Luận án Tiến sỹ Kinh tế: Vận dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí đánh giá mức độ đô thị hóa nhằm góp phần xây dựng các quan điểm phát triển đô thị ở Việt Nam đến năm 2020, lấy Hà Nội làm ví dụ

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:199

Thêm vào BST

Báo xấu

556
lượt xem 204
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sỹ Kinh tế: Vận dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí đánh giá mức độ đô thị hóa nhằm góp phần xây dựng các quan điểm phát triển đô thị ở Việt Nam đến năm 2020, lấy Hà Nội làm ví dụ trình bày những lý luận chung và phương pháp phân tích tiêu chí đánh giá mức độ đô thị hóa ở VN, quan điểm và giải pháp phát triển đô thị hóa ở VN và Hà Nội đến năm 2010.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sỹ Kinh tế: Vận dụng phương pháp phân tích đa tiêu chí đánh giá mức độ đô thị hóa nhằm góp phần xây dựng các quan điểm phát triển đô thị ở Việt Nam đến năm 2020, lấy Hà Nội làm ví dụ

-0- B GIÁO D C VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C KINH T QU C DÂN ****** NGUY N H U OÀN V N D NG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH A TIÊU CHÍ ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ NH M GÓP PH N XÂY D NG CÁC QUAN I M PHÁT TRI N Ô TH VI T NAM N NĂM 2020, L Y HÀ N I LÀM VÍ D LU N ÁN TI N S KINH T HÀ N I – 2009
-1- B GIÁO D C VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C KINH T QU C DÂN ****** NGUY N H U OÀN V N D NG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH A TIÊU CHÍ ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ NH M GÓP PH N XÂY D NG CÁC QUAN I M PHÁT TRI N Ô TH VI T NAM N NĂM 2020, L Y HÀ N I LÀM VÍ D Chuyªn ng nh : Ph©n bè LLSX v PVKT Mã chuyên ngành : 62.34.01.01 LU N ÁN TI N S KINH T NGƯ I HƯ NG D N KHOA H C : PGS. TS. Nguy n Th Chinh HÀ N I – 2009
-2- B GIÁO D C VÀ ÀO T O TRƯ NG I H C KINH T QU C DÂN ****** NGUY N H U OÀN V N D NG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH A TIÊU CHÍ ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ NH M GÓP PH N XÂY D NG CÁC QUAN I M PHÁT TRI N Ô TH VI T NAM N NĂM 2020, L Y HÀ N I LÀM VÍ D Chuyên ngành : Ph©n bè LLSX vµ PVKT Mã chuyên ngành : 62.34.01.01 LU N ÁN TI N S KINH T NGƯ I HƯ NG D N KHOA H C : PGS. TS. Nguy n Th Chinh HÀ N I – 2009
-3- L I CAM OAN Tôi xin cam oan ây là công trình nghiên c u c a riêng tôi. Các s li u, k t qu nêu trong lu n án là trung th c. Nh ng tư li u ư c s d ng trong lu n án u có ngu n g c trích d n rõ ràng. Tác gi lu n án Nguy n H u oàn
-4- B NG CH VI T T T TI NG VI T TRONG LU N ÁN CBCNV Cán b công nhân viên CN Công nghi p CSHT Cơ s h t ng DV D ch v DS Dân s TH ô th hoá TNN u tư nư c ngoài GPMB Gi i phóng m t b ng Chương trình phát tri n ô th t ng th Th ô HAIDEP Hà N i 2006 HTKT H t ng k thu t KV Khu v c TGTSX T ng giá tr s n xu t TM Thương m i TNMN Tài nguyên môi trư ng TSPTN T ng s n ph m trong nư c TTKTMTDT&KCN Trung tâm k thu t môi trư ng ô th và khu công nghi p
-5- DANH M C B NG S LI U Trang B ng 2.1. Dân s ô th Vi t Nam giai o n 1950-2005 65 B ng 2.2. Quy mô và t c tăng dân s Hà N i giai o n 1995- 75 2007 B ng 2.3. Dân s trung bình và m t dân s chia theo qu n huy n 76 B ng 2.4. Lao ng và vi c làm c a Hà N i giai o n 1996-2005 77 B ng 2.5. T l th t nghi p hai ô th l n và c nư c 78 B ng 2.6. Gi i quy t vi c làm t i khu v c n i thành 79 B ng 2.7. T c tăng trư ng GDP bình quân năm 79 B ng 2.8. Th c tr ng chuy n d ch cơ c u GDP theo ngành 80 B ng 2.9. Cơ c u t ng giá tr s n xu t theo ngành c a khu v c nông 80 thôn ngo i thành Hà N i B ng 2.10. GDP bình quân u ngư i và bình quân lao ng 81 B ng 2.11. M t s ch tiêu kinh t – xã h i c a các ô th l n năm 82 1996 B