Luận án Tiến sĩ Y học: Nghiên cứu biểu hiện microrna-21, microrna-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:172

Thêm vào BST

Báo xấu

44
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận với trình bày các nội dung về một số điểm về dịch tễ ung thư biểu mô tế bào gan; các yếu tố nguy cơ của ung thư biểu mô tế bào gan; cơ chế bệnh sinh và vai trò của vi rút viêm gan B trong ung thư biểu mô tế bào gan; các phương pháp chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Y học: Nghiên cứu biểu hiện microrna-21, microrna-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ QUỐC PHÒNG HỌC VIỆN QUÂN Y ĐẶNG CHIỀU DƯƠNG NGHIÊN CỨU BIỂU HIỆN MICRORNA-21, MICRORNA-122 HUYẾT TƯƠNG Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN NHIỄM VI RÚT VIÊM GAN B LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC HÀ NỘI - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu trong đề tài này là trung thực, không sao chép và chưa từng được công bố trong bất cứ công trình nào khác. Tác giả luận án Đặng Chiều Dương
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng ủy, Ban giám đốc Học Viện Quân Y, Phòng sau đại học, Bộ môn Nội tiêu hóa, đã tạo điều kiện hết sức thuận lợi cho tôi được học tập - nghiên cứu. Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng ủy, Ban giám đốc, Phòng Kế hoạch tổng hợp, Khoa Sinh học phân tử, Khoa Nội tiêu hóa, Khoa A4 Viện Lâm sàng các bệnh nhiệt đới Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành công trình luận án này. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới các Thầy trong Bộ môn - Khoa Nội tiêu hóa Học Viện Quân Y, các Thầy trong Hội đồng chấm luận án các cấp đã đóng góp những ý kiến quý báu cho tôi hoàn thiện luận án. Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn GS.TS. Nguyễn Lĩnh Toàn và TS. Ngô Tất Trung là hai người thầy đã trực tiếp hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành công trình nghiên cứu và hoàn thiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Đảng ủy, Ban giám đốc Bệnh viện Hữu Nghị Việt Tiệp, cùng tất cả các bạn bè đồng nghiệp, người thân, đã tạo điều kiện, động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu. Cuối cùng tôi xin chân thành cảm ơn tất cả những người bệnh, những người tình nguyện hiến máu nhân đạo đã tin tưởng, hợp tác giúp tôi hoàn thành nghiên cứu này. Tác giả luận án Đặng Chiều Dương
MỤC LỤC Trang TRANG PHỤ BÌA LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT DANH MỤC BẢNG DANH MỤC BIỂU ĐỒ DANH MỤC HÌNH ĐẶT VẤN ĐỀ ................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN ........................................................................... 3 1.1. MỘT SỐ ĐIỂM VỀ DỊCH TỄ UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN...... 3 1.1.1. Trên thế giới ..................................................................................................... 3 1.1.2. Tình hình dịch tễ ung thư biểu mô tế bào gan ở Việt Nam ........................... 4 1.2. CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ CỦA UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN ..... 5 1.2.1. Vi rút viêm gan B............................................................................................. 6 1.2.2. Các yếu tố nguy cơ khác ................................................................................. 8 1.3. CƠ CHẾ BỆNH SINH VÀ VAI TRÒ CỦA VI RÚT VIÊM GAN B TRONG UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN ........................................ 9 1.3.1. Cơ chế bệnh sinh .............................................................................................. 9 1.3.2. Vai trò của vi rút viêm gan B trong ung thư biểu mô tế bào gan................10 1.4. CÁC PHƯƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN ................................................................................................ 14 1.4.1. Các phương pháp chẩn đoán hình ảnh .........................................................14 1.4.2. Phương pháp chẩn đoán tế bào học và mô bệnh học ..................................16 1.4.3. Một số dấu ấn sinh học trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan .......18
