Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Nghiên cứu mạng lưới chợ vùng Đông Bắc

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

17
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung Luận văn tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động của mạng lưới chợ, thực trạng hoạt động và phân bố mạng lưới chợ vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 - 2013. Từ đó đề xuất một số giải pháp phát triển mạng lưới chợ hợp lí và hiệu quả theo hướng văn minh, hiện đại. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Địa lý học: Nghiên cứu mạng lưới chợ vùng Đông Bắc

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM PHAN THỊ TRANG NGHIÊN CỨU MẠNG LƢỚI CHỢ VÙNG ĐÔNG BẮC LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC THÁI NGUYÊN, NĂM 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM THÁI NGUYÊN - 2015 PHAN THỊ TRANG NGHIÊN CỨU MẠNG LƢỚI CHỢ VÙNG ĐÔNG BẮC Chuyên ngành: Địa lí học Mã số: 60310501 LUẬN VĂN THẠC SĨ ĐỊA LÍ HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Vũ Vân Anh THÁI NGUYÊN, NĂM 2015 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi, các số liệu trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng. Kết quả trong luận văn chưa được công bố trong bất cứ công trình nghiên cứu nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 Học viên Phan Thị Trang Xác nhận của khoa chuyên môn Nguời huớng dẫn khoa học TS. Vũ Vân Anh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN i http://www.lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trong thời gian nghiên cứu, thực hiện đề tài này, tôi đã nhận đƣợc sự quan tâm, giúp đỡ của Ban Giám hiệu, Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên, Bộ Công Thƣơng Việt Nam, Tổng Cục Thống kê Việt Nam, các thầy giáo, cô giáo, bạn bè, đồng nghiệp và gia đình. Nhân dịp này tôi xin đƣợc bày tỏ lòng kính trọng biết ơn sâu sắc tới: 1. TS.Vũ Vân Anh - Đại học Thái Nguyên, đã tận tình giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành Luận văn này. 2. Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Địa lý và các thầy giáo, cô giáo giảng dạy chuyên ngành của Trƣờng Đại học Sƣ phạm - Đại học Thái Nguyên đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. 3. Bộ Công Thƣơng Việt Nam, Tổng Cục Thống kê Việt Nam, các cơ quan, cùng bạn bè đồng nghiệp và ngƣời thân đã quan tâm giúp đỡ và động viên tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện đề tài. Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, bản thân tôi đã có nhiều cố gắng nhƣng không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận đƣợc những ý kiến đóng góp của các thầy, cô và các bạn đồng nghiệp để đề tài luận văn đƣợc hoàn thiện hơn. Tôi xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 5 năm 2015 - Học viên Phan Thị Trang (Khóa học 2013 - 2015) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN ii http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang Trang bìa phụ Lời cam đoan ................................................................................................................ i Lời cảm ơn ..................................................................................................................ii Mục lục ...................................................................................................................... iii Danh mục viết tắt ....................................................................................................... iv Danh mục các bảng ..................................................................................................... v Danh mục các hình ..................................................................................................... vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài .................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ...................................................................................... 2 3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn .............................................................................. 6 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cúu ................................................................. 7 5. Những đóng góp của đề tài ..................................................................................... 9 6. Cấu trúc của luận văn............................................................................................ 10 NỘI DUNG .............................................................................................................. 