ng 2.12. M t s ch tiêu kinh t – xã h i c a các ô th l n năm 82 2007 B ng 2.13. Bi n ng di n tích hành chính các Qu n huy n c a Hà 83 N i B ng 2.14. Qu nhà năm 1999 và năm 2005 84 B ng 2.15. Di n tích nhà m i ư c xây d ng trong các năm 85 B ng 2.16. S lư ng cơ s Y t 86 B ng 2.17. S cơ s giáo d c và h c sinh, sinh viên 87 B ng 2.18. Ph m vi c p nư c máy 90 B ng 2.19. Cơ s h t ng c p nư c giai o n 2000-2005 91 B ng 2.20. Cơ s h t ng thoát nư c giai o n 2000-2005 92 B ng 2.21. Bi n ng t nông, lâm nghi p và th y s n 96 B ng 2.22. K t qu ánh giá theo các tiêu chí và ch tiêu 98 B ng 3.1. Các ch tiêu phát tri n du l ch Hà N i 136 B ng 3.2. M c tiêu c p nư c ô th 140 B ng 3.3. D báo v dân s và nhà n năm 2010 – 2020 142
-6- DANH M C HÌNH V Trang Hình 1.1. Mô hình thành ph phát tri n theo ki u làn sóng 16 Hình 1.2. Mô hình thành ph phát tri n a c c 16 Hình 1.3. Mô hình thành ph phát tri n theo khu v c 17 Hình 2.1. B n Phân b và phát tri n ô th trên các vùng lãnh th 68 Hình 2.2. B n Hà N i năm 1890 72 Hình 3.1. B n i u ch nh quy ho ch chung Th ô Hà N i n 129 năm 2020 Hình 3.2. B n Hà N i m r ng (t 1-8-2008) 131 Hình 3.3. B n Quy ho ch giao thông Hà N i n năm 2020 139
-0- M cl c Trang M U ____________________________________________________________________1 CHƯƠNG 1. NH NG V N LÝ LU N V Ô TH , Ô TH HOÁ VÀ PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ_______________________________________9 1.2. M I QUAN H GI A Ô TH HOÁ VÀ S PHÁT TRI N KINH T , XÃ H I _________22 1.3. T NG QUAN V CÁC PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ ___________37 1.4. XÁC NH N I DUNG VÀ CÁC I U KI N V N D NG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH A TIÊU CHÍ ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ C A VI T NAM ______________________40 1.5. TI U K T CHƯƠNG 1_________________________________________________________58 CHƯƠNG 2. V N D NG PHƯƠNG PHÁP PHÂN TÍCH A TIÊU CHÍ ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ VI T NAM, L Y HÀ N I (TRƯ C NGÀY 1-8-2008) LÀM VÍ D ______________________________________________________________________60 2.1. KHÁI QUÁT V QUÁ TRÌNH Ô TH HOÁ VI T NAM VÀ HÀ N I _______________60 2.2. ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ C A HÀ N I GIAI O N 1995-2007 QUA CÁC TIÊU CHÍ ____________________________________________________________________________75 2.3. ÁNH GIÁ T NG QUÁT M C Ô Ô TH HOÁ HÀ N I (TRƯ C NGÀY 1-8-2008) ___98 2.4. TI U K T CHƯƠNG 2 _______________________________________________________105 CHƯƠNG 3. QUAN I M VÀ GI I PHÁP PHÁT TRI N Ô TH VI T NAM VÀ HÀ N I N NĂM 2020. ___________________________________________________107 3.1. QUAN I M VÀ GI I PHÁP PHÁT TRI N Ô TH VI T NAM N NĂM 2020 ____107 3.2. D BÁO XU TH Ô TH HOÁ VI T NAM N NĂM 2020 _____________________121 3.3. QUAN I M, NH HƯ NG VÀ M T S GI I PHÁP PHÁT TRI N Ô TH HÀ N I N NĂM 2020 _________________________________________________________________126 3.4. TI U K T CHƯƠNG 3________________________________________________________154 K T LU N VÀ KI N NGH _________________________________________________157 • Nh ng công trình ã công b có liên quan n tài lu n án I • Tài li u tham kh o II • Ph l c 1. Xác nh n i dung các tiêu chí VI • Ph l c 2. Ph l c ban hành kèm theo thông tư 02/2002/TTLT- BXD-TCCP Ngày 8 - 3 - 2002 XVIII • Ph l c 3. M t s hình nh Hà N i t v tinh XXV