1.4.4. Một số hướng dẫn chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan .........................23 1.5. MICRORNA ............................................................................................ 24 1.5.1. Nguồn gốc sinh học và cơ chế hoạt động của microRNA ..........................25 1.5.2. Đặc tính của microRNA ................................................................................28 1.5.3. Các phương pháp phát hiện và định lượng microRNA ..............................29 1.5.4. MicroRNA và ung thư...................................................................................32 1.5.5. MicroRNA-21 ................................................................................................33 1.5.6. MicroRNA-122..............................................................................................34 1.5.7. Các yếu tố ảnh hưởng đến biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 ......35 1.6. MỘT SỐ NGHIÊN CỨU VỀ MICRORNA-21, MICRORNA-122 ĐỐI VỚI UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN .................................... 36 CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......... 38 2.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ................................................................. 38 2.1.1. Tiêu chuẩn lựa chọn.......................................................................................38 2.1.2. Tiêu chuẩn loại trừ .........................................................................................39 2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU............................................................ 39 2.2.1. Thiết kế nghiên cứu .......................................................................................39 2.2.2. Cỡ mẫu nghiên cứu........................................................................................39 2.2.3. Phương tiện nghiên cứu.................................................................................39 2.2.4. Phương pháp tiến hành ..................................................................................41 2.2.5. Các chỉ tiêu nghiên cứu .................................................................................50 2.2.6. Phân tích và xử lý số liệu...............................................................................54 2.2.7. Khống chế sai số ............................................................................................55 2.3. ĐẠO ĐỨC NGHIÊN CỨU ..................................................................... 56 2.4. SƠ ĐỒ NGHIÊN CỨU ............................................................................ 57 CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU .................................................... 58 3.1. ĐẶC ĐIỂM NHÓM NGHIÊN CỨU ....................................................... 58 3.1.1. Đặc điểm lâm sàng và xét nghiệm của các đối tượng nghiên cứu .............58
3.1.2. Đặc điểm khối u gan ......................................................................................64 3.2. BIỂU HIỆN MIR-21, MIR-122 Ở CÁC ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU..... 67 3.2.1. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh..........................................................67 3.2.2. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml..........................................................................................80 3.2.3. Biểu hiện miR-21, miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm .................................................................................................86 3.3. LIÊN QUAN GIỮA MIR-21, MIR-122 VỚI MỘT SỐ CHỈ SỐ LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG VÀ GIAI ĐOẠN BỆNH Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN ..................................................... 90 3.3.1. Liên quan giữa miR-21 và miR-122 với tuổi, giới ......................................90 3.3.2. Liên quan giữa miR-21 và miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng......91 3.3.3. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm ...............92 3.3.4. Mối liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số đặc điểm khối u và giai đoạn bệnh của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ........................95 CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN ........................................................................... 103 4.1. ĐẶC ĐIỂM NHÓM NGHIÊN CỨU ..................................................... 103 4.1.1. Đặc điểm tuổi, giới.......................................................................................103 4.1.2. Đặc điểm lâm sàng.......................................................................................105 4.1.3. Đặc điểm xét nghiệm ...................................................................................106 4.1.4. Đặc điểm khối u gan ....................................................................................110 4.2. BIỂU HIỆN MIR-21, MIR-122 HUYẾT TƯƠNG BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN .................................................. 115 4.2.1. Biểu hiện miR-21, miR-122 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan......................................................................................................115 4.2.2. Giá trị của miR-21, miR-122 huyết tương trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan ...............................................................................................118
