Luận án Tiến sĩ Sử học: Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:190

Thêm vào BST

Báo xấu

30
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án là nhằm phân tích một cách có hệ thống và toàn diện về quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai giai đoạn 1986-2016, rút ra đặc điểm, nguyên nhân phát triển và những ảnh hưởng của đạo Tin Lành đối với cộng đồng các dân tộc thiểu số ở tỉnh Gia Lai. Cung cấp những cứ liệu lịch sử góp phần vào việc nhìn nhận và hoạch định chính sách của Đảng và Nhà nước đối với vấn đề tôn giáo nói chung, đạo Tin Lành nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Sử học: Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016

ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM --- --- TRẦN THỊ HẰNG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ĐẠO TIN LÀNH Ở GIA LAI TỪ 1986 ĐẾN 2016 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC HUẾ, NĂM 2020
ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM --- --- TRẦN THỊ HẰNG QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ĐẠO TIN LÀNH Ở GIA LAI TỪ 1986 ĐẾN 2016 Ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 9229013 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SỬ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Ngô Văn Minh 2. PGS.TS. Trƣơng Công Huỳnh Kỳ HUẾ, NĂM 2020 ii
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực, đƣợc các đồng tác giả cho phép sử dụng và chƣa từng đƣợc công bố trong bất kỳ một công trình nào khác. Tác giả luận án Trần Thị Hằng iii
LỜI CẢM ƠN Tôi xin đƣợc bày tỏ lòng biết ơn đến Ban Giám đốc Học viện Chính trị khu vực III; Lãnh đạo Khoa Dân tộc và Tôn giáo, Học viện Chính trị khu vực III đã tạo điều kiện cho tôi tham gia và hoàn thành khóa học. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý Thầy giáo, Cô giáo Khoa Lịch sử, Trƣờng Đại học Sƣ phạm Huế; Phòng Đào tạo Sau đại học Trƣờng Đại học Sƣ phạm Huế; Ban Giám hiệu Trƣờng Đại học Sƣ phạm Huế; Ban Đào tạo Đại học Huế; Ban Giám đốc Đại học Huế và các Phòng, Ban liên quan đã giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi trong suốt khóa học. Xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ về tƣ liệu của các anh chị tại các Cơ quan, Ban, Ngành, các địa phƣơng của tỉnh Gia Lai và Ban Tôn giáo các tỉnh Kon Tum, Lâm Đồng, Đắk Lắk, Đà Nẵng; thƣ viện Quốc gia Việt Nam; các Mục sƣ thuộc Hội thánh Tin Lành Việt Nam (miền Nam) tại tỉnh Gia Lai. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS.Ngô Văn Minh và PGS.TS.Trƣơng Công Huỳnh Kỳ - những ngƣời Thầy đã tạo điều kiện và tận tình giúp đỡ, hƣớng dẫn tôi trong quá trình học tập và thực hiện luận án. Xin đƣợc gửi lời tri ân đến gia đình, ngƣời thân, bạn bè và đồng nghiệp đã luôn động viên, chia sẻ, hỗ trợ kịp thời cho tôi trong suốt quá trình học tập. Xin trân trọng cảm ơn! Thừa Thiên Huế, ngày 9 tháng 9 năm 2020 Tác giả luận án Trần Thị Hằng iv
MỤC LỤC MỞ ĐẦU............................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................ 1 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................. 2 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu .................................................................. 3 4. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu ................................................... 5 5. Đóng góp của luận án ..................................................................................... 5 6. Kết cấu của luận án ........................................................................................ 6 Chƣơng 1. TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU .............................. 7 1.1. Các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ....................... 7 1.1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về đạo Tin Lành ở Việt Nam ............. 7 1.1.1.1. Ở trong nƣớc .......................................................................................... 7 1.1.1.2. Ở nƣớc ngoài ....................................................................................... 16 1.1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu về đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai......... 18 1.2. Kết quả nghiên cứu và một số vấn đề cần đƣợc tiếp tục nghiên cứu ......... 21 Chƣơng 2. QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ĐẠO TIN LÀNH Ở TỈNH GIA LAI TỪ 1986 ĐẾN 2004................................................................................ 