Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:176

Thêm vào BST

Báo xấu

23
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài "Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam" nhằm đánh giá tác động các yếu tố cấu thành đến tính hữu hiệu hệ thống kiểm soát nội bộ để từ đó hoàn thiện hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp vật tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ: Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI BÙI DUY THỌ NGHIÊN CỨU HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÀ NỘI - 2023
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC GIAO THÔNG VẬN TẢI BÙI DUY THỌ NGHIÊN CỨU HOÀN THIỆN HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM Ngành: Tổ chức và quản lý vận tải Mã số: 9.84.01.03 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. GS. TS. Từ Sỹ Sùa 2. TS Lê Thu Hằng HÀ NỘI - 2023
LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày 22 tháng 02 năm 2023 Tác giả Bùi Duy Thọ
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình hoàn thành luận án tác giả đã nhận được sự động viên, giúp đỡ quý báu của nhiều cơ quan, tổ chức, các thầy cô, các đồng nghiệp, bạn bè và gia đình. Tác giả chân thành cảm ơn tất cả, đặc biệt xin bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc tới hai thầy hướng dẫn khoa học là GS. TS. Từ Sỹ Sùa và TS Lê Thu Hằng. Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo cơ quan, các thầy cô Ban lãnh đạo và đồng nghiệp của tác giả trường Đại học Giao thông vận tải đã giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Tác giả Bùi Duy Thọ
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ DANH MỤC BẢNG, BIỂU DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT LỜI MỞ ĐẦU .............................................................................................................1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ...................................................................................................................7 1.1 Tổng quan nghiên cứu công bố ở nước ngoài ...................................................7 1.1.1 Các nghiên cứu chung về hệ thống kiểm soát nội bộ.................................7 1.1.2 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hệ thống thông tin tổ chức ............................................................................................................8 1.1.3 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hoạt động quản trị tổ chức ............................................................................................................8 1.1.4. Hướng nghiên cứu tác động các yếu tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ đến kết quả hoạt động tài chính của tổ chức ..........................................10 1.2. Tổng quan nghiên cứu công bố ở trong nước ................................................13 1.2.1. Các nghiên cứu chung về hệ thống kiểm soát nội bộ..............................13 1.2.2. Các nghiên cứu về tác động của các yếu tố cấu thành đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ...................................................................17 1.3. Khoảng trống nghiên cứu ...............................................................................19 Kết luận chương 1 .................................................................................................20 CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TRONG DOANH NGHIỆP ......................................................................................21 2.1. Khái niệm, vai trò và lợi ích của kiểm soát nội bộ ........................................21 2.1.1. Khái niệm về kiểm soát nội bộ................................................................21 2.1.2. Vai trò của hệ thống kiểm soát nội bộ .....................................................23 2.1.3. Lợi ích của hệ thống kiểm soát nội bộ ....................................................24 2.2. Hệ thống kiểm soát nội bộ .............................................................................25
2.2.1. Khái niệm hệ thống kiểm soát nội bộ .....................................................25 2.2.2. Các yếu tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ.....................................29 2.3. Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ................................................56 2.3.1. Khái niệm về tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ....................56 2.3.2. Tiêu chí đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ..............57 2.4. Hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ........................................................63 2.4.1. Khái niệm và đặc điểm về dịch vụ vận tải ..............................................63 2.4.2. Phân loại hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ..................................64 2.4.3. Đặc điểm chủ yếu của hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ảnh hưởng đến hệ thống Kiểm soát nội bộ ..............................................................64 Kết luận chương 2 .................................................................................................65 CHƯƠNG 3 MÔ HÌNH VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ..............................66 3.1. Tổng quan về các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. .66 3.1.1. Hiện trạng về doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô .....................66 3.1.2. Cơ cấu tổ chức của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ......66 3.2. Phương pháp nghiên cứu................................................................................67 3.2.1. Phương pháp nghiên cứu định tính .........................................................67 3.2.