4.3. LIÊN QUAN GIỮA MIR-21, MIR-122 VỚI MỘT SỐ CHỈ SỐ LÂM SÀNG, CẬN LÂM SÀNG VÀ GIAI ĐOẠN BỆNH Ở BỆNH NHÂN UNG THƯ BIỂU MÔ TẾ BÀO GAN ................................................... 125 4.3.1. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với tuổi, giới ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan .......................................................................................125 4.3.2. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan.......................................................127 4.3.3. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ................................................................127 4.3.4. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với một số đặc điểm khối u và giai đoạn bệnh của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan .............................130 4.4. HẠN CHẾ CỦA ĐỀ TÀI ....................................................................... 135 KẾT LUẬN .................................................................................................. 136 KIẾN NGHỊ ................................................................................................. 137 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI LUẬN ÁN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT STT Phần viết tắt Phần viết đầy đủ 1. AASLD American Association for the Study of Liver Diseases (Hội nghiên cứu bệnh gan Hoa Kỳ) 2. AFB1 Aflatoxin B1 3. AFP Alpha fetoprotein 4. AFP-L3 Alpha fetoprotein-L3 5. ALT Alanin amino transferase 6. APASL Asian Pacific Association for the Study of the liver (Hội nghiên cứu gan Châu Á Thái Bình Dương) 7. AST Aspartate amino transferase 8. AUC Area under the curve (Diện tích dưới đường cong) 9. BCLC Barcelona clinic liver cancer (Viện ung thư lâm sàng gan Barcelona) 10. BN Bệnh nhân 11. BV TƯQĐ 108 Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 12. CHT Cộng hưởng từ 13. CLVT Cắt lớp vi tính 14. CI Confidence interval (khoảng tin cậy) 15. Ct Cycle threshold (Chu kỳ ngưỡng) 16. DCP Des - γ - carboxyprothrombin 17. DNA Deoxyribonucleic acid 18. ĐTNC Đối tượng nghiên cứu 19. EASL European Association for the Study of the Liver (Hội nghiên cứu Gan Châu Âu) 20. ELISA Enzyme-Linked ImmunoSorbent Assay
STT Phần viết tắt Phần viết đầy đủ 21. HBV Hepatitis B virus (Vi rút viêm gan B) 22. HBeAg Hepatitis B e Antigen (Kháng nguyên e của vi rút viêm gan B 23. HBsAg Hepatitis B surface antigen (Kháng nguyên bề mặt của vi rút viêm gan B) 24. HCV Hepatitis C virus (Vi rút viêm gan C) 25. HIV Human Immunodeficiency Virus 26. IgM Immunoglobulin M 27. mRNA Messenger RNA (RNA thông tin) 28. miRNA MicroRNA 29. miR-21 MicroRNA-21 30. miR-122 MicroRNA-122 31. NKM Người khỏe mạnh 32. NSAIDs Nonsteroidal anti-inflammatory drugs (Thuốc chống viêm không steroid) 33. PET/CT Positron emission tomography/Computed Tomography 34. RNA Ribonucleic acid 35. RT-PCR Reverse transcription polymerase chain reaction 36. TMC Tĩnh mạch cửa 37. TNF Tumor necrosis factor (Yếu tố hoại tử u) 38. UTTBG Ung thư biểu mô tế bào gan 39. VGBM Viêm gan B mạn
DANH MỤC BẢNG Bảng Tên bảng Trang 2.1. Thành phần phản ứng tổng hợp cDNA ....................................................47 2.2. Các mồi được sử dụng để tổng hợp và định lượng miRNA .................48 2.3. Thành phần phản ứng Realtime PCR .......................................................50 2.4. Mức độ viêm gan mạn ...............................................................................52 2.5. Phân chia giai đoạn bệnh theo BCLC ......................................................53 2.6. Đánh giá chức năng gan theo Child - Pugh ............................................53 3.1. Đặc điểm tuổi, giới ......................................................................................58 3.2. Một số triệu chứng thực thể của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ..........................................................................................................60 3.3. Xét nghiệm huyết học nhóm ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn .....................................................................................................61 3.4. Xét nghiệm sinh hóa, miễn dịch ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ..............................................................................61 3.5. Liên quan giữa AFP huyết thanh với đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo phân loại BCLC ...............................................................62 3.6. Phân loại mức độ viêm ở nhóm viêm gan B mạn theo điểm Knodell HAI .................................................................................................63 3.7. Phân loại Child - Pugh ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ..........................................................................................................63 3.8. Số lượng khối u gan ....................................................................................64 3.9. Kích thước khối u gan ................................................................................64 3.10. Huyết khối tĩnh mạch cửa ..........................................................................65 3.11. Độ biệt hóa tế bào khối u gan ...................................................................65 3.12. Phân loại giai đoạn bệnh ung thư biểu mô tế bào gan theo BCLC ......66
