Luận văn: ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN) TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ

Chia sẻ: Carol123 Carol123 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:127

Thêm vào BST

Báo xấu

163
lượt xem 29
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mỗi sự vật hiện tƣợng trong thế giới khách quan đều có tên gọi cụ thể, đó có thể là tên làng, tên núi, tên sông, tên những vật dụng….những tên gọi đó đều do con ngƣời đặt tên và mỗi tên gọi của đối tƣợng này phải có giá trị khu biệt nó với những cái khác. Những tên gọi đó là những tên riêng, mà việc nghiên cứu về chúng đã hình thành nên một chuyên ngành riêng gọi là Danh xƣng học....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn: ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN) TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ------- TRƢƠNG THỊ MỲ ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN) TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC MÃ SỐ: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC THÁI NGUYÊN - NĂM 2009
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM ------- TRƢƠNG THỊ MỲ ĐẶC ĐIỂM CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC HUYỆN VÕ NHAI (THÁI NGUYÊN) TỪ GÓC ĐỘ VĂN HOÁ CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC MÃ SỐ: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC PGS. TS. NGUYỄN ĐỨC TỒN THÁI NGUYÊN, NĂM 2009 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả trong luận văn là trung thực và chƣa từng đƣợc công bố trong bất cứ công trình nào. Tác giả luận văn Trương Thị Mỵ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
LỜI CẢM ƠN Luận văn này hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của của PGS. TS Nguyễn Đức Tồn. Em xin gửi đến thầy lời cảm ơn sâu sắc. Luận văn là kết quả của một quá trình học tập. Vì vậy em xin bày tỏ lòng biết ơn đến những người Thầy, người Cô đã giảng dạy các chuyên đề Cao học cho lớp Ngôn ngữ khóa 2007-2009. Tôi xin được gửi lời cảm ơn đến bạn bè, đồng nghiệp, đặc biệt là các em học sinh các trường THPT và nhân dân huyện Võ Nhai (Thái Nguyên), những người đã giúp đỡ tôi nhiệt tình trong quá trình thực hiện luận văn. Tác giả luận văn Trương Thị Mỵ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU ................................................................................................................................................. 8 I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI ................................................................................... 8 II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU ............................................................. 9 1. Mục đích nghiên cứu ........................................................................... 9 2. Nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 9 III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ .................................................................................. 10 1. Tình nghiên cứu địa danh trên thế giới ............................................... 10 2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam ....................................... 12 3. Vấn đề nghiên cứu địa danh của Võ Nhai .......................................... 15 IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................ 15 1. Đối tƣợng nghiên cứu ........................................................................ 15 2. Phạm vi nghiên cứu ........................................................................... 16 V. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN .................................................................. 