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng ......................................................68 3.3. Phương pháp đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ và kết quả hoạt động của doanh nghiệp ...........................................................................78 3.3.1. Phương pháp đánh giá giá trị của các nhân tố thuộc hệ thống Kiểm soát nội bộ .........................................................................................................78 3.3.2. Phương pháp đánh giá tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ .....78 3.3.3. Phương pháp đánh giá kết quả hoạt động của doanh nghiệp ..................79 3.4. Phương pháp điều tra khảo sát .......................................................................80 3.4.1. Khảo sát sơ bộ .........................................................................................80 3.4.2. Khảo sát chính thức .................................................................................81 3.5. Phân tích dữ liệu định lượng ..........................................................................83 3.5.1. Qui trình và phương pháp phân tích dữ liệu định lượng .........................83 3.5.2. Đánh giá tính xác thực của các thang đo ................................................84 3.5.3. Kiểm định độ tin cậy ...............................................................................85
3.5.4. Kiểm định dữ liệu phân phối chuẩn ........................................................87 Kết luận chương 3 .................................................................................................89 CHƯƠNG 4 PHÂN TÍCH ĐÁNH GIÁ THỰC TRẠNG VỀ HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM .................................................................................................90 4.1. Thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô .....................................................................................................90 4.1.1. Đánh giá chung về kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô.........................................................................................90 4.1.2. Thực trạng các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ......................................................94 4.2. Thực trạng tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ...................................................................102 4.3. Phân tích mức độ tác động của các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ tới tính hữu hiệu của kiểm soát nội bộ tại các doanh vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam ..........................................................................................105 4.3.1. Phân tích kết quả mô hình hồi quy ........................................................105 4.3.2. Kiểm định các giả thuyết của mô hình ..................................................108 4.4. Phân tích sự phụ thuộc của tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ vào quy mô doanh nghiệp và hình thức sở hữu .................................................. 110 4.5. Đánh giá chung về thực trạng hệ thống kiểm soát nội bộ và tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam ...................................................................................................... 114 4.5.1. Một số thành tựu ................................................................................... 114 4.5.2. Một số tồn tại ........................................................................................ 116 4.5.3. Nguyên nhân của các tồn tại ................................................................. 118 Kết luận chương 4 ............................................................................................... 119 CHƯƠNG 5 GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CÁC YẾU TỐ CẤU THÀNH HỆ THỐNG KIỂM SOÁT NỘI BỘ TẠI CÁC DOANH NGHIỆP VẬN TẢI HÀNH KHÁCH BẰNG Ô TÔ Ở VIỆT NAM ....................................................................120 5.1. Chiến lược phát triển dịch vụ vận tải Việt Nam định hướng đến năm 2030120