-1- M U 1. Tính c p thi t c a tài ô th hoá là bi u hi n c a s phát tri n kinh t - xã h i. hi u rõ b n ch t c a ô th hóa c n xem xét v n t các góc khác nhau. ô th hóa là s quá chuy n t hình th c s ng ít văn minh, ít ti n nghi lên m t hình th c s ng hi n i, văn minh trên t t c các phương di n. ô th hóa làm thay i sâu s c m i quan h gi a ngư i v i ngư i trong s n xu t và trong sinh ho t xã h i. Nh ng bi u hi n c th c a ô th hoá là s tăng cư ng m c t p trung dân cư, tăng t l lao ng phi nông nghi p, hi n i hoá cơ s h t ng, m r ng quy mô di n tích ô th hi n có, hình thành các ô th m i và các khu ô th m i. V m t lý lu n, các nhà kinh t ã ch ra r ng quá trình ô th hóa ph i d a trên cơ s phát tri n kinh t , mà c t lõi là phát tri n công nghi p và d ch v . ô th hoá không ch t o thu n l i cho phát tri n kinh t - xã h i, mà còn thúc y ho c kìm hãm s phát tri n kinh t - xã h i. ô th hoá là cơ s c a quá trình phát tri n và tích lu ngu n l c cho phát tri n. Trên th c t , gi a ô th hóa và phát tri n kinh t - xã h i có m i quan h bi n ch ng v i nhau và bi u hi n c a nó có s khác nhau tùy theo th i gian. Khi l c lư ng s n xu t chưa phát tri n, t c ô th hóa hoàn toàn ph thu c vào i u ki n t nhiên và i u ki n kinh t . S hình thành và phát tri n các ô th mang tính t phát và trên cơ s th m nh t nhiên m i vùng. Ho t ng u tư cho phát tri n ô th chưa ư c nh n th c y , chưa ư c tính toán m t cách khoa h c. Khi ó, tác ng tr l i c a ô th hóa i v i phát tri n kinh t còn r t y u. Khi l c lư ng s n xu t phát tri n, c bi t là v i s phát tri n m nh m c a các ngành khoa h c, trong ó ph i k n khoa h c kinh t v i s tr giúp c a các khoa h c th ng kê, kinh t lư ng, và tin h c thì các nhà kinh t u nh n th y quá trình ô th hoá có nh hư ng tr c ti p và m nh m n vi c phát tri n kinh t - xã h i c a m i vùng nói riêng và c qu c gia nói chung. V i i u ki n th ng kê và tin h c hi n
-2- nay chúng ta có th lư ng hóa ư c m i quan h bi n ch ng gi a quá trình ô th hóa và các quá trình phát tri n kinh t xã h i. Th c tr ng ô th hoá Vi t Nam hi n nay, chúng ta ã có m t h th ng ô th t B c vào Nam là các trung tâm kinh t chính tr , văn hoá c a vùng, có vai trò thúc y phát tri n kinh t vùng và c nư c. Tuy nhiên trong quá trình ô th hóa, cũng còn nhi u v n ư c t ra cho các nhà lãnh o các c p các ngành, cho công tác qu n lý vĩ mô và vi mô. Do s hi u bi t v phát tri n ô th còn nhi u h n ch , quá trình xem xét, ánh giá m c ô th hoá ch ư c coi tr ng úng m c. Vi c ánh giá s chu n xác, tính h p lý c a các ch trương ô th hoá Vi t Nam còn có nhi u ý ki n chưa th ng nh t. Trên phương di n vĩ mô, các câu h i ư c t ra là: h th ng ô th hi n t i c a chúng ta s phát tri n như th nào trong tương lai? Các ô th m i s ư c xây d ng âu? v i quy mô như th nào? Xác nh m c ô th hóa, t c ô th hóa c a các ô th như th nào? Gi i quy t h u qu c a ô th hóa như th nào? Nh ng v n như môi trư ng b ô nhi m, suy thoái, tài nguyên b c n ki t nhanh chóng, ngư i lao ng b thu h i t tr thành th t nghi p, an ninh xã h i ngày càng ph c t p, phát tri n b n v ng b e d a… Trên phương di n vi mô, m i thành ph vi c u tư xây d ng, cung c p các d ch v h t ng, d ch v công c ng, qu n lý t ai, qu n lý và khai thác các công trình còn nhi u b t c p. quá trình ô th hóa di n ra m t cách có hi u qu và v i t c mong mu n c n có nh ng gi i pháp úng, i u ó òi h i trư c h t c n có nh ng nh n th c y , có h th ng v b n ch t, tính quy lu t c a quá trình ô th hóa và ti p theo ó là nh n th c v hoàn c nh c th , th c tr ng c a m i qu c gia, m i thành ph và b i c nh chung c a khu v c và th gi i. góp ph n xây d ng các quan i m và gi i pháp y nhanh t c ô th hoá, phù h p v i yêu c u và trình qu n lý ô th hi n i, v m t lý lu n c n làm rõ b n ch t, tính quy lu t c a ô th hóa, trên cơ s ó xây d ng h th ng tiêu chí và tiêu chu n ánh giá m c ô th hóa c a các ô th . V m t th c ti n, c n v n d ng m t phương pháp th ng nh t ánh giá m c ô th hóa cho các ô th , góp ph n b sung các quan i m phát tri n ô th Vi t Nam.