23 2.1. Đạo Tin Lành ở Việt Nam và sự du nhập, phát triển đạo Tin Lành ở Tây Nguyên và Gia Lai trƣớc năm 1986....................................................................... 23 2.1.1. Đạo Tin Lành ở Việt Nam ...................................................................... 23 2.1.2. Sự du nhập, phát triển đạo Tin Lành ở Tây Nguyên và Gia Lai trƣớc năm 1986 ................................................................................................................... 29 2.2. Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ năm 1986 đến năm 2004 .................................................................................................................. 36 2.2.1. Những nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai . 36 2.2.1.1. Điều kiện tự nhiên và kinh tế - xã hội.................................................. 36 2.2.1.2. Nhu cầu phát triển của đạo Tin Lành ................................................. 43 v
2.2.1.3. Chính sách của Đảng và Nhà nước đối với tôn giáo và với đạo Tin Lành ......................................................................................................... 46 2.2.2. Những biểu hiện của sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2004 ...................................................................................................... 51 2.2.2.1. Về tín đồ, chức sắc......... ..................................................................... 51 2.2.2.2. Về địa bàn truyền đạo ......................................................................... 58 2.2.2.3. Về hệ thống tổ chức, hệ phái ............................................................... 60 2.2.2.4. Về sinh hoạt đạo .................................................................................. 65 Chƣơng 3: QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ĐẠO TIN LÀNH Ở TỈNH GIA LAI TỪ 2005 ĐẾN 2016 ......................................................................................... 67 3.1. Những nhân tố mới ảnh hƣởng đến sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai ..................................................................................................................... 67 3.1.1. Chủ trƣơng, chính sách mới của Đảng, Nhà nƣớc đối với đạo Tin Lành ....... 67 3.1.2. Tình hình kinh tế - xã hội của tỉnh Gia Lai ............................................ 71 3.1.3. Hoạt động đẩy mạnh truyền giáo của đạo Tin Lành tại tỉnh Gia Lai ..... 76 3.2. Những biểu hiện của sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 2005 đến 2016 ........................................................................................................... 77 3.2.1. Phát triển tín đồ, chức sắc, cơ sở thờ tự ................................................. 77 3.2.2. Mở rộng địa bàn truyền đạo ................................................................... 86 3.2.3. Phát triển hệ thống tổ chức, hệ phái ....................................................... 88 3.2.4. Về sinh hoạt đạo ..................................................................................... 97 Chƣơng 4: MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ QUÁ TRÌNH PHÁT TRIỂN ĐẠO TIN LÀNH Ở TỈNH GIA LAI TỪ 1986 ĐẾN 2016 ........................................... 104 4.1. Đặc điểm phát triển ............................................................................... 104 4.1.1. Đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai phát triển nhanh ..................................... 104 4.1.2. Đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai phát triển chủ yếu trong cộng đồng ngƣời Gia-rai và Ba-na ........................................................................................................ 106 4.1.3. Đạo Tin Lành phát triển không đều giữa các hệ phái và giữa các địa bàn trong tỉnh Gia Lai ................................................................................................... 109 vi