11 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ CHỢ .............................. 11 1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 11 1.1.1. Một số khái niệm có liên quan ........................................................................ 11 1.1.2. Quan niệm về chợ ........................................................................................... 12 1.1.3. Chức năng và vai trò của chợ [15] ................................................................. 13 1.1.3.1. Chức năng của chợ....................................................................................... 13 1.1.3.2. Vai trò của chợ ............................................................................................. 15 1.1.4. Các đặc điểm chính của chợ [15].................................................................... 17 1.1.4.1. Các chủ thể tham gia hoạt động kinh doanh ở chợ ...................................... 17 1.1.4.2. Không gian họp chợ ..................................................................................... 18 1.1.4.3. Thời gian họp chợ ........................................................................................ 18 1.1.5. Phân loại chợ [15] ........................................................................................... 18 1.1.6. Các nhân tố ảnh hƣởng đến sự hình thành và phát triển của mạng lƣới chợ .. 20 1.1.6.1. Trình độ phát triển của nền kinh tế .............................................................. 20 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iii http://www.lrc.tnu.edu.vn
1.1.6.2. Đặc điểm dân cƣ và văn hóa ........................................................................ 21 1.1.6.3. Phân bố dân cƣ và mạng lƣới các điểm quần cƣ ......................................... 22 1.1.6.4. Khoa học, công nghệ ................................................................................... 23 1.1.6.5. Đƣờng lối chính sách ................................................................................... 24 1.1.6.6. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên .............................................. 24 1.1.7. Một số tiêu chí đánh giá .................................................................................. 25 1.1.7.1. Quy mô chợ.................................................................................................. 25 1.1.7.2. Mật độ chợ ................................................................................................... 26 1.1.7.3. Bán kính phục vụ trung bình của mạng lƣới chợ......................................... 26 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................... 26 1.2.1. Khái quát mạng lƣới chợ ở Việt Nam............................................................ 26 1.2.1.1. Số lƣợng và quy mô chợ .............................................................................. 26 1.2.1.2. Mật độ và bán kính phục vụ của chợ ........................................................... 29 1.2.1.3. Đặc điểm của các loại hình chợ ................................................................... 31 1.2.1.4. Nội dung hoạt động các chợ ........................................................................ 34 1.2.1.5. Thành phần tham gia kinh doanh................................................................. 35 1.2.1.6. Vấn đề môi trƣờng và an toàn thực phẩm tại chợ ........................................ 35 1.2.2. Khái quát mạng lƣới chợ ở vùng Trung du miền núi Bắc Bộ ........................ 35 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1 ........................................................................................... 38 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG VÀ PHÂN BỐ MẠNG LƢỚI CHỢ .. 39 2.1. Các nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc ........ 39 2.1.1. Vị trí địa lí và phạm vi lãnh thổ ...................................................................... 39 2.1.2.Trình độ phát triển của nền kinh tế vùng Đông Bắc…………………………42 2.1.2.1. Quy mô và tốc độ tăng trƣởng GDP ............................................................ 42 2.1.2.2. Cơ cấu nền kinh tế ....................................................................................... 42 2.1.2.3. Thu nhập và chi tiêu cho đời sống dân cƣ ................................................... 49 2.1.3. Đặc điểm dân cƣ và văn hóa ........................................................................... 51 2.1.4. Phân bố dân cƣ và mạng lƣới các điểm quần cƣ ............................................ 53 2.1.5. Khoa học công nghệ ....................................................................................... 54 2.1.6 Cơ sở hạ tầng ................................................................................................... 55 2.1.7. Thị trƣờng ....................................................................................................... 56 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