-3- tài “V n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hoá nh m góp ph n xây d ng các quan i m phát tri n ô th Vi t Nam n năm 2020, l y Hà N i làm ví d ” là r t c n thi t nh m góp ph n b sung lý lu n, phương pháp lu n và phương pháp ánh giá m c ô th hóa các ô th , ng th i góp ph n b sung các quan i m phát tri n ô th Vi t Nam. 2. T ng quan các công trình nghiên c u liên quan n tài Lý lu n v ô th và ô th hoá là nh ng v n ư c các nhà kinh t và xã h i r t quan tâm. ã có r t nhi u công trình nghiên c u v s hình thành, phát tri n c a ô th , v quá trình ô th hoá nhưng s các công trình nghiên c u (sách , t p chí) ánh giá m c ô th hoá, xây d ng h th ng tiêu chí ánh giá m c ô th hoá chưa nhi u, chưa áp ng ư c yêu c u phân tích và ph c v qu n lý ô th . Trong tác ph m “Kinh t ô th ” c a tác gi Trung Qu c, Giáo sư Nhiêu H i Lâm do nhà xu t b n Trư ng i h c Kinh tài ông b c xu t b n năm 1999 có xu t 3 ch tiêu kh o sát và ánh giá thành qu phát tri n kinh t ô th là dân s , t ai và GDP. Th c ch t là tác gi ã c p n phương pháp phân tích a tiêu chí nhưng s tiêu chí r t ít và mang tính t ng quát. ng th i tác gi ch gi i thi u mang tính nh hư ng và chưa c th . Trong tác ph m “Kinh t h c” c a PGS. TS. Ph m Ng c Côn (NXB khoa h c k thu t, Hà N i 1999) ã c p nv n phương pháp ánh giá m c ô th hóa ( chương 2, m c 3). Theo tác gi , “ ô th hóa là m t hi n tư ng kinh t - xã h i r t ph c t p, vi c ánh giá m c c a nó g p ph i khó khăn t hai m t: M t là tính v n ng c a ô th hóa, t c ô th hóa là m t quá trình, phương pháp ánh giá m c c a nó c n s d ng tiêu chu n th ng nh t ph n ánh nh ng c trưng khác nhau c a các th i kỳ ô th hóa khác nhau. M t khác là tính a d ng c a n i hàm ô th hóa, phương pháp ánh giá m c c n s d ng tiêu chu n ơn gi n ph n ánh n i dung ph c t p. Hi n nay, phương pháp ánh giá m c ô th hóa ch y u có hai nhóm l n: Phương pháp ch s ch y u và phương pháp ch tiêu thích h p”. Tác gi ã gi i thi u sơ lư c v các phương pháp. “Phương pháp ch
-4- s ch y u” là phương pháp s d ng ba ch tiêu cơ b n : dân s - s c lao ng, s d ng t ai, cơ c u s n xu t ánh giá m c ô th hóa. “Phương pháp ch tiêu thích h p” bao g m hai h th ng ch tiêu: “H s trư ng thành c a ô th ” và “kích c ô th ”. Trong hai h th ng ch tiêu l i bao g m các ch tiêu nh như: T ng dân s c a khu v c, t ng m c chi trong năm tài chính c a a phương, s ngư i làm vi c trong ngành ch t o, t ng giá tr s n lư ng công nghi p … Quy mô dân s ô th , tăng trư ng dân s ô th di n tích ô th , v trí khu v c ô th v.v… H th ng ch tiêu ư c tác gi ưa ra mang tính ch t gi i thi u sơ lư c, tên các phương pháp và các ch tiêu chưa ph n ánh n i dung kinh t xã h i, do ó chưa th v n d ng vào ánh giá m c ô th hóa c a m t ô th c th cho Vi t Nam. Trên t p chí “Habitat International” s 3 năm 2006 các tác gi Trung qu c Siu-Wai Wong, Bo-Sin Tang và B. Van Horen ã có bài vi t v “Chi n lư c qu n lý ô th hoá Trung qu c v i trư ng h p nghiên c u : qu n lý phát tri n các qu n c a t nh Qu ng châu (Strategic Urban Management in China: A Case Study of Guangzhou Development Distric)[48]. xây d ng nh hư ng cũng như ánh giá k t qu c a quá trình ô th hoá các tác gi ã ưa ra h th ng g m 6 tiêu chí v i kho ng trên 40 ch tiêu ( ư c trình bày tóm t t trong ph n 1.4.4.2.). H th ng tiêu chí và các ch tiêu này ư c xây d ng cho nh ng ô th ã có m c ô th hoá và trình qu n lý tương i cao như Qu ng Châu không th áp d ng m t cách gi n ơn vào các thành ph khác. Hơn n a, bài vi t chưa nêu phương pháp nh lư ng i v i các ch tiêu do ó vi c so sánh khó có th th c hi n ư c. Vi t Nam g n ây trong tác ph m “Phát tri n b n v ng ô th : nh ng v n lý lu n và kinh nghi m c a th gi i” c a tác gi ào Hoàng Tu n do Nhà xu t b n Khoa h c xã h i xu t b n năm 2008 ã xu t h th ng tiêu chí i v i ô th b n v ng nhưng chưa y , chưa ư c ki m nh b ng phân tích th c t mà ch d ng l i m c xu t. Trong Thông tư Liên t ch s 02/TTLT-BXD-TCCBCP, Hư ng d n v phân lo i ô th và phân c p qu n lý ô th , ã xây d ng h th ng tiêu chí và tiêu chu n phân lo i ô th . Nhưng m c ích c a thông tư không ph i là ánh giá m c