4.1.4. Phƣơng thức phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai rất đa dạng, linh hoạt ..... . .................................................................................................................. 112 4.1.5. Một bộ phận tín đồ, chức sắc của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai thƣờng bị lực lƣợng FULRO lợi dụng ................................................................................ 114 4.2. Nguyên nhân phát triển ....................................................................... 116 4.2.1. Nhu cầu tín ngƣỡng của đồng bào ........................................................ 116 4.2.2. Nguyên nhân kinh tế - xã hội....................................................... ........ 117 4.2.3. Nguyên nhân tự thân của đạo Tin Lành. .............................................. 121 4.2.4. Nguyên nhân từ những bất cập trong hệ thống chính trị cơ sở và việc thực hiện các chủ trƣơng, chính sách của Đảng, Nhà nƣớc ở vùng DTTS. ......................... 124 4.2.5. Âm mƣu lợi dụng tôn giáo và dân tộc trong chiến lƣợc “Diễn biến hòa bình” của các thế lực thù địch cùng các tác nhân khác từ bên ngoài…..............125 4.2.6. Tác động từ chủ chƣơng, chính sách của Đảng, Nhà nƣớc đối với tôn giáo và với đạo Tin Lành............................................................................................128 4.3. Ảnh hưởng của đạo Tin Lành đối với đời sống xã hội ở tỉnh Gia Lai ...... 131 4.3.1. Về mặt tích cực ..................................................................................... 131 4.3.2. Về mặt hạn chế ..................................................................................... 136 4.4. Một số gợi ý có tính giải pháp ............................................................. 116 KẾT LUẬN...................................................................................................143 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................... 146 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ CÔNG BỐ ...................................................................................................... 160 PHỤ LỤC vii
NHỮNG CỤM TỪ VIẾT TẮT BCHTW : Ban Chấp hành Trung ƣơng CMA : The Christian and Missionary Alliance (Hội Truyền giáo Phúc âm Liên hiệp) DTTS : Dân tộc thiểu số HVCTQGHCM: Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh FULRO : Front Unifié pour la Libération des Races Opprimées (Mặt trận Thống nhất đấu tranh của các Sắc tộc bị áp bức) GDP : Tổng sản phẩm trong nƣớc HTTLVN : Hội thánh Tin Lành Việt Nam TLVN (MN) : Tin Lành Việt Nam (miền Nam) THPT : Trung học phổ thông UBND : Ủy ban nhân dân NXB : Nhà xuất bản TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh viii
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 2.1. Tín đồ đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai qua một số năm ........................ 52 Bảng 2.2. Tín đồ của các hệ phái Tin Lành ở tỉnh Gia Lai năm 2000 ............... 54 Bảng 2.3. Số liệu tổng hợp chi hội, tín đồ hệ phái Tin Lành Việt Nam (miền Nam) tại Gia Lai năm 2000 ...................................................................... 55 Bảng 3.1. Số lƣợng tín đồ qua các năm ............................................................. 78 Bảng 3.2. Số lƣợng tín đồ ngƣời DTTS và ngƣời Kinh của từng hệ phái tính đến tháng 10.2016 ............................................................................................... 80 Bảng 3.3. Sự tăng, giảm tín đồ ở các địa phƣơng tỉnh Gia Lai trong 2 năm 2014 và 2015 ...................................................................................................... 81 Bảng 3.4. Số lƣợng chức sắc của các hệ phái Tin Lành ở tỉnh Gia Lai tính đến tháng 12.2016............................................................................................... 83 Bảng 3.5. Các chi hội, hội thánh Tin Lành đã có nhà thờ tính đến cuối năm 2016 .................................................................................................................... 85 Bảng 3.6. Số địa bàn phân bố của các hệ phái Tin Lành ở tỉnh Gia Lai ............ 86 Bảng 3.7. Địa bàn phân bố của các hệ phái Tin Lành ở tỉnh Gia Lai ................ 87 Bảng 4.1. Khả năng đáp ứng nhu cầu văn hóa cho đồng bào .......................... 119 ix
MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Đạo Tin Lành là một tôn giáo tách ra từ Công giáo trong phong trào cải cách tôn giáo ở châu Âu vào thế kỷ XVI. Đây là tôn giáo thể hiện tính chất “cải cách” rõ nét so với Công giáo, một tôn giáo đã khẳng định vị thế ở châu Âu trong một thời gian rất dài. Vì vậy, mặc dù ra đời muộn hơn và lại cùng một nguồn gốc với Công giáo, nhƣng đạo Tin Lành đã phát triển nhanh chóng trên phạm vi toàn thế giới. So với các tôn giáo từ bên ngoài du nhập Việt Nam, đạo Tin Lành có lịch sử du nhập muộn hơn rất nhiều. Những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, Hội Truyền giáo phúc âm Liên hiệp (CMA) mới bắt đầu truyền bá Tin Lành vào Việt Nam. Năm 1887, mục sƣ A.B. Simpson – ngƣời sáng lập CMA sau khi sang truyền giáo ở Hoa Nam (Trung Quốc) đã đến Việt Nam nghiên cứu tình