16 VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................... 16 VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN ................................................................... 17 Chƣơng 1: M ỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊNH DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC .....................................................................................................18 1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐỊNH DANH NGÔN NGỮ ................................. 18 1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ THUYẾT VỀ ĐỊA DANH ........................................ 21 1.2.1. Định nghĩa về địa danh ................................................................ 21 1.2.2. Phân loại địa danh theo tiêu chí tự nhiên và không tự nhiên ......... 22 1.2.3. Vị trí địa danh học trong ngôn ngữ học ........................................ 23 1.2.4. Hƣớng tiếp cận và phát triển k hi nghiên cứu địa danh Việt Nam . 24 1.3.ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊNH DANH NÓI CHUNG VÀ ĐỊA DANH NÓI RIÊNG ..... 24 1.3.1. Về nguồn gốc của các định danh .................................................. 24 1.3.2. Về kiểu ngữ nghĩa của các định danh ........................................... 25 1.3.3. Cách thức biểu thị của các định danh ........................................... 26 1.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ......................................................................... 29 Chƣơng 2: NHỮNG ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI ....................................................................................................................31 2.1. VẤN ĐỀ TƢ LIỆU THỰC TẾ CỦA ĐỊA BÀN, ĐỊA DANH VÕ NHAI ........... 31 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
2.1.1. Điều kiện tự nhiên và xã hội của huyện Võ Nhai ............................ 31 2.1.2. Phân loại địa danh Võ Nhai theo tiêu chí tự nhiên- không tự nhiên . 37 2.2. ĐẶC ĐIỂM ĐỊNH DANH CỦA CÁC ĐỊA DANH THUỘC VÕ NHAI ............ 39 2.2.1. Xét theo nguồn gốc ngôn ngữ .......................................................... 39 2.2.2. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo kiểu ngữ nghĩa của chúng ........................................................................................ 43 2.2.3. Đặc điểm của các địa danh thuộc Võ Nhai xét theo cách thức biểu thị của chúng .................................................................................................. 44 2.2.4 Đặc điểm việc chọn đặc trƣng làm cơ sở cho việc đặt các địa danh thuộc Võ Nhai ............................................................................................ 51 2.3. KIỂU MÔ HÌNH CẤU TẠO PHỨC THỂ ĐỊA DANH VÕ NHAI ................... 53 2.3.1 Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai ................................... 53 2.3.2. Phân tích thành tố chung trong phức thể địa danh Võ Nhai ............ 55 2.4.2. Đặc điểm một số kiểu cấu tạo của địa danh Võ Nhai do các phƣơng thức định danh chi phối ................................................................ 70 2.5. TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ......................................................................... 75 Chƣơng 3: ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI ...............79 3.1 MỘT VÀI VẤN ĐỀ VỀ VĂN HOÁ VÀ NGÔN NGỮ .................................. 79 3.2. ĐẶC TRƢNG VĂN HOÁ THỂ HIỆN TRONG ĐỊA DANH VÕ NHAI ............ 82 3.2.1. Đặc trƣng vă n hoá đƣợc thể hiện qua thành tố ngôn ngữ ................. 82 3.2.2. Sự thể hiện các dạng tồn tại của văn hoá trong địa danh Võ Nhai ... 