Bảng Tên bảng Trang 3.13. Biểu hiện miR-21 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh ..............................................67 3.14. Biểu hiện miR-122 huyết tương bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan, viêm gan B mạn và người khỏe mạnh ...................................67 3.15. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn .............................................71 3.16. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ............... 72 3.17. So sánh diện tích dưới đường cong của AFP, miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn .........73 3.18. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ............. 74 3.19. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-122 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ................ 75 3.20. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 với AFP trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn .............76 3.21. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh ...........................................78 3.22. Diện tích dưới đường cong của miR-21 phối hợp với miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh .....................79 3.23. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn ...................... 81 3.24. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn .....................................................................................................82
Bảng Tên bảng Trang 3.25. Độ nhạy, độ đặc hiệu của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh..........84 3.26. Diện tích dưới đường cong khi phối hợp miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh .........................................................................................85 3.27. Diện tích dưới đường cong của AFP, miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và viêm gan B mạn................................................................................87 3.28. Diện tích dưới đường cong của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và người khỏe mạnh.........................................................................................89 3.29. Tương quan giữa miR-21, miR-122 với tuổi .........................................90 3.30. Liên quan giữa miR-21, miR-122 với giới .............................................90 3.31. Liên quan giữa miR-21 với một số triệu chứng lâm sàng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ...............................................................91 3.32. Liên quan giữa miR-122 với một số triệu chứng lâm sàng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ....................................................91 3.33. Tương quan giữa miR-21 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ...............................................................92 3.34. Tương quan giữa miR-122 với một số chỉ số xét nghiệm ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ...............................................................93 3.35. Liên quan giữa miR-21 với chức năng gan theo phân loại Child- Pugh, đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo BCLC ................ 98 3.36. Liên quan giữa miR-122 với chức năng gan theo phân loại Child- Pugh, đặc điểm khối u gan và giai đoạn bệnh theo BCLC .............. 102
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ Tên biểu đồ Trang 3.1. Phân bố tuổi của nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ........ 59 3.2. Một số triệu chứng cơ năng của bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan............................................................................................... 59 3.3. AFP huyết thanh của nhóm ung thư biểu mô tế bào gan .................. 62 3.4.a. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ................................................................................ 70 3.4.b. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ................................................................................. 70 3.5. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ....................................... 