hình. Đến năm 1911, CMA đã xây dựng đƣợc cơ sở đầu tiên ở Đà Nẵng và sau đó mới bắt đầu mở rộng truyền giáo lên Tây Nguyên. Hiện nay, Tin Lành đã trở thành một trong sáu tôn giáo có đông tín đồ ở Việt Nam với khoảng 1,5 triệu ngƣời, trong đó tỉnh Gia Lai là một trong những địa phƣơng có đông tín đồ. Tính đến tháng 10-2016, ở tỉnh Gia Lai có 18 hệ phái và 127.248 tín đồ [49, tr.1]. Gia Lai là một tỉnh miền núi nằm phía bắc Tây Nguyên. Đến đầu thế kỷ XX, đây là vùng đất mà dấu ấn của các tôn giáo độc thần còn rất mờ nhạt, lúc bấy giờ chỉ có sự tồn tại của Công giáo nhƣng tín đồ chƣa nhiều. Chính vì lẽ đó, từ những năm 30 của thế kỷ XX, sau một thời gian ngắn xây dựng cơ sở ở Đà Nẵng, tổ chức CMA đã tìm cách truyền đạo Tin Lành vào các tỉnh Tây Nguyên, đặc biệt chú trọng phát triển tín đồ trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số (DTTS). Trong đó, Gia Lai tuy không phải là địa bàn đạo Tin Lành đến sớm nhất ở Tây Nguyên, nhƣng lại là địa phƣơng có tỉ lệ tín đồ phát triển nhanh nhất ở khu vực này. Hiện nay, đạo Tin Lành đã có những ảnh hƣởng lớn trong cộng đồng các dân tộc ở tỉnh Gia Lai, không chỉ trong đời sống tín ngƣỡng, tôn giáo, phong tục tập quán của đồng bào mà cả trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội. Đây là vấn đề cần đƣợc nhận thức, lý giải, đánh giá một cách khách quan dựa trên cơ sở khoa học và thực tiễn. 1
Là một trong những tôn giáo có sự phát triển khá nhanh ở Việt Nam nên đạo Tin Lành đã đƣợc khá nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu dƣới nhiều góc độ khác nhau từ quá trình hình thành, phát triển đến đội ngũ chức sắc, tín đồ, hệ thống tổ chức, sinh hoạt tôn giáo, những tác động kinh tế - xã hội. Tuy vậy, cho đến nay, chƣa có công trình khoa học nào nghiên cứu một cách toàn diện, có hệ thống về quá trình phát triển đạo Tin Lành đối với riêng tỉnh Gia Lai. Vì vậy, chúng tôi cho rằng việc nghiên cứu Quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016 không những là việc làm mang tính khoa học mà còn chứa đựng những ý nghĩa thực tiễn sâu sắc. Về ý nghĩa khoa học: Luận án góp phần tái hiện bức tranh khá đầy đủ và toàn diện, khách quan về quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai, từ đó rút ra đặc điểm, nguyên nhân phát triển và những ảnh hƣởng của đạo Tin Lành đến các lĩnh vực của đời sống xã hội ở tỉnh Gia Lai. Kết quả nghiên cứu có thể góp phần bổ sung vào việc nghiên cứu đạo Tin Lành ở Việt Nam. Về ý nghĩa thực tiễn: Luận án sẽ bổ sung nguồn tƣ liệu góp phần phục vụ công tác nghiên cứu, giảng dạy và học tập cho các cán bộ, giảng viên, sinh viên các trƣờng đại học. Bên cạnh đó, luận án cũng góp thêm những cứ liệu lịch sử cho việc nhìn nhận và hoạch định chính sách đối với vấn đề tôn giáo nói chung, đạo Tin Lành nói riêng. Với những lý do trên, chúng tôi chọn vấn đề “Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016” làm đề tài luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là nhằm phân tích một cách có hệ thống và toàn diện về quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai giai đoạn 1986-2016, rút ra đặc điểm, nguyên nhân phát triển và những ảnh hƣởng của đạo Tin Lành đối với cộng đồng các dân tộc thiểu số ở tỉnh Gia Lai. Cung cấp những cứ liệu lịch sử góp phần vào việc nhìn nhận và hoạch định chính sách của Đảng và Nhà nƣớc đối với vấn đề tôn giáo nói chung, đạo Tin Lành nói riêng. 2
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích nghiên cứu nêu trên, luận án tập trung giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau: - Trình bày những yếu tố tác động đến sự phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. - Phân tích và trình bày những biểu hiện của sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai qua hai giai đoạn: 1986-2004, 2005-2016. - Rút ra đặc điểm, nguyên nhân phát triển và những ảnh hƣởng của đạo Tin Lành đối với đời sống xã hội của đồng bào các dân tộc ở tỉnh Gia Lai. 3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu: Quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ năm 1986 đến năm 2016. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: Địa giới hành chính của tỉnh Gia Lai đến thời điểm năm 2016, có 17 đơn vị hành chính cấp huyện, gồm: thành phố Pleiku; thị xã An Khê, thị xã Ayun Pa, và 14 huyện: Chƣ Păh, Ia Grai, Chƣ Prông, Đức Cơ, Chƣ Sê, Mang Yang, Đăk Đoa, K‟Bang, Kông Chro, Đăk Pơ, Ia Pa, Phú Thiện và Krông Pa, Chƣ Pƣh. Tuy nhiên, trong giai đoạn 1986 đến 2016, số lƣợng đơn vị hành chính tỉnh Gia Lai nhiều lần đƣợc điều chỉnh. Cụ thể nhƣ sau: + Năm 1986, địa giới của tỉnh Gia Lai hiện nay gồm có 9 huyện, thị. Bao gồm: Pleiku, Ayun Pa, Krông Pa, Chƣ Sê, K‟Bang, Mang Yang, An Khê, Chƣ Prông, Chƣ Păh. + Năm 1988, thành lập huyện Kông Chro từ 1 số vùng tách ra từ huyện An Khê. Lúc này trên lãnh thổ tỉnh Gia Lai ngày nay có 10 huyện, thị. + Năm 1991, tỉnh Gia Lai đƣợc tách ra từ tỉnh Gia Lai – Kon Tum, gồm 10 huyện, thị. Cùng năm, thành lập huyện Đức Cơ từ một phần các huyện Chƣ Păh và Chƣ Prông, nâng số đơn vị hành chính cấp huyện lên 11 huyện, thị. + Năm 1996 chia huyện Chƣ Păh thành hai huyện: Chƣ Păh và Ia Grai Lúc này trên lãnh thổ tỉnh Gia Lai ngày nay có 12 huyện, thị. 3