87 3.3. MỘT VÀI NHẬN VỀ ĐẶC ĐIỂM CỦA ĐỊA DANH VÕ NHAI SO VỚI BẮC KẠN ................................................................................................... 96 3.4. TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ......................................................................... 99 KẾT LUẬN .............................................................................................................. 102 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 108 PHỤ LỤC.................................................................................................................. 113 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT 1. Quy ƣớc về cách viết tắt trong địa danh các xã, thị trấn - PT: Phú Thƣợng - BL: Bình Long - ĐC: Thị trấn Đình Cả - PG: Phƣơng Giao - DT: Dân Tiến - SM: Sảng Mộc - TS: Thần Sa - LH: La Hiên - LT: Lâu Thƣợng - TN: Thƣợng Nung - LM: Liên Minh - TX: Tràng Xá - NT: Nghinh Tƣờng - VC: Vũ Chấn 2. Quy ƣớc về cách viết tắt trong loại hình địa danh - ĐDCTGT: Địa danh các công trình giao thông - ĐDCTXD: Địa danh các công trình xây dựng - ĐDCTNT: Địa danh các công trình nhân tạo - ĐDĐHTN: Địa danh địa hình tự nhiên - ĐDĐVDC: Địa danh đơn vị dân cƣ - ĐVDCHC: Địa danh các đơn vị dân cƣ do chính quyền hành chính đặt - ĐVDCPK: Địa danh các đơn vị dân cƣ có từ thời chính quyền phong kiến - SD: Sơn danh - TD: Thủy danh - ĐDVĐN: Địa danh các vùng đất nhỏ phi dân cƣ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
DANH MỤC CÁC BIỂU BẢNG Bảng 2.1. Kết quả thu thập địa danh huyện Võ Nhai Bảng 2.2. Kết quả thống kê theo nguồn gốc ngôn ngữ các yếu tố Bảng 2.3. Kết quả thống kê cấu tạo của thành tố chung trong địa danh Võ Nhai Bảng 2.4. Kết quả thống kê sự phân bố của thành tố chung khi chuyển hóa thành các yếu tố trong địa danh Bảng 2.5. Thống kê địa danh Võ Nhai theo kiểu cấu tạo DANH MỤC CÁC MÔ HÌNH SƠ ĐỒ Mô hình 2.1. Sự phân bố các loại hình ở địa danh Võ Nhai Mô hình 2.2. Số lƣợng các loại hình địa danh theo nguồn gốc ngôn ngữ Mô hình 2.3.Mô hình cấu trúc phức thể địa danh Võ Nhai Mô hình 2.4. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung chuyển hóa thành yếu tố thứ nhất trong địa danh Mô hình 2.5. Mô hình cấu trúc phức thể địa danh khi thành tố chung chuyển hóa thành yếu tố thứ hai trong địa danh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
MỞ ĐẦU I. TÍNH THỜI SỰ CỦA ĐỀ TÀI 1.Mỗi sự vật hiện tƣợng trong thế giới khách quan đều có tên gọi cụ thể, đó có thể là tên làng, tên núi, tên sông, tên những vật dụng….những tên gọi đó đều do con ngƣời đặt tên và mỗi tên gọi của đối tƣợng này phải có giá trị khu biệt nó với những cái khác. Những tên gọi đó là những tên riêng, mà việc nghiên cứu về chúng đã hình thành nên một chuyên ngành riêng gọi là Danh xƣng học. Danh xƣng học nghiên cứu tên ngƣời đƣợc gọi là Nhân danh học, còn nghiên cứu tên gọi của đối tƣợng địa lí thì là Địa danh học. Nghiên cứu địa danh là một lĩnh vực quan trọng và cần thiết trong ngôn ngữ học truyền thống cũng nhƣ trong ngôn ngữ học hiện đại. Việc nghiên cứu địa danh nói chung, các địa danh của một địa phƣơng nói riêng, sẽ giúp chúng ta hiểu đƣợc ngôn ngữ của một dân tộc nói chung, ngôn ngữ đƣợc sử dụng ở một vùng miền nói riêng. 2. Nghiên cứu địa danh cũng là một trong những bộ môn Ngôn ngữ học góp phần nghiên cứu văn hoá một vùng lãnh thổ, một trong những vấn đề quan trọng đang đƣợc đặt ra hiện nay. Nghiên cứu địa danh của một ngôn ngữ cũng nhƣ của một địa phƣơng đồng thời cũng giúp hiểu đƣợc đặc điểm văn hoá - lịch sử của một dân tộc hoặc của công đồng cƣ dân địa phƣơng nhƣ lớp trầm tích đọng lại trong các địa danh của họ. Chẳng hạn, nếu một địa danh có nguồn gốc Môn – Khơme hoặc Tày - Thái thì chủ thể xa xƣa của vùng đất ấy là cộng đồng ngƣời Môn – Khơme hoặc ngƣời Tày - Thái …và kèm theo đó là những đặc điểm văn hoá của họ đƣợc thể hiện qua chất liệu ngôn ngữ của vùng này. 3. Nghiên cứu địa danh Võ Nhai góp phần làm sáng tỏ mối quan hệ giữa văn hoá và ngôn ngữ trong một vùng lãnh thổ nói chung và của Võ Nhai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