2.1.8. Đƣờng lối chính sách ...................................................................................... 56 2.1.9. Điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên ................................................. 56 2.1.9.1. Địa hình........................................................................................................ 56 2.1.9.2. Khí hậu ........................................................................................................ 58 2.1.9.3. Tài nguyên đất ............................................................................................. 58 2.1.9.4. Tài nguyên sinh vật ...................................................................................... 59 2.1.9.5. Tài nguyên du lịch ...................................................................................... 60 2.1.10. Đánh giá chung ............................................................................................. 60 2.2. Thực trạng hoạt động và phân bố chợ vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 – 2013 ............ 64 2.2.1. Quy mô và số lƣợng chợ ................................................................................. 66 2.2.1.1. Tổng số chợ.................................................................................................. 66 2.2.1.2. Quy mô chợ.................................................................................................. 67 2.2.2. Mật độ và bán kính phục vụ của chợ .............................................................. 69 2.2.2.1. Mật độ chợ theo diện tích ............................................................................ 69 2.2.2.2. Bán kính phục vụ của chợ............................................................................ 69 2.2.2.3. Chỉ tiêu về mạng lƣới chợ theo dân số ........................................................ 70 2.2.2.4. Chỉ tiêu về mạng lƣới chợ theo xã, phƣờng ................................................ 71 2.2.3. Cơ sở hạ tầng chợ ........................................................................................... 72 2.2.4. Phạm vi lan tỏa của hàng hóa theo không gian .............................................. 74 2.2.5. Thời gian họp chợ ........................................................................................... 74 2.2.6. Nội dung hoạt động của các chợ ..................................................................... 75 2.2.7. Lực lƣợng tham gia kinh doanh ...................................................................... 76 2.2.7.1. Các thành phần tham gia kinh doanh trên chợ ............................................ 76 2.2.7.2. Số điểm kinh doanh và lao động trên chợ ................................................... 77 2.2.8. Môi trƣờng và an toàn thực phẩm................................................................... 77 2.2.9. Đánh giá chung ............................................................................................... 79 2.3. Một số chợ tiêu biểu .......................................................................................... 81 2.3.1 Chợ phiên Bắc Hà ............................................................................................ 81 2.3.2 Chợ Thái .......................................................................................................... 82 2.3.3. Chợ cửa khẩu Tân Thanh ................................................................................ 83 2.3.4. Chợ tình Khâu Vai .......................................................................................... 84 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2 ........................................................................................... 86 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN v http://www.lrc.tnu.edu.vn