+ Năm 2000, chia huyện Mang Yang thành hai huyện: Mang Yang và Đắk Đoa, nâng số đơn vị hành chính cấp huyện lên 13 huyện, thị. + Năm 2002, chia huyện Ayun Pa thành hai huyện: Ayun Pa và Ia Pa, nâng số huyện, thị lên 14. + Năm 2003, thành lập thị xã An Khê và các phƣờng thuộc thị xã An Khê; thành lập xã Đắk Pơ thuộc huyện An Khê; đổi tên huyện An Khê thành huyện Đắk Pơ, nâng số huyện thị lên 15. + Năm 2007, thành lập thị xã Ayun Pa và các phƣờng thuộc thị xã Ayun Pa; đổi tên huyện Ayun Pa thành huyện Phú Thiện, nâng số đơn vị hành chính cấp huyện lên 16 huyện, thị. + Năm 2009, chia huyện Chƣ Sê thành hai huyện: Chƣ Sê và Chƣ Pƣh. Nhƣ vậy số đơn vị hành chính cấp huyện tăng lên 17 huyện, thị. - Về thời gian: Từ năm 1986 đến năm 2016. Sở dĩ tác giả chọn mốc 1986 bởi sau thời gian bị ngừng hoạt động, năm 1986 đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai bắt đầu phục hồi với sự tăng lên đáng kể số lƣợng tín đồ so với thời gian trƣớc đó1. Đồng thời, tác giả chọn mốc nghiên cứu đến năm 2016 vì đây cũng là khoảng thời gian đất nƣớc và Gia Lai trải qua 30 năm đổi mới, là giai đoạn đạo Tin Lành có sự phục hồi và phát triển mạnh mẽ nhất tại Gia Lai. Tác giả chọn mốc 2005 để phân chia 2 giai đoạn nghiên cứu của luận án, vì ngày 4-2-2005, Thủ tƣớng Chính phủ ban hành Chỉ thị 01/2005/CT-Ttg Về một số công tác đối với đạo Tin Lành, với Chỉ thị này, đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai nói riêng, Tây Nguyên nói chung phát triển trong một sắc thái hoàn toàn mới so với giai đoạn trƣớc đó, một giai đoạn mà đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai và Tây Nguyên bị ngừng mọi hoạt động do liên quan đến lực lƣợng FULRO. Tuy nhiên, trong quá trình thực hiện luận án, để làm rõ hơn nội dung, chúng tôi có thể đề cập, mở rộng thời gian về phía trƣớc mốc phân định trên. - Về nội dung nghiên cứu: Luận án nghiên cứu các nhân tố ảnh hƣởng đến quá trình phát triển, những biểu hiện, đặc điểm phát triển, nguyên nhân phát triển và những ảnh hƣởng của quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. 1 Theo số liệu thống kê của Hội thánh Tin Lành tỉnh Gia Lai, năm 1982 số tín đồ đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai là 8.681 tín đồ, những năm sau đó số lƣợng tín đồ không tăng thêm thì đến năm 1986, số tín đồ đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai tăng lên 12.000 tín đồ. 4
4. NGUỒN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 4.1. Nguồn tài liệu nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi tiếp cận từ nhiều nguồn tài liệu có liên quan đến đề tài nhƣ sau: - Các văn kiện của Đảng và các văn bản của Nhà nƣớc về công tác tôn giáo nói chung và đối với đạo Tin Lành. - Tài liệu về đạo Tin Lành hiện đang lƣu trữ tại Ban Tôn giáo Chính phủ, Thƣ viện Quốc gia Việt Nam; Ban Chỉ đạo Tây Nguyên, Tỉnh ủy Gia Lai, UBND tỉnh Gia Lai, Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy tỉnh Gia Lai, Ban Tôn giáo tỉnh Gia Lai, Công an tỉnh Gia Lai, Thƣ viện tỉnh Gia Lai … - Tài liệu tại Hội thánh Tin Lành Việt Nam và các Chi hội Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. - Các công trình chuyên khảo liên quan đến đề tài của các học giả, các nhà khoa học trong và ngoài nƣớc đã đƣợc công bố về đạo Tin Lành ở Việt Nam và ở tỉnh Gia Lai. - Hồi kí của các mục sƣ truyền đạo và tín đồ đạo Tin Lành. - Tài liệu điền dã tại địa phƣơng. - Nguồn tài liệu từ việc phỏng vấn các nhân chứng. 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận án đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác – Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về tôn giáo, quan điểm, đƣờng lối của Đảng Cộng sản Việt Nam về tôn giáo. Đồng thời, luận án sử dụng phƣơng pháp nghiên cứu của khoa học chuyên ngành và liên ngành nhƣ sử học, tôn giáo học với các phƣơng pháp cụ thể chủ yếu là phƣơng pháp lịch sử, phƣơng pháp logic và sự kết hợp giữa hai phƣơng pháp này. Ngoài ra, luận án còn vận dụng các phƣơng pháp nghiên cứu khác nhƣ: thống kê, điền dã, sƣu tầm, so sánh, đối chiếu, phân tích... để xử lí tƣ liệu trƣớc khi tái hiện bức tranh toàn cảnh về quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. 5. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN ÁN Luận án “Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở Gia Lai từ 1986 đến 2016” hoàn thành sẽ có những đóng góp sau: 5