-5- ô th hoá nên h th ng tiêu chí không ánh giá m c ô th hoá ng th i còn nhi u i m chưa rõ và chưa h p lý. Thông tư 02 ư c xây d ng b i t p th các chuyên gia có nhi u am hi u v ô th và ô th hoá. K th a vi c ánh giá t m quan tr ng c a các y u t ô th xác nh t m quan tr ng c a các tiêu chí khi ánh giá m c ô th hoá là hoàn toàn có th . Tuy nhiên, m c ô th hoá c a m t ô th và lo i ô th là hai n i dung khác nhau nhưng có m t ph n ng nh t nhau. Vì v y có th có nh ng ô th cùng lo i nhưng m c ô th hoá khác nhau và ngư c l i. Vì th c t nêu trên, trong lu n án, tác gi ã xu t v n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hoá v i n i dung cơ b n là xây d ng h th ng các tiêu chí cùng v i các ch tiêu ph n ánh quá trình ô th hoá m t cách hoàn ch nh và áp d ng phân tích th c t cho Hà N i. 3. M c ích, ý nghĩa và nhi m v nghiên c u c a lu n án M c ích nghiên c u c a lu n án: H th ng hoá các v n lý lu n v ô th hoá trên th gi i và Vi t Nam; Xây d ng h th ng tiêu chí và tiêu chu n ánh giá m c ô th hoá. V n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hoá c a Hà N i. Ki n ngh các quan i m, nh hư ng ô th hoá cho Hà N i và Vi t Nam. Ý nghĩa c a vi c nghiên c u - L n u tiên lu n án xây d ng h th ng tiêu chí và tiêu chu n ánh giá m c ô th hoá góp ph n xây d ng cơ s khoa h c cho vi c ánh giá hi n tr ng và ho ch nh chính sách ô th hoá Vi t Nam. ng th i góp ph n làm sáng t nh ng v n lý lu n v phát tri n ô th và qu n lý ô th . - K t qu nghiên c u c a lu n án s là tài li u tham kh o t t cho các cơ quan ho ch nh chính sách liên quan n qu n lý ô th trong c nư c nói chung và cho Hà N i cũng như các thành ph khác. - K t qu nghiên c u c a lu n án s là tài li u tham kh o ph c v cho công tác gi ng d y và nghiên c u khoa h c v ô th trong các trư ng i h c.
-6- Nhi m v nghiên c u - T ng quan có ch n l c các v n khoa h c có liên quan n vi c ánh giá m c ô th hoá, các phương pháp ánh giá m c ô th hoá ã ư c s d ng Vi t Nam và các nư c. - Xây d ng h th ng tiêu chí, ch tiêu và tiêu chu n ánh giá m c ô th hoá Vi t Nam . - xu t v n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí trên cơ s h th ng tiêu chí và tiêu chu n ánh giá ã xây d ng ánh giá m c ô th hoá c a Vi t Nam và l y Hà N i làm ví d . - Ki n ngh các quan i m phát tri n ô th c a Vi t Nam và Hà N i. - Ki n ngh m t s quan i m và gi i pháp phát tri n ô th Vi t Nam và Hà N i n năm 2020. 4. i tư ng và ph m vi nghiên c u c a lu n án i tư ng nghiên c u c a lu n án là quá trình ô th hoá và v n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hoá c a các ô th . Trong m t ch ng m c nh t nh, lu n án nghiên c u các v n ô th nói chung, quan h gi a ô th hoá và phát tri n kinh t xã h i và các quan i m phát tri n ô th . Lu n án ki m nh vi c áp d ng phương pháp phân tích a tiêu chí thông qua vi c áp d ng cho Hà N i, do ó quá trình ô th hoá c a Hà N i cũng là i tư ng nghiên c u c a lu n án. Ph m vi nghiên c u c a lu n án: Lu n án nghiên c u khái quát các v n lý lu n chung v ô th và ô th hóa, i sâu nghiên c u các tiêu chí ph n ánh m c ô th hóa c a các ô th c a Vi t Nam, l y thành ph Hà N i v n d ng nghiên c u. Nh ng s li u ư c dùng phân tích ch y u có chu i th i gian t năm 1995 n năm 2005 và c p nh t n năm 2007 là th i kỳ ư c coi là có s “bùng n v ô th hóa”.