CHƢƠNG 3: ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN MẠNG LƢỚI CHỢ VÙNG ĐÔNG BẮC ĐẾN 2030 ........................................................ 87 3.1. Quan điểm, mục tiêu và định hƣớng phát triển mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc đến năm 2030..................................................................................................... 87 3.1.1. Quan điểm ....................................................................................................... 87 3.1.1.2. Quan điểm về việc đầu tƣ cơ sở vật chất chợ .............................................. 87 3.1.1.3. Quan điểm về bố trí không gian kiến trúc chợ ............................................ 88 3.1.1.4. Quan điểm phát triển ngành hàng, lực lƣợng kinh doanh trên chợ ............. 88 3.1.1.5. Quan điểm về tổ chức chợ trên địa bàn vùng Đông Bắc ............................. 89 3.1.2. Mục tiêu .......................................................................................................... 89 3.1.2.1. Mục tiêu chung ............................................................................................ 89 3.1.2.2. Mục tiêu cụ thể ............................................................................................ 90 3.1.3. Định hƣớng ..................................................................................................... 92 3.1.3.1. Định hƣớng chung ....................................................................................... 92 3.1.3.2. Định hƣớng cụ thể ....................................................................................... 93 3.2. Giải pháp ............................................................................................................ 95 3.2.1. Quy hoạch thƣơng mại trên địa bàn vùng Đông Bắc ..................................... 96 3.2.2. Công tác quản lý chợ ...................................................................................... 97 3.2.3. Về tổ chức, phân công các ngành hàng kinh doanh tại chợ và các loại hình thƣơng nghiệp khác ................................................................................................... 98 3.2.4. Giải pháp khai thác các nguồn lực để đầu tƣ xây dựng chợ ........................... 98 3.2.5. Giải pháp bồi dƣỡng, đào tạo cán bộ quản lý chợ ......................................... 99 3.2.6. Giải pháp bảo vệ môi trƣờng đối với mạng lƣới chợ toàn vùng .................... 99 3.2.7. Các giải pháp khác ........................................................................................ 100 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3 ......................................................................................... 100 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 101 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 102 PHỤ LỤC............................................................................................................... 104 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN vi http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TỪ NGHĨA ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long ĐBSH Đồng bằng sông Hồng HTX Hợp tác xã KTCK Kinh tế cửa khẩu KKTCK Khu kinh tế cửa khẩu NBX Nhà xuất bản PCCC Phòng cháy chữa cháy TP Thành phố TTTM Trung tâm thƣơng mại UBND Ủy ban nhân dân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN iv http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC BẢNG Trang Bảng 1.1: Tổng số chợ ở nƣớc ta phân theo vùng kinh tế và theo quy mô chợ năm 2014 ................................................................................................. 27 Bảng 1.2: Mật độ chợ phân theo các vùng kinh tế năm 2013 ................................... 29 Bảng 1.3: Mƣời tỉnh, thành phố có mật độ chợ lớn nhất cả nƣớc năm 2013 ........... 30 Bảng 1.4. Tổng số chợ vùng Trung du miền núi Bắc Bộ phân theo các tỉnh và phân theo quy mô năm 2014 ................................................................... 36 Bảng 2.1. Tổng GDP các tỉnh vùng Đông Bắc năm 2005 và năm 2012 .................. 42 Bảng 2.2. Giá trị và cơ cấu sản xuất nông nghiệp vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 – 2012 ............................................................................................. 44 Bảng 2.3. Tổng mức bán lẻ hàng hóa và dịch vụ tiêu dùng theo giá hiện hành của các tỉnh Đông Bắc năm 2005 – 2013 ............................................... 49 Bảng 2.4: Thu nhập bình quân đầu ngƣời một tháng của các tỉnh vùng Đông Bắc năm 2006 và năm 2012 .................................................................... 