Thứ nhất, luận án là công trình nghiên cứu có hệ thống và toàn diện về quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016, góp phần tái hiện bức tranh toàn cảnh về quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. Thứ hai, trình bày kết hợp với phân tích những biểu hiện của sự phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai giai đoạn 1986-2016, đƣa ra những đánh giá có tính hệ thống và toàn diện về quá trình phát phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. Phân tích làm sáng tỏ những đặc điểm, nguyên nhân phát triển và những ảnh hƣởng của quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai. Thứ ba, kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần cung cấp những dữ liệu mang tính lịch sử về quá trình phát triển của đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai, qua đó sẽ góp thêm những cứ liệu lịch sử cho việc nhìn nhận và hoạch định chính sách của Đảng và Nhà nƣớc đối với vấn đề tôn giáo nói chung, đạo Tin Lành nói riêng. Đây là nguồn tài liệu tham khảo để nghiên cứu, giảng dạy tôn giáo ở Việt Nam. 6. KẾT CẤU CỦA LUẬN ÁN Ngoài phần Mở đầu (5 trang), Kết luận (3 trang), Tài liệu tham khảo (15 trang) và Phụ lục, luận án đƣợc kết cấu thành 4 chƣơng: Chƣơng 1. Tổng quan về vấn đề nghiên cứu Chƣơng 2. Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2004 Chƣơng 3. Quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 2005 đến 2016 Chƣơng 4. Một số nhận xét về quá trình phát triển đạo Tin Lành ở tỉnh Gia Lai từ 1986 đến 2016 6
Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1. CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về đạo Tin Lành ở Việt Nam 1.1.1.1. Ở trong nước Giai đoạn trước năm 1986: Mặc dù đạo Tin Lành du nhập Việt Nam từ năm 1911, nhƣng cho đến trƣớc năm 1986, số lƣợng công trình nghiên cứu về tôn giáo này chƣa nhiều. Trong giai đoạn này, ở Việt Nam chỉ có một số ấn phẩm, mà phần lớn là hồi ký, các công trình khảo cứu về đạo Tin Lành của các tác giả - sử gia ngƣời Việt quy ngƣỡng theo tôn giáo này và một vài tác giả bên ngoài, nhƣ: Phạm Xuân Tín, Đỗ Hữu Nghiêm, Lê Văn Thái, Lê Hoàng Phu. Trong đó, phải kể đến 03 cuốn sách của Mục sƣ Phạm Xuân Tín: Tôn chỉ của Hội thánh Tin Lành Việt Nam (1957), Tìm hiểu Hội thánh Tin Lành Việt Nam (1957), Lịch sử Hội thánh Tin Lành Việt Nam (1962). Các tác phẩm dựa vào nhiều nguồn tƣ liệu khác nhau để làm rõ quá trình du nhập đạo Tin Lành ở Việt Nam cũng nhƣ sự thành lập, cơ cấu tổ chức, mục đích và tôn chỉ của Hội thánh Tin Lành Việt Nam. Đỗ Hữu Nghiêm (1968), Phương pháp truyền giáo của Tin Lành giáo tại Việt Nam, luận văn Thạc sĩ Sử học, Đại học Văn khoa, Sài Gòn, đã trình bày khá chi tiết những phƣơng pháp truyền đạo Tin Lành ở Việt Nam của các giáo sĩ. Qua hệ thống những phƣơng pháp này, chúng ta có thể thấy đƣợc những biến cố lịch sử, những khó khăn về chính trị và luật pháp của chính quyền thực dân lẫn văn hóa truyền thống mà các nhà truyền giáo gặp phải trong những ngày đầu đạo Tin Lành du nhập Việt Nam. Tuy nhiên, giai đoạn từ sau hiệp định Genève đƣợc kí kết (1954) tác giả chỉ khảo cứu trên lãnh thổ miền Nam Việt Nam. Lê Văn Thái (1971), Bốn mươi sáu năm chức vụ, Cơ quan Tin Lành xuất bản, Sài Gòn. Vốn là một nhân chứng có mặt ngay từ những ngày đầu tiên Hội thánh Tin Lành thành lập ở Việt Nam và là ngƣời đƣợc cử giữ nhiều chức vụ quan trọng trong Hội thánh, trong cuốn hồi kí của mình, Mục sƣ Lê Văn Thái đã ghi chép lại rất chi tiết từ quá trình tiếp xúc, tiếp nhận đạo Tin Lành cho đến khi trở thành 7
