hình 4.20 Biểu đồ chỉ số tổn thương của các nguồn vốn xã hội, vật chất và tài chính....................................................................................................177 Hình 4.21 Biểu đồ tính dễ bị tổn thương 5 nguồn vốn sinh kế ở địa bàn đối chứng.......................................................................................................179 Hình 4.22 Biểu đồ thể hiện TDBTT về nguồn vốn nhân lực...................185 Hình 4.23 Biểu đồ thể hiện tính dễ bị tổn thương về vốn tự nhiên..........186 xvii
Hình 4.24 Biểu đồ chỉ số tổn thương của các nguồn vốn xã hội, vật chất và tài chính....................................................................................................187 xviii