-7- 5. Các quan i m và phương pháp nghiên c u Các quan i m s d ng trong nghiên c u lu n án : Các quan i m c a ch nghĩa duy v t bi n ch ng s ư c s d ng phân tích và h th ng hoá các v n lý lu n v ô th hoá và phát tri n ô th . Phân tích lý lu n v ô th và ô th hóa nh m làm rõ b n ch t, n i dung, hình th c c a quá trình ô th hóa, nh ng nhân t nh hư ng và quan h bi n ch ng gi a các nhân t và quá trình ô th hóa v.v… Vi c gi i quy t các v n ô th trư c h t ph i tìm ra nh ng mâu thu n trong ô th , nguyên nhân, b n ch t, m i quan h c a các y u t . Các quan i m c th ư c v n d ng trong nghiên c u lu n án là : Quan i m t ng h p: trên cơ s nhìn nh n các v n m t cách t ng h p xác nh các n i dung có liên quan n quá trình ô th hoá và xây d ng các nh hư ng và gi i pháp. Quan i m h th ng: Vi c ánh giá m c ô th hoá trong m i quan h tương tác trong h th ng và các m i quan h ràng bu c l n nhau. Quan i m ng: Vi c phân tích, ánh giá m c ô th hoá trong quá trình bi n ng c a chúng theo th i gian và không gian. Quan i m l ch s : ánh giá m c ô th hoá nh ng th i i m nh t nh và trong m t không gian c th c a quá trình hình thành, k th a và phát tri n. Các phương pháp s d ng trong nghiên c u lu n án : Lu n án s d ng k t h p các phương pháp theo phương châm g n lý lu n v i th c ti n, nh m ng d ng lý lu n vào th c ti n ng th i b sung lý lu n. - Phương pháp duy v t bi n ch ng: nh m phân tích quá trình ô th hoá trong m i quan h tương tác v i phát tri n kinh t xã h i, phân tích ô th hoá toàn di n và theo m t logic khoa h c. - Các phương pháp th ng kê: Phương pháp phân lo i, thu th p s li u, mô t và phân tích th ng kê, phân tích nh lư ng k t h p phân tích nh tính, là cơ s làm rõ b n ch t ô th v m t kinh t xã h i b ng s lư ng; phương pháp phân tích m c nh hư ng các nhân t , ánh giá vai trò nh hư ng t ng nhân t n quá
-8- trình ô th hóa là cơ s khoa h c cho vi c l a ch n và xây d ng h th ng ch tiêu, s p x p v trí các ch tiêu trong h th ng. - Phương pháp so sánh i ch ng ư c s d ng linh ho t theo th i gian cho m t ô th nh m ph n ánh t c ô th hoá c a ô th . - Phương pháp cho i m ư c s d ng lư ng hoá m c t ư c c a các tiêu chí trong h th ng tiêu chí ph n ánh m c ô th hoá, trên cơ s ó xác nh t ng h p m c ô th hoá c a ô th . 6. Nh ng óng góp c a lu n án -L n u tiên xu t h th ng tiêu chí và tiêu chu n ánh giá m c ô th hoá là cơ s ánh giá và so sánh m c ô th hoá c a các ô th . - V n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hóa b ng nh lư ng và nh tính. Ch ng minh tính kh thi c a vi c v n d ng phương pháp b ng vi c áp d ng ánh giá m c ô th hóa cho Hà N i. - Góp ph n làm rõ m t s v n ch y u v lý lu n ô th hoá và phát tri n ô th trong quá trình phát tri n kinh t xã h i. - xu t m t s quan i m phát tri n ô th nh m góp ph n y m nh quá trình ô th hoá Vi t Nam và Hà N i. xu t m t s gi i pháp y nhanh quá trình ô th hoá c a Hà N i. 7. K t c u n i dung lu n án Ngoài ph n m u, k t lu n, tài li u tham kh o, lu n án g m ba chương: Chương 1. Nh ng v n lý lu n v ô th , ô th hoá và phương pháp ánh giá m c ô th hoá. Chương 2. V n d ng phương pháp phân tích a tiêu chí ánh giá m c ô th hoá Vi t Nam, l y Hà N i (Trư c ngày 1-8-2008) làm ví d . Chương 3. Quan i m và gi i pháp phát tri n ô th Vi t Nam và Hà N i n năm 2020.