một mục sƣ và tham gia hoạt động truyền giáo. Cùng với hoạt động truyền giáo là những dấu ấn của các giai đoạn hình thành và phát triển. Đặc biệt hơn, lần đầu tiên tác giả đề cập đến lập trƣờng của Giáo hội Tin Lành về lĩnh vực chính trị, cùng với đó là ứng xử của giới chức Tin Lành với các chính quyền trong những giai đoạn lịch sử. 46 năm chức vụ của Mục sƣ Lê Văn Thái cũng đề cập đến việc truyền giáo lên vùng DTTS, chủ yếu là vùng Tây Nguyên [125]. Lê Hoàng Phu (1974), Lịch sử Hội thánh Tin Lành Việt Nam 1911-1965, Trung tâm nghiên cứu Phúc âm xuất bản, Sài Gòn. Đây là luận án Tiến sĩ Thần học của ông đƣợc bảo vệ thành công tại Đại học New York, Hoa Kỳ, năm 1972. Tác phẩm này đƣợc dịch sang tiếng Việt dùng làm sách giáo khoa trong chƣơng trình nghiên cứu Phúc Âm (TEE). Năm 2011 đƣợc NXB Tôn giáo xuất bản có kèm những hiệu đính, bổ sung đầy đủ phần chú thích của tác giả nhằm ghi dấu 100 năm Tin Lành vào Việt Nam. Với 430 trang sách, tác giả đã dày công sƣu tầm tƣ liệu từ các nguồn báo chí và tổng hợp tƣ liệu từ các địa hạt, các chi hội Tin Lành và các thƣ tịch trong văn khố của CMA, để từ đó hệ thống hóa lại các sự kiện, các giai đoạn lịch sử của đạo Tin Lành ở Việt Nam. Với cách tiếp cận vấn đề đa chiều, nguồn sử liệu phong phú nên có thể khẳng định đây là công trình có giá trị về đạo Tin Lành ở Việt Nam [122]. Trong các sách báo, tạp chí của đạo Tin Lành nhƣ Thánh Kinh báo, Hừng Đông, Tạp chí Truyền giáo, Niềm tin;..v.v... chứa đựng khá nhiều số liệu về sự phát triển đạo Tin Lành tại các địa phƣơng. Các bài xã luận, các bài phóng sự hay khảo cứu về các chủ đề cụ thể theo từng năm tháng trong các tạp chí định kỳ đã bổ sung nhiều mảng tƣ liệu còn thiếu khi tìm hiểu về lịch sử của đạo Tin Lành tại Việt Nam. Đáng chú ý trong giai đoạn từ 1967 đến 1975, trên các tạp chí định kỳ đã có những bài chuyên luận khá sâu sắc, có thể kể đến nhƣ: Phạm Xuân Tín giới thiệu về “Chƣơng trình truyền đạo sâu rộng”, một chiến lƣợc truyền giáo nổi tiếng trên thế giới lần đầu tiên áp dụng tại Việt Nam vào năm 1967 in trên Thánh Kinh Nguyệt San, số 341 (4). Năm 1972, Phạm Xuân Tín lại có bài khảo cứu công phu về chủ đề “Ƣu khuyết điểm nền Cơ Đốc giáo dục của HTTLVN”, trên Thánh Kinh Nguyệt San, số 399 (10). Cũng trên tờ Thánh Kinh Nguyệt San, số 390 năm 1971, hai tác giả Trƣơng Văn Tốt và R.E. Raimer đã công bố một nghiên cứu tuy ngắn gọn nhƣng rất đáng 8
chú ý với nhan đề “Hội thánh Tin Lành Việt Nam tăng trƣởng nhƣ thế nào?”. Các số liệu mà các tác giả đƣa ra cùng với sự đánh giá và phân tích của họ về thực trạng trì trệ của công cuộc truyền giáo khiến cho nhiều nhà quan sát bất ngờ. Tuy còn khá ít, song các công trình trên đã phản ánh khái quát đƣợc quá trình du nhập và hoạt động của Tin Lành ở Việt Nam trƣớc năm 1986. Giai đoạn sau năm 1986: Từ sau ngày đất nƣớc thống nhất, việc nghiên cứu đạo Tin Lành vì những lý do khác nhau đã bị ngƣng trệ một thời gian. Phải đến năm 1990 mới xuất hiện cuốn hồi ký của Phạm Xuân Tín: Tìm gặp Đấng Chân Thần, sau đó vào năm 2012 là cuốn tự truyện Hạt giống - The seen. Cuốn hồi ký và tự truyện ghi lại nhiều chi tiết về cuộc đời hoạt động truyền giáo của ông và gia đình tại vùng đồng bào DTTS tại Buôn Mê Thuột, Pleiku, Cheo Reo trƣớc những năm 60 thế kỷ XX cùng với công việc Hội thánh với tƣ cách là Phó Hội trƣởng Hội thánh Tin Lành Việt Nam trong một thời gian dài trƣớc năm 1975. Tác giả Nguyễn Thanh Xuân sau khi xuất bản cuốn Một số tôn giáo lớn ở Việt Nam vào năm 1992, trong đó đề cập một cách khái quát đạo Tin Lành ở Việt Nam về các phƣơng diện nhƣ lịch sử ra đời, quá trình du nhập, các đặc trƣng của đạo Tin Lành, đặc điểm đạo Tin Lành ở Việt Nam; việc hoạch định và thực thi các chính sách tôn giáo trong đó có đạo Tin Lành [167]. Năm 2002, Nguyễn Thanh Xuân tiếp tục xuất bản cuốn Bước đầu tìm hiểu đạo Tin Lành trên thế giới và ở Việt Nam, NXB Tôn giáo, Hà Nội. Với độ dày gần 600 trang, tác giả đã có những nghiên cứu chuyên biệt và cơ bản về đạo Tin Lành trên thế giới và ở Việt Nam từ hai góc độ lịch sử và tôn giáo. Tác giả cũng đã dành toàn bộ chƣơng V để trình bày các hệ phái Tin Lành ở Việt Nam trƣớc năm 1975 [168]. Năm 2006, tác giả Nguyễn Thanh Xuân tiếp tục chủ biên công trình Đạo Tin Lành ở Việt Nam, NXB Tôn giáo, Hà Nội. Trên cơ sở bổ sung nhiều nguồn tƣ liệu mới, công trình đã đi vào phân tích và trình bày sâu hơn các giai đoạn truyền giáo của đạo Tin Lành tại Việt Nam và đặc biệt là việc truyền giáo vùng DTTS. Từ đó, đƣa ra một số nhận định, đánh giá về kết quả truyền giáo vào những vùng đất mới của Hội thánh Tin Lành Việt Nam [171]. Trong thời gian này, Nguyễn Thanh Xuân còn công bố các bài viết: “Một số điểm khác nhau giữa đạo Tin Lành và đạo Công giáo”, tạp chí Công tác tôn giáo, số 02-2005; “Một số vấn đề cần quan tâm khi nghiên cứu đạo Tin Lành”, tạp chí Công 9