nói riêng, qua đó có thể hiểu thêm đƣợc sự phát triển của tiếng Việt trong mối quan hệ vơí các tiếng địa phƣơng thuộc các lĩnh vực ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp qua các thời kì, giai đoạn khác nhau. 4. Võ Nhai là một vùng quê cách mạng nên rất cần tìm hiểu về lịch sử, văn hoá của địa phƣơng nơi đây nhằm giới thiệu và giáo dục lòng yêu nƣớc và tinh thần cách mạng c ho thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay và mai sau. Hiện nay chƣa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ, toàn diện và có hệ thống về địa danh Võ Nhai dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hoá. Do tầm quan trọng, ý nghĩa của vấn đề, luận văn đã chọn đối tƣợng địa da nh của Võ Nhai để nghiên cứu. II. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ NGIÊN CỨU 1. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là tìm hiểu những đặc điểm của địa danh Võ Nhai về các phƣơng diện khác nhau: ngôn ngữ, văn hoá, lịch sử,v.v…, nhằm làm nổi bật những đặc điểm về phƣơng thức định danh từ góc độ ngôn ngữ - văn hoá, qua đó làm sáng tỏ truyền thống lịch sử - văn hoá của địa phƣơng. Việc nghiên cứu đặc điểm của hệ thống địa danh Võ Nhai cũng nhằm góp phần xây dựng bộ môn địa danh học vốn chƣa đƣợc phát triển ở Việt Nam, đồng thời phục vụ cho việc viết cuốn dƣ địa chí, sổ tay địa danh của huyện. 2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt đƣợc mục đích đã nêu, luận văn cần giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Nghiên cứu các vấn đề lí thuyết về định danh, danh học nói chung, về địa danh nói riêng, và vấn đề đặc trƣng văn hoá của địa danh để làm cơ sở cho việc nghiên cứu tiếp theo; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
- Tiến hành điều tra điền dã, khảo sát thực tế, thu thập tất cả các địa danh thuộc các loại hình, đối tƣợng địa lí khác nhau đƣợc phân bố và tồn tại trong phạm vi địa bàn huyện Võ Nhai; - Thống kê, phân loại và phân tích, miêu tả hệ thống địa danh Võ Nhai theo các tiêu chí danh học, sau đó rút ra những nhận xét về mặt đặc điểm cấu tạo, phƣơng thức định danh, nguồn gốc ngôn ngữ và các yếu tố cấu tạo nên địa danh; - Tìm hiểu các đặc điểm văn hoá - lịch sử còn đƣợc tàng trữ trong hệ thống địa danh của vùng dân cƣ này. III. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ 1. Tình hình nghiên cứu địa danh trên thế giới Địa danh là những từ ngữ đƣợc dùng làm tên riêng của các đối tƣợng địa lí cụ thể có vị trí xác định trên bề mặt trái đất. Đối tƣợng này có thể là đối tƣợng địa lí tự nhiên hay nhân tạo. Vấn đề nghiên cứu địa danh đã đƣợc ngôn ngữ học thế giới quan tâm nghiên cứu từ rất sớm. Từ đầu Công nguyên ở phƣơng Đông đã diễn ra giai đoạn khởi nguồn. Thao tác chủ yếu ở giai đoạn này là ghi chép, sƣu tập, tổng hợp và giải thích về cách đọc, về ý nghĩa của địa danh.Tiêu biểu nhƣ các tác phẩm Hán thư ghi chép đƣợc hơn 4000 địa danh, Thuỷ kinh chú đề cập trên 20 000 địa danh, số đƣợc giải thích là khoảng 2300 địa danh. Ở phƣơng Tây bộ môn địa danh học bắt đầu đƣợc nghiên cứu nhiều từ cuối thế kỉ XIX, nhƣng trên thực tế nó đã xuất hiện từ trƣớc. Trong Thánh Kinh của Thiên chúa giáo cũng thu thập đƣợc rất nhiều địa danh. Cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX là thời điểm nở rộ các công trình nghiên cứu về địa danh và đã mang tính chất lí luận cao. Tiêu biểu là các cuốn “ Địa lí từ nguyên học”(1835) của T.A. Gibson hƣớng đến một danh sách phân loại về từ ngữ thƣờng gặp nhƣ tiền tố, hậu tố trong phức thể của tên địa lí; cuốn “ Từ và các Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