5.1.1. Quan điểm phát triển dịch vụ vận tải ....................................................120 5.1.2. Mục tiêu phát triển dịch vụ vận tải .......................................................120 5.1.3. Định hướng chiến lược phát triển dịch vụ vận tải.................................121 5.2. Các nguyên tắc hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ...............................................................................124 5.3. Các giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ...............................................................................125 5.3.1 Giải pháp hoàn thiện hệ thống thông tin và truyền thông ......................126 5.3.2. Giải pháp hoàn thiện hoạt động kiểm soát ............................................128 5.3.3. Giải pháp hoàn thiện môi trường kiểm soát ..........................................129 5.3.4. Giải pháp hoàn thiện hoạt động giám sát ..............................................133 5.3.5. Giải pháp hoàn thiện đánh giá rủi ro .....................................................134 Kết luận chương 5 ............................................................................................... 119 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................138 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN .........................................................................................142 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................143 PHỤ LỤC ................................................................................................................151
DANH MỤC HÌNH VẼ, SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 1.1: Quy trình nghiên cứu .................................................................................4 Sơ đồ 1.2: Mô hình nghiên cứu tác của tác giả Phạm Thị Bích Thu ........................18 Sơ đồ 1.3: Mô hình nghiên cứu tác của tác giả Đỗ Thị Huyền .................................18 Sơ đồ 2.1: Cơ cấu kiểm soát nội bộ theo COSO .......................................................26 Sơ đồ 2.2: Mục tiêu của HTKSNB theo ISA315 ......................................................27 Sơ đồ 2.3: Mục tiêu của HTKSNB theo VAS400 ....................................................28 Sơ đồ 2.4: Rủi ro doanh nghiệp.................................................................................38 Sơ đồ 2.5: Quy trình đánh giá rủi ro của COSO .......................................................39 Sơ đồ 2.6: Ma trận rủi ro ...........................................................................................43 Sơ đồ 3.1: Mô hình nghiên cứu tác động của các nhân tố cấu thành đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. ........................................................................................................69 Sơ đồ 4.1: Kết quả kiểm định mô hình lý thuyết ....................................................110 Sơ đồ 5.1: Nguyên tắc 03 vòng bảo vệ trong quản trị rủi ro DN ............................136 Biểu đồ 4.1: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ tại doanh nghiệp ............................91 Biểu đồ 4.2: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ theo loại hình kinh doanh .............92 Biểu đồ 4.3: Tổ chức bộ phận kiểm soát nội bộ theo qui mô doanh nghiệp.............93 Hộp 4.1: Giới thiệu về Tổng công ty vận tải Hà Nội ................................................94 Hộp 4.2: Môi trường kiểm soát tại Tổng công ty vận tải Hà Nội .............................97 Hộp 4.3: Đánh giá rủi ro tại các trung tâm phục vụ hoạt động vận tải hành khách công cộng của Tổng công ty vận tải Hà Nội ...........................................98 Hộp 4.4: Hệ thống thông tin truyền thông tại Tổng công ty vận tải Hà Nội ..........101
DANH MỤC BẢNG, BIỂU Bảng 1.1: Lịch sử hình thành và phát triển của KSNB ...............................................8 Bảng 2.1: Bộ nguyên tắc COSO 2013 ......................................................................54 Bảng 2.2: Các bộ phận hợp thành của hệ thống KSNB ............................................55 Bảng 2.3: Các chỉ số đo lường kết quả hoạt động doanh nghiệp ..............................60 Bảng 3.1: Thống kê số lượng doanh nghiệp, số lượng phương tiện và sản lượng vận chuyển hành khách bằng ô tô ............................................................66 Bảng 3.2: Bảng tổng hợp thang đo các biến nghiên cứu ..........................................72 Bảng 3.3: Mã hóa các thang đo và xây dựng câu hỏi khảo sát .................................75 Bảng 3.4: Bảng tóm tắt các hệ số khi phân tích nhân tố ...........................................84 Bảng 3.5: Tổng phương sai được giải thích trong phân tích EFA ............................85 Bảng 3.6: Bảng tóm tắt hệ số Cronbach’s Alpha của các biến nghiên cứu ..............86 Bảng 3.7: Kết quả kiểm định dữ liệu phân phối chuẩn thang đo các nhân tố cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ tác động tới Tính hữu hiệu của KSNB của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô................................88 Bảng 4.1: Tổ chức bộ phận KSNB theo hình thức sở hữu........................................91 