tác tôn giáo, số 9-2006; “Vài nét khái quát về tôn giáo trong vùng đồng bào DTTS ở Việt Nam”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 02-2007... Phạm Văn Năm với cuốn hồi ký “Dâng trọn cuộc đời - hồi ký 55 năm phục vụ Chúa”, công bố năm 1995 đã thuật lại nhiều câu chuyện liên quan đến thời gian hoạt động truyền giáo cho đồng bào dân tộc Cơ-ho, X‟tiêng, Mạ tại vùng Di Linh, Lâm Đồng [115]. Năm 1995, tác giả Đỗ Hữu Nghiêm cho ra mắt cuốn Đạo Tin Lành du nhập vùng Nam Trường Sơn – Tây Nguyên, đã nghiên cứu quá trình du nhập và phát triển đạo Tin Lành ở vùng miền núi phía Nam Trƣờng Sơn – Tây Nguyên, lý giải những nguyên nhân cơ bản việc phát triển mạnh mẽ của đạo Tin Lành trong vùng đồng bào DTTS nói chung và ở Nam Trƣờng Sơn – Tây Nguyên nói riêng [119]. Từ đầu thế kỷ XXI đến nay, khi vấn đề đạo Tin Lành ở Việt Nam trở thành vấn đề “vừa mới, vừa lớn, vừa khó”, các nhà khoa học mới quan tâm nhiều đến nghiên cứu về đạo Tin Lành. Thời kỳ này phải kể đến các ấn phẩm và công trình nghiên cứu của Nguyễn Đức Lữ, Nguyễn Xuân Hùng, Đặng Nghiêm Vạn, Hoàng Minh Đô, Lại Đức Hạnh, Nguyễn Văn Nam, Hồ Tấn Sáng, Ngô Văn Minh, Đỗ Quang Hƣng, Đoàn Triệu Long,... Nguyễn Đức Lữ (2005), Những đặc điểm cơ bản của một số tôn giáo lớn ở Việt Nam, NXB Tôn giáo, Hà Nội, đã chỉ rõ những đặc điểm của đạo Tin Lành ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, đó là: 1. Chủ yếu phát triển ở miền Nam trong thời kỳ 1954-1975; 2. Lấy truyền giáo là nội dung và chủ đích của mọi hoạt động; 3. Phát triển chủ yếu trong hai đối tƣợng thị dân và đồng bào DTTS; 4. Có mối quan hệ quốc tế khá rộng rãi; 5. Các thế lực thù địch luôn tìm cách lợi dụng [100]. Tác giả Nguyễn Xuân Hùng có khá nhiều công trình nghiên cứu về đạo Tin Lành, nhƣ: “Tìm hiểu các hệ quả của việc truyền giáo Tin Lành đối với văn hóa truyền thống và tín ngƣỡng tôn giáo tại Việt Nam”, “Về nguồn gốc và sự xuất hiện tên gọi Tin Lành tại Việt Nam”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo năm 2000, 2001, “Về lịch sử quan hệ giữa các nhà nƣớc và giáo hội Tin Lành tại Việt Nam” in trong sách Nhà nuớc và Giáo hội, NXB Tôn giáo năm 2003, “Truyền giáo Tin Lành và sự xung đột với hệ thống tín ngƣỡng dân gian của ngƣời Việt Nam thời gian qua và hiện nay”, tạp chí Nghiên cứu Đông Bắc Á, số 9 (91), 2008; “Một số vấn đề về cộng 10
đồng Tin Lành tại Việt Nam”, Đa dạng tôn giáo: So sánh Pháp – Việt Nam, NXB Văn hóa – Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội, 2011; “Truyền giáo Tin Lành vào các tộc ngƣời thiểu số ở vùng Nam Trƣờng Sơn – Tây Nguyên từ khởi đầu đến năm 1975”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 4 (130), 2014; “Về Hội Truyền giáo Tin Lành C.M.A”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 10 (148), 2015; “Lịch sử mối quan hệ giữa Hội Truyền giáo Tin Lành C.M.A và Hội thánh Tin Lành Việt Nam”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 11 (149), 2015; “Nghi lễ và lối sống của tín đồ Tin Lành – Trƣờng hợp Hội thánh TLVN (MN)”, tạp chí Nghiên cứu tôn giáo, số 11 và 12, 2016... Năm 2017, Nguyễn Xuân Hùng đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Sử học với đề tài Quá trình truyền giáo của đạo Tin Lành tại Việt Nam từ năm 1911 đến năm 1975. Với nguồn tài liệu phong phú, tác giả đã khái quát khá toàn diện và sâu sắc bức tranh truyền giáo của đạo Tin Lành từ năm 1911 đến 1975 với 2 thời kì, từ 1911-1954 và 1955-1975, trong đó luận án đã phân tích rõ bối cảnh lịch sử và xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX, chính sách của chính quyền Sài Gòn đối với các tôn giáo, hoạt động truyền giáo của CMA và Hội thánh Tin Lành Việt Nam, hoạt động truyền giáo của các tổ chức, giáo phái khác tại miền Nam Việt Nam giai đoạn 1955- 1975, đạo Tin Lành tại miền Bắc 1955-1975 và những tác động của việc truyền giáo Tin Lành đối với chính trị, xã hội và văn hóa Việt Nam. Trong đó, luận án đã dành một số trang để viết về hoạt động truyền giáo ở vùng đồng bào DTTS tại Nam Trƣờng Sơn – Tây Nguyên giai đoạn 1955-1975. Đặng Nghiêm Vạn (2001), Về tình hình phát triển đạo Tin Lành ở miền núi phía Bắc, Trường Sơn, Tây Nguyên, đề tài khoa học cấp Bộ, đã làm rõ các nguyên nhân phát triển đạo Tin Lành ở các khu vực trên: nguyên nhân lịch sử, nguyên nhân kinh tế - xã hội, nguyên nhân văn hóa, nguyên nhân chống phá chế độ xã hội chủ nghĩa của các thế lực phản động trong chiến lƣợc “diễn biến hòa bình”; bản thân đạo Tin Lành cũng có những cải cách phù hợp với tâm lý của đồng bào các DTTS [166]. Năm 2007, tác giả Đặng Nghiêm Vạn xuất bản cuốn sách Lý luận về tôn giáo và tình hình tôn giáo ở Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Trong phần đề cập đến đạo Tin Lành từ trang 335-340, tác giả đã phân tích mặt tích cực và hạn chế của đạo Tin Lành khi các hệ phái của đạo Tin Lành có tổ chức độc lập và có sắc 11