50 Bảng 2.5. Mật độ dân số phân theo các tỉnh của vùng Đông Bắc năm 2013 ........... 53 Bảng 2.6: Số lƣợng chợ phân theo các tỉnh của vùng Đông Bắc năm 2008 - 2013 ......... 66 Bảng 2.7: Phân loại chợ vùng Đông Bắc theo quy mô năm 2014 ............................ 68 Bảng 2.8: Một số chỉ tiêu cơ bản về mạng lƣới chợ của vùng Đông Bắc năm 2005 và năm 2013 ................................................................................... 70 Bảng 2.9: Mật độ chợ theo xã, phƣờng, thị trấn các tỉnh vùng Đông Bắc năm 2005 và năm 2013 ................................................................................... 71 Bảng 2.10: Tình trạng cơ sở vật chất chợ trên địa bàn vùng Đông Bắc năm 2005 và năm 2014 ................................................................................... 73 Bảng 2.11: Tình hình đảm bảo vệ sinh môi trƣờng của các chợ trên địa bànvùng Đông Bắc năm 2013 ................................................................................ 78 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN v http://www.lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC HÌNH Trang Hình 1.1: Mức thu nhập bình quân đầu ngƣời và tốc độ tăng trƣởng GDP vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 – 2010 .............................................................. 21 Hình 2.1. Bản đồ hành chính vùng Đông Bắc........................................................... 41 Hình 2.2: Cơ cấu kinh tế phân theo ngành vùng Đông Bắc 2005– 2012 .................. 43 Hình 2.3: Cơ cấu dân tộc vùng Đông Bắc ................................................................. 51 Hình 2.4. Bản đồ nguồn lực ảnh hƣởng đến sự phát triển mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc ................................................................................................... 63 Hình 2.5. Bản đồ thực trạng mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc .................................... 65 Hinh 2.6. Cơ cấu về cơ sở vật chất các chợ vùng Đông Bắc .................................... 72 Hình 2.7. Số chợ họp thƣờng xuyên và chợ phiên phân theo các tỉnh vùng Đông Bắc năm 2013 ........................................................................................... 75 Hỉnh 2.8. Số hộ tham gia kinh doanh thƣờng xuyên và không thƣờng xuyên trên chợ của các tỉnh vùng Đông Bắc năm 2014 .............................................. 77 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – ĐHTN vi http://www.lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Vùng Đông Bắc là một vùng có vị trí địa lí và giao thông khá thuận lợi cho các hoạt động thƣơng mại - dịch vụ và hoạt động kinh tế cửa khẩu phát triển. Trong những năm qua hoạt động thƣơng mại nói chung và hoạt động nội thƣơng của vùng Đông Bắc nói riêng đã có những đóng góp tích cực vào việc phát triển kinh tế - xã hội của cả nƣớc nói chung. Hoạt động mua bán hàng hóa trên thị trƣờng diễn ra sôi động nhất là khu vực thành phố của các tỉnh trong vùng. Ở trung tâm thành phố của các tỉnh với sự tham gia của nhiều thành phần kinh tế; đã đáp ứng nhu cầu về vật tƣ nguyên liệu cho sản xuất hàng hóa tiêu dùng ngày càng phong phú, đa dạng của các tầng lớp dân cƣ của từng tỉnh và của vùng. Trong đó, hoạt động mua bán hàng hóa lƣu thông qua mạng lƣới chợ chiếm tỉ trọng lớn trong tổng khối lƣợng hàng hóa lƣu thông và đã đáp ứng ngày càng tốt hơn nhu cầu của ngƣời dân. Chợ đã trở thành một bộ phận cấu thành rất quan trọng trong mạng lƣới thƣơng mại của từng tỉnh cũng nhƣ của vùng Đông Bắc. Chợ là nơi bán và là nơi mua chủ yếu nhất đối với những hàng lƣơng thực, thực phẩm, nông sản và nhiều hàng tiêu dùng thiết yếu khác của dân cƣ. Đối với vùng sâu, vùng xa thì hầu nhƣ tất cả mọi nhu cầu mua bán tiêu dùng phải đƣợc thoả mãn thông qua chợ. Ngoài ra chợ còn là nơi phản ánh trình độ kinh tế - xã hội, phong tục tập quán của một vùng dân cƣ. Tính văn hoá của chợ đƣợc thể hiện rõ nét qua các phiên chợ vùng cao của đồng bào dân tộc. Tuy nhiên hệ thống chợ của vùng Đông Bắc còn nhiều chỗ chƣa hợp lý, ít về số lƣợng, quy mô nhỏ, phân bố chƣa phù hợp. Các điều kiện về cơ sở vật chất kỹ thuật của mạng lƣới chợ trên địa bàn còn khá sơ sài, chƣa đáp ứng tốt nhu cầu trao đổi hàng hoá của nhân dân. Đặc biệt là các chợ ở vùng sâu vùng xa và mật độ chợ vùng biên giới vẫn chƣa phát triển tƣơng xứng với tiềm năng bộc lộ những hạn chế, vƣớng mắc. Xuất phát từ vai trò quan trọng của mạng lƣới chợ trong sự phát triển kinh tế - xã hội của vùng Đông Bắc. Hơn nữa việc nghiên cứu về hoạt động của mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc là một lĩnh vực khá mới mẻ hầu nhƣ chƣa có đề tài nào nghiên cứu một cách toàn diện. Do đó tác giả chọn đề tài "Nghiên cứu mạng lưới chợ vùng Đông Bắc" làm luận văn tốt nghiệp cao học của mình. 1