Bảng 4.2: Thống kê mô tả nhân tố Môi trường kiểm soát ........................................96 Bảng 4.3: Thống kê mô tả nhân tố Đánh giá rủi ro ...................................................98 Bảng 4.4: Thống kê mô tả nhân tố Hoạt động kiểm soát ..........................................99 Bảng 4.5: Thống kê mô tả nhân tố Hệ thống thông tin và truyền thông .................100 Bảng 4.6: Thống kê mô tả nhân tố Hoạt động giám sát ..........................................102 Bảng 4.7: Thống kê mô tả tính hữu hiệu của KSNB ..............................................103 Bảng 4.8: Thống kê mô tả nhân tố kết quả hoạt động kinh doanh .........................104 Bảng 4.9: Bảng kết quả hồi quy của mô hình Tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ ..............................................................................................105 Bảng 4.10: Kết quả phân tích phương sai ANOVA................................................106 Bảng 4.11: Kết quả phân tích hồi quy đa biến ........................................................106 Bảng 4.12: Tầm quan trọng của các nhân tố ...........................................................108 Bảng 4.13: Tổng hợp kết quả kiểm định giả thuyết ................................................109 Bảng 4.14: Kết quả kiểm định phương sai theo quy mô .........................................111 Bảng 4.15: Kết quả kiểm định phương sai theo hình thức sở hữu ..........................113 Bảng 5.1: Khối lượng vận tải hành khách năm 2030 ..............................................123
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nguyên nghĩa Tiếng Việt BCTC Báo cáo tài chính BGĐ: Ban giám đốc CPSX Chi phí sản xuất CT Công ty CTCP Công ty Cổ phần DN Doanh nghiệp HĐQT Hội đồng quản trị HQTC Hiệu quả tài chính HTKSNB Hệ thống Kiểm soát nội bộ KSNB Kiểm soát nội bộ Chữ viết tắt Nguyên nghĩa Tiếng Anh ACIPA: American Institute of Certified Public Accountants Hiệp hội Kế toán viên công chứng Hoa Kỳ COSO: Committee of Sponsoring Organization Hiệp hội các tổ chức tài trợ ERP Enterprise Resource Planning Quản trị nguồn lực của DN IFAC: International Federation of Accountants Liên đoàn Kế toán quốc tế IIA: The Institute of Internal Auditors Viện Kiểm toán viên nội bộ INTOSAI International Organization of Supreme Audit Institutions Tổ chức các viện kiểm toán tối cao quốc tế ISA: International Standard Auditing Chuẩn mực kiểm toán quốc tế VSA Vietnamese Standard Auditing Chuẩn mực kiểm toán Việt Nam
1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Trong những năm đầu thập niên 90 của thế kỷ XX, ở nước ta, khái niệm kiểm soát nội bộ (KSNB) được tiếp cận và nghiên cứu áp dụng với mục tiêu nhằm tăng cường hiệu quả hoạt động của các tổ chức. Từ đó đến nay, đã có không ít công trình nghiên cứu về KSNB để áp dụng cho các doanh nghiệp, tuy nhiên việc triển khai áp dụng còn rất hạn chế và rời rạc, hầu hết các doanh nghiệp chưa có bộ phận chuyên trách về KSNB do các doanh nghiệp chưa nhận thức được hiệu quả mà hệ thống KSNB mang lại. Vì vậy, cần thiết phải có các nghiên cứu nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB ở các doanh nghiệp nói chung và các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô nói riêng. Hoạt động KSNB luôn giữ vai trò hết sức quan trọng trong mọi quy trình tổ chức hoạt động của các tổ chức. Xây dựng một hệ thống KSNB hoạt động có hiệu quả sẽ kiểm soát được các mục tiêu mà tổ chức đề ra. Bản chất hoạt động KSNB là một chuỗi các hoạt động kiểm soát được thiết kế và vận hành bởi các nhà quản lý; nó là những chính sách, thủ tục, phương pháp được thiết lập để cung cấp một sự bảo đảm hợp lý nhằm thực hiện các mục tiêu quản trị của tổ chức, như: hệ thống báo cáo tài chính đáng tin cậy; hệ thống các chính sách, các quy định được tuân thủ... Thực tế cho thấy, nghiên cứu về hệ thống kiểm soát nội bộ đã được nhiều tác giả trên thế giới tiếp cận nhưng chủ yếu theo ba hướng nghiên cứu chính là, (i) tập chung giải thích, chứng minh tồn tại mối quan hệ giữa hệ thống kiểm soát nội bộ với hiệu quả tài chính, kế toán, kiểm toán của doanh nghiệp như các nghiên cứu của [92] và [72], Muraleetharan (2010), Mwakimasinde (2014)…; (ii) nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hệ thống thông tin tổ chức như, quy định của COBIT (1996), nghiên cứu của Sia và các đồng sự (1997)…; (iii) nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hoạt động quản trị tổ chức, điển hình như nghiên cứu của Li và cộng sự (2006), Holliss Ashbaugh-Skaife và các cộng sự (2009), William Ofori (2011)… Bên cạnh đó, hầu hết các nghiên cứu trên thế giới về kiểm soát nội bộ thường được tiến hành trên các doanh nghiệp lớn và thường gắn với các hoạt động cấp chức năng. Ở nước ta, hầu hết các công trình nghiên cứu về kiểm soát nội bộ chỉ tiếp cận theo hướng đánh giá các nhân tố của KSNB trong doanh nghiệp hoặc hoàn thiện hệ thống KSNB mà chưa đề cập đến tác động của KSNB tới các hoạt động khác của doanh nghiệp về tác động của KSNB tới kiểm soát chi phí sản xuất.