địa điểm hay sự minh hoạ có tính nguyên lai về lịch sử, dân tộc học và địa lí học” (1864) của I ssac Taylor; cuốn “ Địa danh học” (1872) của J.J. Egli; cuốn “Địa danh học” (1903) của J. W. Nagh. Từ đầu thế kỉ XX có thêm nhiều công trình nghiên cứu đi sâu về địa danh. Ví dụ nhƣ cuốn “ Nguồn gốc và sự phát triển địa danh” (1926) của A. Dauzat, “Các tên gọi, một khảo sát về việc đặt tên địa điểm” (1958) của George, “Thực hành địa danh học” (1977) của P. E. Raper. Ngoài ra còn có hàng loạt công trình của các nhà địa danh học Nga đặt nền tảng đầu tiên cho việc xây dựng hệ thống lí luận về địa danh học. Đó là E.M.Murzaev với “Những khuynh hướng nghiên cứu địa danh học”, A.Kapenko với tác phẩm “Bàn về địa danh học đồng đại”, hay “Những nguyên tắc cơ bản của công tác nghiên cứu địa danh” của A.I.Popôv, đặc biệt là công trình “ Địa danh học là gì” của A.V. Superanskaja [30] đã mang lại những định hƣớng mới cho việc nghiên cứu địa danh, tạo ra những giá trị nhất định trong quá trình phát triển của địa danh học. Trong quá trình tìm hiểu địa danh, các nhà nghiên cứu đã có rất nhiều cách phân loại địa danh khác nhau. Đáng chú ý là cách phân loại của các nhà địa danh học Nga dựa vào đối tƣợng mà địa danh biểu th ị. Chẳng hạn, G. L. Somolisnaja và M.V. Gorbanevskij đã chia địa danh thành 4 loại: 1. Phƣơng danh: Tên các địa phƣơng. 2. Sơn danh: Tên núi, gò, đồi… 3. Thuỷ danh: Tên các dòng chảy nhƣ hồ. vũng… 4. Phố danh: Tên các đối tƣợng trong thành phố. A. V. Superanskaja (1985) trong cuốn “Địa danh là gì” [ 30, tr.3] lại chia địa danh thành 8 loại: 1. Tên gọi của các điểm dân cƣ; 2. Tên gọi các con sông; Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11
3. Tên gọi núi non; 4. Tên gọi công trình trong thành phố; 5. Tên gọi các đƣờng phố; 6. Tên gọi quảng trƣờng; 7. Tên gọi mạng lƣới giao thông; 8. Tên gọi địa điểm phi dân cƣ nhỏ. Cách phân chia của Superanskaja tuy mở rộng hơn cách nhìn nhận về địa danh, nhƣng nếu áp dụng vào từng vùng, miền thì rất khó khăn cho việc nghiên cứu bởi quá chi tiết, dẫn đến nhiều khi các tiêu chí dẫm đạp nhau. 2. Tình hình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam Tuy việc nghiên cứu địa danh ở Việt Nam đƣợc bắt đầu muộn hơn so với các nƣớc phƣơng Tây, nhƣng chúng ta cũng đã có những tác phẩm đánh dấu sự mở đầu cho việc nghiên cứu địa danh từ thế kỉ XIII trở đi. Đó là các tác phẩm “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi, “Đại Việt sử kí toàn thư” của Ngô Sĩ Liên, “Lịch triều hiến chương loại chí” của Phan Huy Chú… Đến những năm 1960, các công trình nghiên cứu địa danh ở Việt Nam khá phát triển và mang tính lí luận cao. Tiêu biểu nhƣ Hoàng Thị Châu (1964) đã đề cập đến địa danh gọi tên sông qua “ Mối liên hệ về ngôn ngữ cổ đại ở Đông Nam Á qua một vài tên sông”, Lê Trung Hoa (1991) nêu những đặc điểm về cấu tạo, nguồn gốc và ý nghĩa của “Địa danh thành phố Hồ Chí Minh”. Đến năm 1993 Nguyễn Văn Âu với tác phẩm “Địa danh Việt Nam” và “Một số vấn đề về địa danh học Việt Nam” (2003) đã có những đóng góp mới mẻ, quan trọng cho ngành nghiên cứu địa danh ở Việt Nam. Về vấn đề phân loại, ở Việt Nam, Nguyễn Văn Âu trong hai tác phẩm [ 2 ] và [ 3 ] đã phân loại địa danh theo 3 cấp: 1. Loại địa danh (2 loại): Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12