71 3.6. Đường cong ROC khi phối hợp miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ...................... 72 3.7. Đường cong ROC của AFP, miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ................................. 73 3.8. Đường cong ROC khi phối hợp miR-21 với AFP ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ...................... 74 3.9. Đường cong ROC khi phối hợp miR-122 với AFP ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ...................... 75 3.10. Đường cong ROC khi phối hợp miR-21, miR-122, AFP ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và viêm gan B mạn ............. 76 3.11.a. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh ............................................................................... 77 3.11.b. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh ............................................................................... 77
Biểu đồ Tên biểu đồ Trang 3.12. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh ..................................... 78 3.13. Đường cong ROC khi phối hợp miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan và người khỏe mạnh ..................... 79 3.14.a. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và bệnh nhân viêm gan B mạn ................................ 80 3.14.b. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và bệnh nhân viêm gan B mạn ................................ 80 3.15. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn ........ 81 3.16. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và viêm gan B mạn ........ 82 3.17.a. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh ................................................ 83 3.17.b. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh ................................................ 83 3.18. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh ...... 84 3.19. Đường cong ROC khi phối hợp miR-21, miR-122 ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan có AFP ≤ 20ng/ml và người khỏe mạnh ...... 85 3.20.a. Biểu hiện miR-21 ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và viêm gan B mạn ................................................. 86 3.20.b. Biểu hiện miR-122 ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và viêm gan B mạn ................................................. 86
Biểu đồ Tên biểu đồ Trang 3.21. Đường cong ROC của AFP, miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và viêm gan B mạn .......................................................................................... 87 3.22.a. Biểu hiện miR-21 ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và người khỏe mạnh................................................ 88 3.22.b. Biểu hiện miR-122 ở nhóm ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và người khỏe mạnh ............................................... 88 3.23. Đường cong ROC của miR-21, miR-122 trong chẩn đoán ung thư biểu mô tế bào gan giai đoạn sớm (BCLC: A) và người khỏe mạnh...... 89 3.24.a. Tương quan giữa miR-21 với tải lượng vi rút viêm gan B ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ....................................................... 94 3.24.b. Tương quan giữa miR-122 với tải lượng vi rút viêm gan B ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ............................................ 94 3.25. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo số lượng khối u .................................................................................. 95 3.26. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo kích thước khối u ............................................................................... 95 3.27. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có và không có huyết khối tĩnh mạch cửa ................................................... 96 3.28. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo mức độ biệt hóa tế bào trên mô bệnh học ......................................... 96 3.29. Biểu hiện miR-21 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo phân loại BCLC ................................................................................. 97 3.30. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo số lượng khối u .................................................................................. 99
Biểu đồ Tên biểu đồ Trang 3.31. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo kích thước khối u ............................................................................... 99 3.32. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan có và không có huyết khối tĩnh mạch cửa ............................................ 100 3.33. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo mức độ biệt hóa tế bào trên mô bệnh học ......................................... 100 3.34. Biểu hiện miR-122 ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan theo phân loại BCLC ...................................................................... 101 3.35. Tương quan giữa biểu hiện của miR-21 với miR-122 ở nhóm bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan............................................ 101