2 Lĩnh vực kinh doanh vận tải hành khách bằng ô tô là lĩnh vực kinh doanh có kiểm soát chặt chẽ của nhà nước về chất lượng phương tiện, tay nghề và kinh nghiệp của lái xe, thậm trí là cả tình trạng sức khỏe về thể chất và tinh thần của người điều khiển phương tiện vì nó liên quan trực tiếp đến sự an toàn, thậm trí là tính mạng của người dân. Thêm đó, đây là lĩnh vực kinh doanh có nhiều rủi ro do điều kiện thực hiện kinh doanh phân tán trên đường, lái xe nói riêng và doanh nghiệp nói chung có thể phải đối mặt với những rủi ro không lường trước được từ bên ngoài như điều kiện đường sá, thời tiết… Hoạt động vận tải hành khách bằng ô tô ở nước ta được thực hiện bởi rất nhiều các công ty với quy mô nhỏ và vừa. Tình trạng hoạt động còn nhiều bất cập trong việc kiểm soát chi phí, kiểm soát giá thành, kiểm soát hoạt động…, điều này dẫn đến sự yếu kém và thiếu hiệu quả trong hoạt động kinh doanh tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở nước ta. Do vậy, để giảm thiểu và kiểm soát rủi ro, tăng cường tính hữu hiệu hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm mục đích cuối cùng duy trì và đạt mục tiêu lợi nhuận, các doanh nghiệp kinh doanh vận tải hành khách bằng ô tô cần nhìn nhận đúng vai trò của hệ thống kiểm soát nội bộ Xuất phát từ những vấn đề lý luận và thực tiễn trên, với mục đích xây dựng cơ sở lý luận và thực tiễn cho việc hoàn thiện hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam, tác giả chọn đề tài “Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam” để nghiên cứu luận án tiến sĩ của mình. Để triển khai nghiên cứu đề tài này, trước hết tác giả cần hệ thống hóa các nghiên cứu có liên quan đến đề tài, trước là chỉ ra khoảng trống nghiên cứu, sau là xây dựng nên khung lý thuyết cho việc tiến hành nghiên cứu trên đối tượng nghiên cứu của luận án. 2. Mục tiêu và nhiệm vụ của nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu Đánh giá tác động các yếu tố cấu thành đến tính hữu hiệu hệ thống kiểm soát nội bộ để từ đó hoàn thiện hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp vật tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hóa và đánh giá kết quả các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước về hệ thống kiểm soát nội bộ nói chung, các nhân tố cấu thành nên hệ thống kiểm soát nội bộ.
3 - Nghiên cứu và đánh giá tác động các thành phần của hệ thống kiểm soát nội bộ đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. - Đưa ra giải pháp nhằm hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ thông qua việc tăng tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Tiêu chí đánh giá hiệu quả hoạt động của hệ thống kiểm soát nội bộ được sử dụng phổ biến là tính hữu hiệu của hệ thống KSNB. Do vậy, luận án tập trung nghiên cứu sự tác động của các thành phần cấu thành hệ thống kiểm soát nội bộ đến tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu: Về mặt nội dung: Nghiên cứu sự tác động của thành phần hệ thống KSNB đến tính hữu hiệu của hệ thống này trong các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô dưới góc độ quản trị doanh nghiệp, và áp dụng đánh giá trên đối tượng là các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. Về mặt không gian: Nghiên cứu được thực hiện tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô trên lãnh thổ Việt Nam, không bao gồm các doanh nghiệp nước ngoài, các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài. Về thời gian: Thời gian tiến hành nghiên cứu từ năm 2018-2021, trong đó, thời gian thu thập số liệu được chia thành hai giai đoạn. Các dữ liệu sơ cấp được tiến hành khảo sát từ 2018 - 2019; các dữ liệu thứ cấp được thu thập và phân tích chủ yếu từ 2018 - 2021. 4. Khung nghiên cứu đề tài Luận án được tiến hành kết hợp cả phương pháp định tính và phương pháp định lượng. Phương pháp định tính chủ yếu được sử dụng trong việc tổng quan tình hình nghiên cứu, tổng hợp cơ sở lý luận, và kế thừa kết quả của các công trình nghiên cứu trước đây thông qua các nguồn thứ cấp, trên cơ sở đó tác giả lập luận để đưa ra các giả thuyết và mô hình nghiên cứu. Sau khi hoàn thành nghiên cứu định tính, tác giả tiến hành nghiên cứu định lượng theo tiến trình sau:
4 Xác định mục tiêu và đối tượng nghiên cứu… Tổng quan lý thuyết Xây dựng mô hình và kiểm định thang đo Phân tích định lượng Viết báo cáo và đề xuất giải pháp Sơ đồ 1.1: Quy trình nghiên cứu Nguồn: Tổng hợp của tác giả Bước 1: Xác định mục tiêu và đối tượng nghiên cứu. Tác giả xác định vấn đề cần nghiên cứu, từ đó đặt ra mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu, xác định đối tượng và phạm vi nghiên cứu, xác định phương pháp nghiên cứu… Bước 2: Tổng quan lý thuyết. Sau khi xác định được vấn đề nghiên cứu, tác giả tiến hành tập hợp tài liệu để viết tổng quan nghiên cứu và chỉ ra khoảng trống nghiên cứu. Tiếp đó, tác giả xây dựng cơ sở lý thuyết cho việc tiến hành nghiên cứu đề tài. Bước 3: Xây dựng mô hình và kiểm định thang đo. Từ cơ sở lý thuyết được xây dựng, tác giả khái quát nên mô hình nghiên cứu, các giả thuyết và thang đo nghiên cứu, sau đó tiến hành phỏng vấn sâu để tham khảo ý kiến chuyên gia về mô hình, bảng hỏi và thang đo. Tiếp đó, tác giả tiến hành khảo sát thử để kiểm định và chỉnh sửa thang đo trước khi tiến hành khảo sát chính thức. Bước 4: Phân tích định lượng. Bảng hỏi chính thức được phát tới các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô trong cả nước theo phương pháp chọn mẫu ngẫu nhiên phi xác suất. Mỗi doanh nghiệp phát ra 04 phiếu bao gồm: 01 phiếu đại diện ban lãnh đạo; 01 phiếu cho Kế toán trưởng; 01 phiếu cho trưởng phòng kinh doanh (hoặc quản lý đội xe); và 01 phiếu cho kiểm soát viên hoặc kế toán viên), 04 phiếu thu về sẽ được tính và lấy giá trị trung bình để lấy thành 1 phiếu đại diện cho cả doanh nghiệp khảo sát. Số liệu thu về được phân tích dựa trên phần mềm SPSS
5 20 thông qua phân tích nhân tố khám phá (EFA), kiểm định độ tin cậy Cronbach’s Alpha các thang đo, phân tích hồi quy tuyến tính… Bước 5: Viết báo cáo và đề xuất giải pháp. Dựa trên các kết quả phân tích định lượng và cơ sở lý thuyết đã trình bày, tác giả hoàn thiện viết luận án và đề xuất các giải pháp hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ nhằm tăng tính hữu hiệu của KSNB của các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. 5. Đóng góp mới của luận án Luận án với đề tài “Nghiên cứu hoàn thiện hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam” có một số đóng góp mới có ý nghĩa về mặt khoa học và thực tiễn, đưa ra các đề xuất nhằm nâng cao tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. Đóng góp cụ thể của luận án là: • Hệ thống hóa và xây dựng khung lý thuyết để phân tích và chỉ ra tác động của các yếu tố cấu thành hệ thống KSNB lên tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ của doanh nghiệp. • Thông qua mô hình kinh tế lượng, luận án đo lường mức độ ảnh hưởng của các yếu tố cấu thành hệ thống KSNB lên tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam - đây là nghiên cứu đầu tiên trên đối tượng này. Kết quả nghiên cứu chỉ ra rằng các yếu tố cấu thành hệ thống KSNB đều tác động tích cực đến tính hữu hiệu của hệ thống KSNB, trong đó, yếu tố “Hệ thống thông tin và truyền thông” có tác động mạnh nhất và yếu tố “Đánh giá rủi ro” có tác động yếu nhất. • Nghiên cứu đã giá được thực trạng các yếu tố cấu thành hệ thống KSNB, thực trạng tính hữu hiệu của hệ thống KSNB, đặc biệt nghiên cứu đã sử dụng bộ tiêu chí đánh giá kết quả hoạt động của doanh nghiệp để kiểm chứng tính hữu hiệu của KSNB tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. • Thông qua kiểm định ANOVA, nghiên cứu phát hiện, quy mô doanh nghiệp và hình thức sở hữu có ảnh hưởng khác nhau tới tính hữu hiệu của hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam. Theo đó, doanh nghiệp có qui mô lớn thì tính hữu hiệu của hệ thống KSNB tốt hơn, và các doanh nghiệp hoàn toàn vốn tư nhân có tính hữu hiệu của hệ thống KSNB tốt hơn so với các doanh nghiệp có vốn nhà nước.