- Địa danh tự nhiên - Địa danh kinh tế- xã hội. 2. Kiểu địa danh (7 kiểu): Thuỷ danh; Sơn danh; Lâm danh; Làng xã; Huyện thị; Tỉnh; Thành phố; Quốc gia. 3. Dạng địa danh (11 dạng ): Sông ngòi; Hồ đầm; Đồi núi; Hải đảo; Rừng rú; Truông trảng; Làng xã; Huyện quận; Thị trấn; Tỉnh; Thành phố; Quốc gia. Cách phân loại của Nguyễn Văn Âu quá chi tiết và rối, trùng lặp, bởi lẽ nếu việc phân chia dựa trên các kiểu, các dạng địa lí…thì vô kể và thiếu tính khái quát. Lê Trung Hoa [ 22 ], [ 23 ] chia địa danh thành hai nhóm lớn: 1. Địa danh chỉ các đối tƣợng tự nhiên 2. Địa danh chỉ các đối tƣợng nhân tạo - Địa danh chỉ các công trình xây dựng thiên về không gian hai chiều. - Địa danh chỉ các đơn vị hành chính. - Địa danh chỉ các vùng lãnh thổ không có ranh giới rõ ràng. Lê Trung Hoa đƣa ra cách phân loại theo nguồn gốc địa danh: 1. Địa danh thuần Việt 2. Địa danh Hán Việt 3. Địa danh bằng các ngôn ngữ đân tộc thiểu số 4. Địa danh bằng ngoại ngữ. Cách phân loại của Lê Trung Hoa khá dễ hiểu, rõ ràng và lôgích. Việc tách bạch riêng rẽ theo đối tƣợng và theo nguồn gốc để phân định là khá hợp lí. Gần đây đã có một số luận á n, luận văn nghiên cứu về địa danh thuộc các địa phƣơng cụ thể khác nhau: Nguyễn Kiên Trƣờng với luận án “Những đặc điểm chính của địa danh Hải Phòng”(1996), Từ Thu Mai với luận án Tiến Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13
sĩ về các địa danh Quảng Trị (2004). Ngoài ra còn có luận văn thạc sĩ về địa danh thuộc tỉnh Bắc Kạn của Hà Thị Hồng (2008), luận văn của Phạm Thị Thu Trang (2008): Khảo sát địa danh quận Ba Đình - Hà Nội,v.v… Các Luận án, luận văn này tập trung đi sâu vào cách lựa chọn các đặc trƣng làm cơ sở cho cách đặt địa danh, nghiên cứu các đặc điểm văn hoá - lịch sử đƣợc phản ánh trong địa danh của địa phƣơng đƣợc khảo sát cho nhiều kết quả hữu ích. Đặc biệt luận án Tiến sĩ của Nguyễn Kiên Trƣờng [46] đã có sự bổ sung những vấn đề lí thuyết mà Lê Trung Hoa đã đề cập trƣớc đó. Ông đã so sánh địa danh Hải Phòng với địa danh thuộc các vùng khác ở Việt Nam, đƣa ra ba tiêu chí phân loại địa danh Hải Phòng: 1. Căn cứ tiêu chí đối tƣợng địa lí, gồm 2 loại: - Địa danh tự nhiên - Địa danh chỉ đối tƣợng địa lí nhân văn: + Địa danh các đơn vị dân cƣ - hành chính và địa danh gắn với hoạt động . + Địa danh đƣờng phố và địa danh chỉ công trình xây dựng. 2. Căn cứ tiêu chí nguồn gốc, gồm 5 loại: - Địa danh Hán Việt - Địa danh thuần Việt - Địa danh từ tiếng Pháp hoặc ngôn ngữ châu Âu - Địa danh từ tiếng Quảng Đông - Địa danh từ ngôn ngữ dân tộc có quan hệ với tiếng Việt. 3. Căn cứ tiêu chí chức năng giao tiếp, có 3 loại: Tên chính thức, tên cũ, cổ và các tên khác. Căn cứ vào tình hình thực tế, chúng tôi lựa chọn cách phân loại của Lê Trung Hoa để làm cơ sở cho việc nghiên cứu địa danh Võ Nhai. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14
3. Vấn đề nghiên cứu địa danh của Võ Nhai Nghiên cứu địa danh Võ Nhai là một vấn đề rất mới mẻ. Trong các tài liệu “Võ Nhai lịch sử đấu tranh vũ trang cách mạng chống quân xâm lược và xây dựng bảo vệ tổ quốc” [4] của Ban chỉ huy quân sự huyện Võ Nhai, “Lịch sử Đảng bộ huyện Võ Nhai” [25], [26] của huyện uỷ Võ Nhai có đề cập đến lịch sử địa lí của vùng đất Võ Nhai. Các phƣơng tiện thông tin đại chúng cũng ít nhiều phản ánh đặc điểm kinh tế, văn hoá, con ngƣời Võ Nhai, nhƣng chỉ ở góc độ phản ánh thông tin, chƣa đề cập đến việc tìm hiểu ý nghĩa, phƣơng thức định danh ẩn chứa trong mỗi địa danh. Cho đến nay, kể cả ở trong và ngoài nƣớc, chƣa có công trình chuyên sâu nào nghiên cứu về các địa danh thuộc huyện Võ Nhai tỉnh Thái Nguyên. Vì vậy luận văn của chúng tôi là công trình đầu tiên khảo sát một cách toàn diện và có hệ thống các địa danh nơi đây. Nhƣ vậy, vấn đề nghiên cứu địa danh trên thế giới ra đời rất sớm và đã có nhiều công trình đi sâu nghiên cứu những mặt khác nhau, nhƣng ở Việt Nam, việc nghiên cứu địa danh mới chỉ có một số công trình nghiên cứu ở một vài địa phƣơng và cũng mới đang ở bƣớc đầu đi vào từng vùng cụ thể. Nghiên cứu địa danh Võ Nhai dƣới góc độ ngôn ngữ - văn hoá sẽ đóng góp một phần cho việc hoàn thiện lí luận nghiên cứu địa danh nói chung ở Việt Nam. IV. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của luận văn là tất cả các địa danh biểu thị các đối tƣợng địa lí đƣợc đặt bằng tiếng Việt và tồn tại trê n địa bàn huyện Võ Nhai (Thái Nguyên). Huyện Võ Nhai bao gồm 14 xã: Bình Long, Phƣơng Giao, Dân Tiến, Nghinh Tƣờng, Liên Minh, Phú Thƣợng, Lâu Thƣợng, Tràng xá, Thần Sa, Cúc Đƣờng, La Hiên,Thƣợng Nung, Vũ Chấn, Sảng Mộc và 1 thị trấn: Đình Cả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15
Luận văn tập trung khảo sát địa danh chỉ địa hình tự nhiên, đơn vị dân cƣ, địa danh chỉ các công trình nhân tạo trên địa bàn huyện. 2. Phạm vi nghiên cứu a) Các địa danh đƣợc ghi trong các sổ sách thuộc tài liệu chính thống của huyện Võ Nhai: - Niên giám thống kê của huyện Võ Nhai. - Bản đồ các loại của huyện Võ Nhai. - Một số tác phẩm nghiên cứu về lịch sử, kinh tế, văn hóa của địa phƣơng. - Những tƣ liệu đƣợc lƣu giữ ở chính quyền địa phƣơng . b) Các địa danh tồn tại trên thực địa đƣợc thu thập q ua khảo sát điền dã, gồm: - Tƣ liệu dân gian về địa danh thông qua những ngƣời dân sống trên địa bàn cung cấp. -Phiếu điều tra địa danh Võ Nhai do tác giả luận văn xây dựng và thu thập từ ngƣời dân địa phƣơng. V. ĐÓNG GÓP CỦA LUẬN VĂN Luận văn sẽ cung cấp bức tranh toàn cảnh về hệ thống địa danh trên địa bàn huyện Võ Nhai với đầy đủ các đặc trƣng về cấu tạo, cách thức định danh, những đặc điểm văn hoá - lịch sử của vùng đất này. Luận văn sẽ làm rõ các đặc điểm về ngữ âm, ngữ nghĩa và ngữ pháp đƣợc thể hiện trong địa danh, chỉ ra sự tác động, ảnh hƣởng của các phƣơng thức định danh trong mối quan hệ với những đặc điểm về ý nghĩa của các yếu tố cấu tạo, từ đó góp phần vào sự phát triển của bộ môn danh học và phục vụ cho việc viết Dƣ địa chí của địa phƣơng. VI. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Phƣơng pháp chung: Luận văn sẽ sử dụng phƣơng pháp quy nạp (từ cái riêng đến cái chung, từ cụ thể đến khái quát), bằng phƣơng pháp ngôn ngữ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16
học luận văn sẽ kiểm tra đƣợc những giả thiết có liên quan đến vấn đề xuất xứ, ý nghĩa của hàng loạt địa danh và nghiên cứu về cấu tạo, phƣơng thức định danh gắn với ý nghĩa của các yếu tố một cách khoa học. Phƣơng pháp cụ thể: Luận văn sử dụng phƣơng pháp điều tra điền dã bằng phiếu anketa để thu thập tất cả các cứ liệu có trên địa bàn Võ Nhai . Sau khi thu thập, phân loai đầy đủ tƣ liệu, luận văn sử dụng phƣơng pháp thống kê để tìm hiểu mức độ phổ biến của từng loại địa danh, từng đặc trƣng đƣợc chọn làm cơ sở định danh. Phƣơng pháp miêu tả đƣợc sử dụng để nêu những đặc điểm về cấu tạo, phƣơng thức định danh ngôn ngữ, các kiểu ngữ nghĩa của định danh, về nguồn gốc, văn hoá đƣợc biểu hiện qua địa danh. VII. KẾT CẤU CỦA LUẬN VĂN Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chƣơng. Chƣơng 1: Một số vấn đề lí thuyết về định danh và địa danh học Nội dung chƣơng này trình bày những cơ sở lí thuyết về định danh ngôn ngữ, nguồn gốc của các định danh, các kiểu ngữ nghĩa và cách thức biểu thị của định danh; hệ thống hoá những vấn đề lí thuyết về địa danh, cách phân loại và vị trí của địa danh trong ngôn ngữ học. Chƣơng 2: Những đặc điểm định danh của địa danh Võ Nhai Chƣơng này phân tích một cách chi tiết những đặc điểm về định danh cùng các kiểu mô hình cấu tạo phức thể của hệ thống địa danh Võ Nhai. Chƣơng 3: Đặc trưng văn hoá của địa danh Võ Nhai Chƣơng này phân tích mối quan hệ, giao thoa ngôn ngữ- văn hoá - lịch sử trong cách định danh giữa các vùng miền, từ đó nêu rõ những đặc trƣng, các phƣơng diện văn hoá trong địa danh, đồng thời có sự so sá nh địa danh Võ Nhai với địa danh vùng miền khác (cụ thể là các địa danh thuộc tỉnh Bắc Kạn). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17