DANH MỤC HÌNH Hình Tên hình Trang 1.1. Mối liên quan giữa tải lượng vi rút viêm gan B với ung thư biểu mô tế bào gan ...................................................................................... 7 1.2. Cơ chế bệnh sinh ung thư biểu mô tế bào gan .................................. 10 1.3. Quá trình sinh tổng hợp và chức năng miRNA ................................. 26 1.4. Nguyên lý của xét nghiệm stem-loop RT PCR ................................. 30 2.1. Máy PCR 9700 hãng Applied Biosystems ........................................ 40 2.2. Máy Realtime PCR 7500 hãng Applied Biosystems ........................ 40 3.1. Kết quả Realtime PCR bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ........ 68 3.2. Kết quả Realtime PCR bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan ........ 68 3.3. Kết quả Realtime PCR bệnh nhân viêm gan B mạn ......................... 69 3.4. Kết quả Realtime PCR của người khỏe mạnh ................................... 69
1 ĐẶT VẤN ĐỀ Ung thư biểu mô tế bào gan (gọi tắt là ung thư tế bào gan - UTTBG) đại diện cho hơn 90% ung thư gan nguyên phát, là một vấn đề lớn về sức khỏe toàn cầu. Ung thư gan có tỷ lệ mắc đứng hàng thứ 6, tỷ lệ tử vong cao thứ 4 trong các loại ung thư phổ biến trên thế giới [1]. Theo thống kê của Globocan 2018, UTTBG là loại ung thư đứng hàng đầu về tỷ lệ mắc và tỷ lệ tử vong ở Việt Nam, nhiều nghiên cứu trong nước cho thấy trên 80% bệnh nhân UTTBG có liên quan đến tình trạng nhiễm vi rút viêm gan B (HBV) [2], [3]. Phần lớn bệnh nhân UTTBG khi được phát hiện đã ở giai đoạn muộn, bệnh nhân không còn cơ hội điều trị phẫu thuật hay áp dụng các phương pháp trị liệu tích cực khác. Việc xác định được UTTBG ở giai đoạn sớm, khi khối u còn nhỏ có thể tiến hành phẫu thuật cắt bỏ khối u gan là một trong những sự lựa chọn hàng đầu đem lại hiệu quả tốt nhất [4]. Một chiến lược sàng lọc tốt sẽ giúp chẩn đoán sớm UTTBG, trong đó thường khuyến cáo phối hợp siêu âm bụng với Apha fetoprotein (AFP). Bên cạnh AFP cổ điển, một số dấu ấn sinh học khác cũng được nghiên cứu áp dụng như Alpha fetoprotein-L3 (AFP-L3), Des - γ - carboxyprothrombin (DCP)… tuy nhiên độ nhạy độ đặc hiệu của các dấu ấn này trong chẩn đoán, nhất là chẩn đoán sớm UTTBG vẫn còn hạn chế. Các nghiên cứu cho thấy 40% bệnh nhân UTTBG có AFP trong giới hạn bình thường, trên 23% UTTBG hoàn toàn không biến đổi về cả 3 dấu ấn AFP, AFP- L3 và DCP [5]. Do đó, việc tìm kiếm thêm các dấu ấn sinh học mới có giá trị trong sàng lọc và chẩn đoán UTTBG là hết sức cần thiết. MicroRNA (miRNA) là RNA nội sinh kích thước nhỏ, không mã hóa protein. MiRNA có vai trò then chốt trong điều hòa biểu hiện gen giai đoạn sau phiên mã, sửa đổi histone và methyl hóa promoter của gen [6]. Các miRNA đóng vai trò quan trọng trong các quá trình sinh lý cũng như bệnh lý của tế bào
2 như điều hòa sự tăng sinh, biệt hóa, hay quá trình chết tế bào theo chương trình [7]. Các miRNA biểu hiện trong mô của từng cơ quan cụ thể, phân tích biểu hiện miRNA trong mô gan đã phát hiện miRNA có liên quan đến các giai đoạn khác nhau của bệnh lý gan, đặc biệt có liên quan đến tình trạng nhiễm HBV và UTTBG [8]. Ngoài biểu hiện trong mô miRNA còn lưu hành trong máu ngoại vi, miRNA từ mô gan có thể vào máu ngoại vi thụ động qua sự chết tế bào theo chương trình, hoại tử, hoặc thông qua các exosomes. Các miRNA được nhận thấy khá bền vững ở nhiệt độ phòng hay nhiệt độ âm trong điều kiện lưu trữ. Với các đặc tính đó miRNA trở thành một lựa chọn tối ưu cho khuynh hướng sử dụng như một chỉ dấu sinh học hữu ích đối với bệnh lý ung thư. Các nghiên cứu gần đây chỉ ra miR-21, miR-122 có nguồn gốc từ tế bào khối u gan và có biểu hiện tăng cao ở huyết tương bệnh nhân UTTBG ngay cả ở các trường hợp UTTBG giai đoạn sớm [9], [10]. Mức độ biểu hiện miR-21, miR-122 huyết tương được chứng minh có giá trị trong chẩn đoán, tiên lượng và đánh giá đáp ứng điều trị đối với UTTBG [11], [12], [13]. Ở Việt Nam, hiện chưa có nghiên cứu đánh giá biểu hiện của miRNA huyết tương ở bệnh nhân UTTBG nhiễm vi rút viêm gan B. Chính vì vậy, chúng tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B” với hai mục tiêu sau. 1. Đánh giá mức độ biểu hiện microRNA-21, microRNA-122 huyết tương ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B. 2. Phân tích mối liên quan giữa microRNA-21, microRNA-122 huyết tương với một số chỉ số lâm sàng, cận lâm sàng và giai đoạn bệnh ở bệnh nhân ung thư biểu mô tế bào gan nhiễm vi rút viêm gan B.