6 • Nghiên cứu đề xuất năm giải pháp chính nhằm hoàn thiện hệ thống KSNB tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam trong những năm tới. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và kiến nghị, danh mục viết tắt, danh mục tài liệu tham khảo và phần phụ lục. Luận án có kết cấu gồm 5 chương: • Chương 1: Tổng quan các nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án • Chương 2: Cơ sở lý thuyết về hệ thống kiểm soát nội bộ trong doanh nghiệp. • Chương 3: Mô hình và phương pháp nghiên cứu • Chương 4: Phân tích đánh giá thực trạng về hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam • Chương 5: Giải pháp hoàn thiện các yếu tố cấu hệ thống kiểm soát nội bộ tại các doanh nghiệp vận tải hành khách bằng ô tô ở Việt Nam.
7 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1 Tổng quan nghiên cứu công bố ở nước ngoài 1.1.1 Các nghiên cứu chung về hệ thống kiểm soát nội bộ Định nghĩa về kiểm soát nội bộ và các bộ phận hợp thành của hệ thống KSNB (môi trường kiểm soát; đánh giá rủi ro; hoạt động kiểm soát; thông tin & truyền thông; và giám sát) được chấp nhận rộng rãi hiện nay đã được trình bày trên báo cáo COSO. Kiểm soát nội bộ được định nghĩa là một quá trình, chịu ảnh hưởng bởi Hội đồng quản trị, người quản lý và các nhân viên của đơn vị, được thiết lập để cung cấp một sự đảm bảo hợp lý nhằm đạt được các mục tiêu về hoạt động, báo cáo tài chính và tuân thủ [16]. Bảng 1.1: Lịch sử hình thành và phát triển của KSNB Nguồn: Tác giả tự tổng hợp
8 Tuy nhiên, để đi đến một định nghĩa thống nhất như vậy, lĩnh vực KSNB đã trải qua một giai đoạn hình thành và phát triển khá dài, và về cơ bản được chia thành 4 giai đoạn [2], [15] (bảng 1.1). Như vậy có thể thấy rằng KSNB không những được phát triển theo hướng đa dạng hóa các nội dung kiểm soát mà còn được phát triển theo hướng chuyên sâu để có thể thích ứng với một số ngành nghề, lĩnh vực hoạt động có tính đặc thù cao. Các nghiên cứu học thuật đối với hệ thống KSNB, theo đó, cũng được thực hiện theo nhiều hướng chuyên sâu. Tuy nhiên, có thể khái quát các nghiên cứu này theo ba hướng chính là (i) Hướng nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hệ thống thông tin tổ chức; (ii) Hướng nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hoạt động quản trị tổ chức và (iii) Hướng nghiên cứu hệ thống KSNB gắn với hoạt động tài chính của tổ chức. 1.1.2 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hệ thống thông tin tổ chức Khởi nguồn cho các nghiên cứu theo hướng này được được bắt đầu từ năm 1996 khi Hiệp hội về kiểm soát và kiểm toán hệ thống thông tin (ISACA) ban hành (Control Objective for Information and Related Technology - COBIT) bản “Các mục tiêu kiểm soát trong công nghệ thông tin và các lĩnh vực liên quan - Cobit”. COBIT là hệ thống kiểm soát nội bộ phát triển theo hướng công nghệ thông tin, nhấn mạnh đến hệ thống kiểm soát trong môi trường tin học. Nội dung cụ thể bao gồm kiểm soát tin học trong các lĩnh vực hoạch định, tổ chức mua và triển khai, phân phối và hỗ trợ, giám sát. Tuy nhiên, không có nhiều nghiên cứu chuyên sâu để đánh giá mối quan hệ giữa hệ thống thông tin và hệ thống KSNB. Sia và các đồng sự (1997) đã chỉ ra rằng sau khi triển khai và củng cố hệ thống thông