Chƣơng 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ THUYẾT VỀ ĐỊNH DANH VÀ ĐỊA DANH HỌC 1.1. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ ĐỊNH DANH NGÔN NGỮ Định danh (nomination) là gì? Theo G.V.Cônsansky, định danh là “Sự cố định (hay gắn) cho một kí hiệu ngôn ngữ một khái niệm - biểu niệm phản ánh những đặc trƣng nhất định của một biểu vật - các thuộc tính, phẩm chất và quan hệ của các đối tƣợng và quá trình thuộc phạm vi vật chất và tinh thần, nhờ đó các đơn vị ngôn ngữ tạo thành những yếu tố nội dung của giao tiếp ngôn từ”, theo G.V.Cônsansky: “Bất kì kí hiệu ngôn ngữ nào cũng biểu thị những thuộc tính đã đƣợc trừu tƣợng hoá của các sự vật cụ thể, và do vậy, bao giờ cũng gắn với một lớp đối tƣợng hay một loạt hiện tƣợng…” (Dẫn theo [42, tr.165] ) Nhƣ vậy định danh có thể hiểu một cách đơn giản là cách đặt tên gọi cho một sự vật, hiện tƣợng nào đó. Quy trình định danh một sự vật, hiện tƣợng thông thƣờng diễn ra nhƣ sau: Khi có một đối tƣợng mới cần đặt tên, ngƣời ta phải tiến hành các thao tác: Một là: quy loại đối tƣợng mới ấy vào loại đối tƣợng nào đó đã có tên trong ngôn ngữ. Hai là: con ngƣời tìm hiểu và vạch ra một bộ những đặc trƣng nào đó vốn có của đối tƣợng mới này. Để định danh, ngƣời ta sẽ chọn một đăc trƣng nào đó là tiêu biểu, dễ khu biệt nó với những đối tƣợng khác và đặc trƣng ấy phải đã có tên gọi trong ngôn ngữ. Ba là, ngƣời ta sử dụng biện pháp cấu tạo từ nào đó. Ví dụ: Để đặt tên cho một loài động vật sống ở biển, đẻ r a con và nuôi con bằng sữa, trƣớc hết ngƣời Việt quy nó vào loài động vật đã có tên gọi là “cá”. Sau đó ngƣời ta chọn đặc trƣng tiêu biểu là có kích thƣớc rất to, hơn hẳn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 18
kích thƣớc các loài cá khác và kích thƣớc to này vốn đƣợc biểu thị bằng tên gọi con vật có kích cỡ khổng lồ tƣơng đƣơng là “ voi”. Cuối cùng, ngƣời ta dùng biện pháp cấu tạo từ của tiếng Việt theo cách ghép tên chỉ đặc trƣng “voi” vào tên gọi chỉ loại là “cá” để tạo ra tên gọi cho đối tƣợng này, khi đó sẽ có tên gọi là cá voi. Từ đây có thể thấy rằng, đặc điểm định danh của dân tộc này so với dân tộc khác hoặc địa phƣơng này so với địa phƣơng khác có thể khác nhau ở ba điểm sau: Thứ nhất, cách quy loại khái niệm của đối tƣợng đƣợc định danh. Chẳng hạn, “củ lạc” thực chất là “quả lạc” nếu xét theo thực vật học, nhƣng theo tƣ duy ngôn ngữ và sự hiểu biết của ngƣời Việt thì phàm những bộ phận nào của cây chứa chất bột, phình to, nằm ở dƣới đất hay trong lòng đất thì đều đƣợc quy vào khái niệm củ. Do đó ta không gọi quả lạc mà gọi là củ lạc. Thứ hai, cách lựa chọn đặc trƣng của đối tƣợng để làm cơ sở cho tên gọi của nó. Ví dụ: cây cảnh cỡ nhỏ, thân có gai, lá kép có răng, hoa màu hồng, có hƣơng thơm… ngƣời Việt đã quy nó vào loài hoa và chọn đặc trƣng “đập vào mắt” là màu hồng để gọi tên là “ hoa hồng”. Sau đó tên gọi hoa hồng lại đƣợc sử dụng làm tên một loài hoa cho dù màu của hoa loài cây này là trắng hay đỏ nhƣ nhung. Khi đó tuỳ màu hoa cụ thể mà có các tên gọi mới cho từng tiểu loại trong loài hoa hồng này, chẳng hạn, hoa hồng bạch, hoa hồng nhung...(Xem thêm:[ 42, tr.166-167]). Khi bàn về lí do của tên gọi, Nguyễn Đức Tồn [42, tr. 171 và tiếp theo] đã chỉ rõ: tham gia vào quá trình định danh gồm có hai tham tố: Chủ thể định danh và đối tƣợng đƣợc định danh. Phụ thuộc vào hai tham tố này sẽ có hai loại lí do khác nhau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 19