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Ở Việt Nam Chợ ở nƣớc ta đã hình thành từ rất sớm. Nhƣng do những khó khăn và hạn chế về tƣ liệu nên những yếu tố xƣa kia của chợ khó đƣợc thể hiện một cách đây đủ. Tuy nhiên, bắt đầu từ năm 1980 đã có nhiều công trình nghiên cứu có giá trị về chợ. Trong số những công trình nghiên cứu về chợ. Chợ quê là một chủ đề thu hút đƣợc sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu có thể kể đến một số công trình. Một số bài viết và sách mang tính chất chuyên khảo về chợ quê mà tác giả đã có dịp tiếp cận nhƣ: Trong "Chợ chùa thế kỷ XVI - XVII " - Nguyễn Đức Nghinh. Nghiên cứu lịch sử số 4, tháng 7 - 8 năm 1979 tác giả nêu lên hoạt động buôn bán hàng hóa tại các chợ chùa vùng nông thôn. Tuy nhiên nội dung mới chỉ dừng lại ở phạm vi hẹp - chợ tại các đỉnh chùa của làng vào các thế kỷ XVI -XVII. "Mấy nét phác thảo về chợ làng"- Nguyễn Đức Nghinh. Nghiên cứu lịch sử số 5, tháng 9.10 năm 1980. Tác giả đã đề cập đến loại hình chợ làng, tổ chức quản lí chợ làng, các hoạt động chợ làng những ngày họp chợ, phiên chợ và nghiên cứu phạm vi thời gian là các thế kỷ XVII - XVIII. "Chợ làng trước cách mạng tháng tám 1945" - Nguyễn Đức Nghinh. Trần Thị Hạ. Tạp chí Dân tộc học số 2 năm 1981. Bài viết trình bày khá sâu sắc về tên gọi chợ, sự thành lập chợ, cấu trúc chợ làng, phƣơng thức thanh toán, các hình thức thu thuế tại chợ làng. Vấn đề đƣợc thử nghiệm nghiên cứu trên địa bàn các huyện đồng bằng. Cụ thể là các huyện Binh Lục (Hà Nam Ninh). (Quỳnh Côi- Thái Bình). Cẩm Giàng (Hải Dƣơng) vào những năm 30 của thế kỷ XX. Và "Chợ quê trong quá trình chuyển đổi". (2004). NXB Thế giới của Lê Thị Mai là một công trình khá toàn diện khi nhìn nhận chợ quê dƣới góc độ xã hội học. Công trình này đã đi sâu vào một số vấn đề nhƣ: Cơ sở kinh tế - xã hội hình thành chợ quê châu thổ sông Hồng. Những chính sách tác động đến quá trình chuyển đổi chợ quê và vai trò của chợ quê trong đời sống kinh tế xã hội cộng đồng làng xã. Nhìn chung, tất cả các công trình này đều khai thác chợ ở những mảng riêng lẻ hoặc nhìn nhận - đánh giá chúng chủ yếu ở các khía cạnh nhƣ: dân tộc học, xã hội học, lịch sử, văn học... và chủ yếu là nghiên cứu chợ ở vùng đồng bằng. Chƣa có 2
công trình hoàn thiện nào đi sâu khai thác chợ dƣới góc độ địa lí kinh tế - xã hội nhƣ một hệ thống luôn luôn vận động và biến đổi theo thời gian. Trƣớc tác động mạnh mẽ của nền kinh tế thị trƣờng; của quá trình công nghiệp hóa, đô thị hóa, trong bối cảnh khu vực hóa - toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ nhƣ hiện nay. Những phát hiện, những kết quả đã nghiên cứu đã gợi ra nhiều vấn đề cần phải tiếp tục đi sâu tìm hiểu hơn nữa. Đó không chỉ là những vấn đề, những hiện tƣợng mới mà cả những nhận định trƣớc đây cần phải đƣợc nhìn nhận lại cùng với những cách tiếp cận và xử lý thông tin thu đƣợc để có cái nhìn tổng quan, đúng đắn phù hợp với xu thế mới về chợ nói riêng và các hình thức thƣơng nghiệp hiện đại nói chung. Và trong thời gian gần đây, dƣới góc độ địa lí kinh tế - xã hội đã có rất nhiều giáo trình, đề tài khoa học của nhiều tác giả nghiên cứu một cách tổng quan hơn, hoàn thiện hơn về chợ. Trong đó, phải kể đến giáo trình "Địa lý thương mại và du lịch ". (2012). NXB Đại học Sƣ Phạm Hà Nội của Nguyễn Minh Tuệ (chủ biên), Lê Thông (đồng chủ biên). Giáo trình đã đề cập một cách khá đầy đủ về các điều kiện hình thành, các nhân tố ảnh hƣởng cũng nhƣ vai trò của chợ, phân loại chợ, thực trạng hoạt động và phân bố mạng lƣới chợ ở nƣớc ta. Bên cạnh đó, còn có nhiều công trình nghiên cứu khoa học cấp Bộ bàn về các hình thức phân phối của loại hình bán lẻ trong đó có chợ đó là: “Giải pháp phát triển các mô hình kinh doanh chợ” năm 2007 của viện nghiên cứu Thƣơng mại. “Nghiên cứu các hoạt động bán buôn bán lẻ của một số nước và kinh nghiệm vận dụng vào Việt Nam”. Đề tài khoa học cấp bộ năm 2007 của Nguyễn Thị Nhiễu; “Đánh giá thực trạng và định hướng tổ chức các kênh phân phối một số mặt hàng chủ yếu ở nước ta từ năm 2001 đến nay ". Đề tài khoa học cấp bộ năm 2007 của Đinh Văn Thành. Ngoài ra, cũng có nhiều luận văn, công trình dự thi giải thƣởng Sinh viên nghiên cứu khoa học nghiên cứu về chợ nhƣ: " Tổ chức không gian mạng lưới chợ tỉnh Đồng Tháp", Luận văn Thạc sĩ năm 2006, Đại học Sƣ phạm Hà Nội của Nguyễn Thành Nhân. "Tìm hiểu hệ thống chợ ở tỉnh Nam Định ", khóa luận tốt nghiệp năm 2012, Đại học Sƣ phạm Hà Nội của Trần Thị Kim Yên. “Nghiên cứu mạng lưới chợ ở tỉnh Lạng sơn” luận văn Thạc sĩ năm 2013, Đại học Sƣ phạm Thái Nguyên của Vi Văn Minh... 3