tin của doanh nghiệp dựa trên nền tảng công nghệ thông tin, tầm quan trọng của hệ thống KSNB truyền thống gắn với hoạt động kế toán doanh nghiệp dần mất đi vai trò của mình [98]. Đây là hướng nghiên cứu mới và còn nhiều hạn chế vì phải đánh giá sâu về hệ thống thông tin của tổ chức, đặc biệt là trên nền tảng ứng dụng công nghệ thông tin. Do vậy, chưa nhiều tác giả thực hiện nghiên cứu do đó các kết luận đưa ra chưa có tính phổ biến. 1.1.3 Hướng nghiên cứu hệ thống kiểm soát nội bộ gắn với hoạt động quản trị tổ chức Nghiên cứu của Steven J.Root (1998) công bố tại Beyond COSO - Internal Control to Enhance Corporate Governance, thông qua chiến lược hóa quá trình phát
9 triển hệ thống lý luận về hệ thống KSNB gắn với hoạt động quản trị doanh nghiệp đã thống nhất với quan điểm của COSO về vai trò của hệ thống KSNB trong tình hình mới và cũng cho rằng năm yếu tố cấu thành được COSO giới thiệu là phù hợp. Tác giả cũng khẳng định vai trò của hệ thống KSNB với hoạt động quản trị doanh nghiệp là không thể phủ định [95]. Hướng nghiên cứu được nhiều tác giả quan tâm là đánh giá mối quan hệ giữa hệ thống KSNB với các hoạt động quản trị doanh nghiệp. Tác giả Laura F.Spira và Micheal Page (2002) nghiên cứu về quản trị rủi ro trong mối quan hệ với hệ thống KSNB. Các tác giả đã sử dụng cách tiếp cận khái niệm rủi ro theo quan điểm xã hội học. Cách tiếp cận này đưa đến cuộc tranh luận về kiểm soát nội bộ và quản trị rủi ro trong lĩnh vực quản trị doanh nghiệp tại Anh. Bài viết chứng minh rằng sự phát triển trong các yêu cầu quản trị doanh nghiệp tạo ra rủi ro và phát sinh nhu cầu quản trị rủi ro. Điều này đã lý giải cho sự phát triển trong hoạt động kiểm toán nội bộ [99]. Tác giả Li và cộng sự (2006) nghiên cứu vai trò định hướng thị trường của doanh nghiệp và kiểm soát nội bộ có tác động đến hoạt động phát triển sản phẩm mới. Nghiên cứu này xây dựng một mô hình để mô tả mối quan hệ giữa tính linh hoạt tài nguyên (RF), tính linh hoạt của việc điều phối hoạt động (OCF) và khả năng giới thiệu sản phẩm mới (NPIC) trong quản trị doanh nghiệp. Mô hình giải thích các tác động mang tính kiểm duyệt của của tài nguyên sẵn có (RA) đối với cả hai loại linh hoạt trên (RF và OCF) với NPIC. Kết quả các nghiên cứu này đều khẳng định tồn tại mối quan hệ giữa hệ thống KSNB với các hoạt động quản trị của tổ chức [109]. Holliss Ashbaugh-Skaife và các cộng sự (2009) thực hiện nghiên cứu về “The Effect of SOX Internal Control Deficiencies on Firm Risk and Cost of Equity”. Sau khi kiểm soát các yếu tố rủi ro khác, nghiên cứu chỉ ra rằng các công ty có hệ thống kiểm soát nội bộ yếu kém sẽ đối mặt với mức rủi ro riêng biệt, rủi ro hệ thống và chi phí vốn cao hơn hẳn so với các công ty khác. Nhìn chung, kết quả đánh giá (theo ngành và theo thời gian) đều thống nhất đưa đến nhận định là các báo cáo kiểm soát nội bộ có ảnh hưởng đến đánh giá rủi ro của nhà đầu tư và chi phí vốn cổ phần của các công ty [37]. Nghiên cứu của Meifeng, Chan Li, Sarah Macway (2009) - “Internal control and management guidance” về mối quan hệ giữa chất lượng hệ thống KSNB và tính chính xác của hướng dẫn quản trị. Các công ty có hệ thống KSNB không hiệu quả sẽ có xu hướng đưa ra các hướng dẫn quản trị ít chính xác hơn. Các tác giả, thông