-9- CHƯƠNG 1. NH NG V N LÝ LU N V Ô TH , Ô TH HOÁ VÀ PHƯƠNG PHÁP ÁNH GIÁ M C Ô TH HOÁ 1.1.1. Khái ni m v ô th , ô th hoá và m t s khái ni m khác có liên quan 1.1.1.1. Khái ni m v ô th và vùng ô th 1/ ô th Các khái ni m v ô th u có tính tương i xu t phát t s khác nhau v trình phát tri n kinh t xã h i, c i m văn hoá, h th ng dân cư. M i nư c trên th gi i có quy nh riêng tuỳ theo yêu c u và kh năng qu n lý c a mình. N u xem xét trên m t phương di n chung nh t thì ô th là m t không gian cư trú c a c ng ng ngư i s ng t p trung và ho t ng trong nh ng khu v c kinh t phi nông nghi p. [37] Trên quan i m xã h i h c, ô th là m t hình th c t n t i c a xã h i trong m t ph m vi không gian c th và là m t hình th c cư trú c a con ngư i. “S t n t i c a ô th t b n thân nó khác h n v n ơn gi n là xây d ng nhi u nhà c a c l p v i nhau, ây cái t ng h p, cái chung nh t không ph i là con s c ng c a nh ng b ph n c u thành. ó là m t cơ th s ng riêng bi t theo ki u c a nó”. [7] Trên góc qu n lý kinh t - xã h i, ô th là i m t p trung dân cư v i m t cao, ch y u là lao ng phi nông nghi p, có cơ s h t ng thích h p, là trung tâm t ng h p hay trung tâm chuyên ngành có vai trò thúc y s phát tri n kinh t - xã h i c a c nư c, c a m t mi n lãnh th , m t t nh, m t huy n ho c m t vùng trong t nh ho c trong huy n. [3] Vi t Nam, ô th ư c Nhà nư c quy nh là các thành ph , th xã, th tr n có s dân t 4000 ngư i tr lên, trong ó trên 65% lao ng trong lĩnh v c phi nông nghi p… [9] Hi n nay quan ni m ó ư c các nhà qu n lý b sung thêm m t tiêu chu n n a là cơ s h t ng k thu t ô th , cơ s h t ng k thu t c a ô th có
-10- th hoàn ch nh, ng b ho c chưa hoàn ch nh, chưa ng b nhưng ph i có quy ho ch chung cho tương lai. T các quan ni m trên ây, và trong i u ki n hi n nay, quan ni m v ô th c n có s i m i. Nên quan ni m chung v ô th như sau: ô th là m t không gian cư trú c a con ngư i, ó cư dân s ng t p trung v i m t cao, lao ng ch y u làm vi c trong khu v c phi nông nghi p, cơ s h t ng, kinh t , xã h i phát tri n, có vai trò thúc y s phát tri n kinh t - xã h i c a m t lãnh th nh t nh. Quan ni m như v y nh m nh n m nh hai m t là phát tri n xã h i và phát tri n kinh t ô th . V m t xã h i, ô th là m t hình th c cư trú, ó có m t dân cư cao, m c s ng cao, ti n nghi y hơn cùng v i nh ng th ch lu t l ti n b . Không gian ô th bao g m không gian ki n trúc, h t ng k thu t, c nh quan môi trư ng, … V m t kinh t , ho t ng s n xu t ô th ch y u là công nghi p và d ch v . có s phát tri n kinh t , xã h i, ô th ph i có m t cơ s h t ng k thu t tiên ti n. Nh có s phát tri n v kinh t , xã h i, mà ô th có vai trò thúc ys phát tri n kinh t , xã h i c a vùng ho c c nư c. Như v y, khi nói t i ô th c n c p n các y u t cơ b n c u thành ô th như quy mô, m t dân s , s phát tri n kinh t , xã h i, hình th c lao ng và tính hi n i c a cơ s h t ng, và vai trò c a ô th i v i vùng và c nư c. 2/ Vùng ô th Vùng ô th là m t không gian bao g m nhi u ô th có m i quan h tương tác v i nhau, nương t a, h tr , h p tác cùng phát tri n. Th c ch t vùng ô th là m t lãnh th v i nhi u ô th có s liên k t v i nhau nh m khai thác ti m năng, l i th v t nhiên, kinh t , xã h i trong m t th th ng nh t, t ó t o ra s phát tri n c a m i ô th trong t ng th phát tri n b n v ng c a toàn b h th ng ô th . Trong vùng ô th luôn t n t i m t ô th trung tâm, t ô th trung tâm các ô th v tinh ch u nh hư ng v i m t m c nh t nh. M t trong nh ng v n cơ b n c a phát tri n vùng ô th là vi c xác nh ph m vi lãnh th , s lư ng ô th và cơ ch ph i h p gi a các ô th . Trong th c t , không gian vùng ô th ư c xác nh trên cơ s nh hư ng c a ô th trung
-11- tâm n các ô th v tinh. Ranh gi i vùng mang tính tương i và tính l ch s ph thu c và s c lan to c a ô th trung tâm và trình qu n lý, trình phát tri n c a l c lư ng s n xu t c a các ô th v tinh. Có nhi u quan i m v vi c xác nh ranh gi i vùng ô th , song nhìn chung d a vào ph m vi không gian nh hư ng c a ô th trung tâm. Theo quan i m giao thông, kho ng cách và th i gian i l i t ô th trung tâm n các ô th v tinh là căn c xác nh ranh gi i vùng. Theo quan i m hành chính, vùng ô th là không gian lãnh th bao g m m t ô th trung tâm và các ô th lân c n ti p giáp nhau. Các m i quan h ch y u gi a ô th trung tâm và vùng nh hư ng bao g m: - Quan h v hành chính - chính tr : bao g m các m i quan h gi a ô th trung tâm hành chính - chính tr c a vùng (như th ô, t nh l , huy n l ...) và vùng lãnh th thu c a gi i hành chính tương ng. - Quan h v CSHT: là các m i quan h v k t n i m ng lư i giao thông, c p i n, c p nư c, bưu chính - vi n thông, c p thoát nư c, x lý ch t th i ... - Quan h v s n xu t: là các m i quan h u vào - u ra, quan h gia công - l p ráp gi a các xí nghi p t i các ô th , quan h v cung ng d ch v (d ch v thương m i, y t , giáo d c, văn hóa…) - Quan h v lao ng - vi c làm: là nh ng m i quan h , trao i lao ng gi a ô th trung tâm và vùng xung quanh theo ki u con l c. - Quan h v du l ch - ngh dư ng: các m i quan h hai chi u gi a ô th trung tâm và vùng ngo i vi. 1.1.1.2. Quan ni m v ô th hoá Theo “Bách khoa toàn thư Wikipedia”1 “ ô th hóa là s m r ng c a ô th , tính theo t l ph n trăm gi a s dân ô th hay di n tích ô th trên t ng s dân hay di n tích c a m t vùng hay khu v c. Nó cũng có th tính theo t l gia tăng c a hai y u t ó theo th i gian. N u tính theo cách u thì nó còn ư c g i là m c ô th hoá; còn theo cách th hai, nó có tên là t c ô th hoá.” Quan ni m 1 http://vi.wikipedia.org/
-12- như v y ch phù h p khi ô th m nhi m ch c năng hành chính và không phù h p v i khái ni m ô th trong giai o n hi n nay. ô th hoá c n ư c hi u xu t phát t khái ni m ô th . ó là quá trình hình thành và phát tri n các y u t c u thành ô th như dân s , kinh t , xã h i, cơ s h t ng v.v… V m t xã h i, ô th hoá là s bi n i cách th c và a i m cư trú t nơi xã h i ít văn minh t i nơi có xã h i văn minh hơn, m c s ng dân cư cao hơn. V m t s n xu t t ch h s n xu t phân tán v i phương th c nông nghi p là ch y u t i ch có hình thái s n xu t t p trung và s n xu t công nghi p, d ch v là ch y u, s c s n xu t l n hơn, vai trò thúc y kinh t - xã h i c a vùng và khu v c m nh hơn. ô th hoá là hi n tư ng ph c t p, c n xem xét trên nhi u góc khác nhau. Trên quan i m phát tri n, ô th hoá là m t quá trình hình thành, phát tri n các hình th c và i u ki n s ng theo “ki u ô th ”, là s quá t “l i s ng nông thôn” lên “l i s ng ô th ” c a các nhóm dân cư. i m n i b t c a nó là s ph bi n l i s ng thành ph cho nông thôn (t hình th c nhà c a, phong cách làm vi c, quan h xã h i n cách th c sinh ho t v.v...) Trên quan i m n n kinh t qu c dân: ô th hoá là m t quá trình phân b các l c lư ng s n xu t trong n n kinh t qu c dân, b trí dân cư nh ng vùng không ph i ô th thành ô th , ng th i phát tri n các ô th hi n có theo chi u sâu. Quá trình ô th hoá ư c bi u hi n c th trên các phương di n như tăng quy mô và m t dân cư, phát tri n kinh t , chuy n d ch cơ c u kinh t theo hư ng tăng t tr ng các ngành công nghi p và d ch v , nâng cao trình cơ s h t ng k thu t, tăng vai trò thúc y s phát tri n kinh t xã h i trong khu v c. i m d th y nh t quá trình phát tri n vùng ngo i vi c a thành ph trên cơ s phát tri n công nghi p, và cơ s h t ng. S phát tri n kinh t , trong ó s hình thành và phát tri n các ngành công nghi p và d ch v là ti n c a quá trình ô th hoá. S phát tri n các ngành này làm cho cơ c u kinh t thay i và làm tăng kh năng tài chính ô th và do ó ô th có kh năng m r ng, nâng c p cơ s h t ng, thu hút lao ng, tăng quy mô dân cư v.v... Tăng cư ng cơ s h t ng tr thành yêu c u c n thi t c a s phát tri n