2.2. Ở vùng Đông Bắc Việc nghiên cứu vấn đề phát triển hoạt động thƣơng mại nói chung và mạng lƣới chợ ở vùng Đông Bắc tƣơng đối nhiều. Các công trình nghiên cứu về chợ, viết về chợ ở khu vực Đông Bắc xuất hiện khá sớm. Thế kỷ thứ XVIII, trong tác phẩm “Kiến văn tiểu lục” của Lê Quý Đôn (1878) đã cung cấp một số tên chợ ở Tuyên Quang và Hƣng Hóa. Đến đầu thế kỷ XIX, công trình “Hoàng Việt nhất thống dư địa chí” của Lê Quang Định (1806) đã miêu thuật về một số chợ ở Yên Bái, Lào Cai, Hà Giang. Đặc biệt, những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, một số sỹ quan Pháp và tòa công sứ Lào Cai, Yên Bái có viết các loại tiểu chí nhƣ “Lược khảo về Lục An Châu” (1898), “Lược khảo về Bảo Hà” (1898), “Tiểu chí xứ Lào Cai” (1909), “Địa chí Lào Cai” (1933)… Các công trình trên có ghi chép một số nét về các chợ ở Lào Cai, Bảo Hà, chợ ở Phố Ràng… Báo cáo kinh tế hàng năm của tỉnh Lào Cai (1957 - 1959) cũng đề cập nhiều đến hệ thống các chợ, việc xây dựng mở rộng chợ, việc trao đổi, buôn bán, giá cả các mặt hàng ở chợ. Nghiên cứu về chợ, chợ phiên vùng cao trong những thập niên gần đây có tác giả Lê Chí Quế (1986) “ Nghiên cứu về diễn xướng Sli, lượn và vấn đề văn hóa hội chợ”. Trần Hữu Sơn (1997) có tác phẩm “Văn hóa Dân gian Lào Cai” đã khẳng định, chợ vùng cao không chỉ là nơi trao đổi kinh tế mà còn là trung tâm sinh hoạt văn hóa, nơi gặp gỡ của các đôi trai gái, đồng thời là nơi bảo tồn các giá trị văn hóa văn hóa vật thể, phi vật thể. Chợ là chiếc cầu giao lƣu văn hóa giữa các dân tộc, tăng cƣờng mối đoàn kết giữa các tộc ngƣời anh em. Chính vì vậy, chợ trở thành một tụ điểm văn hóa thông tin, một trung tâm văn hóa cho cả vùng, vai trò của chợ đối với việc xây dựng đời sống văn hóa vùng cao là quan trọng và cần đƣợc quan tâm. Kể từ khi Việt Nam - Trung Quốc bình thƣờng hóa quan hệ trở lại, việc nghiên cứu các chính sách phát triển vùng biên đã đƣợc đặt ra với sự ra đời của hàng loạt các công trình nghiên cứu nhƣ: “Buôn bán qua biên giới Việt – Trung”; “ lịch sử, hiện trạng triển vọng” của Nguyễn Minh Hằng (2001); “Phát triển kinh tế miền núi phía Bắc và tác động của nó đến tăng cường sức mạnh chủ quyền an ninh biên giới” của Đinh Trọng Ngọc (2001); “Buôn bán qua biên giới Việt - Trung và một số nhận xét về điều kiện để phát triển buôn bán qua biên giới” của Lê Tuấn Thanh (2004). 4
Một số chính sách và giải pháp chủ yếu cấp bách nhằm phát triển quan hệ thương mại khu vực biên giới Việt - Trung. Đây là đề tài nghiên cứu cấp bộ, của Bộ thƣơng mại, hoàn thành năm 2000; đã tập trung đi sâu nghiên cứu thực trạng các hoạt động thƣơng mại tại khu vực biên giới Việt – Trung, đánh giá hệ thống chính sách mậu dịch biên giới của Trung Quốc và ảnh hƣởng của nó tới môi trƣờng thƣơng mại khu vực biên giới Việt –Trung; trên cơ sở đó đã đƣa ra các quan điểm và đề xuất các giải pháp chủ yếu để thúc đẩy sự phát triển thƣơng mại khu vực biên giới Việt - Trung. - Phương hướng phát triển kinh tế cửa khẩu biên giới Việt – Trung trong giai đoạn tới, trên Tạp chí Thông tin Kinh tế - Xã hội, số 1 năm 2003. Bài viết đã xác định vị trí, vai trò của một số cửa khẩu quốc tế trên tuyến biên giới Việt - Trung và đƣa ra một số ƣu tiên trong định hƣớng phát triển KTCK trong thời gian tới. - Phát triển thương mại trên hành lang kinh tế Côn Minh – Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng của TS. Nguyễn Văn Lịch, NXB Thống kê, Hà Nội năm 2005, đã đi sâu phân tích và làm rõ những luận cứ khoa học của việc xây dựng hành lang kinh tế Côn Minh – Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng; đánh giá thực trạng phát triển thƣơng mại trên hành lang kinh tế Côn Minh – Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng; phân tích tác động của hành lang kinh tế đối với việc hình thành khu vực mậu dịch tự do ASEAN – Trung Quốc và đƣa ra các giải pháp thúc đẩy phát triển thƣơng mại khu vực hành lang kinh tế Côn Minh – Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng. Các giải pháp thúc đẩy phát triển quan hệ thương mại giữa Việt Nam với hai tỉnh Vân Nam và Quảng Tây (Trung Quốc); đề tài cấp Bộ do TS Nguyễn Văn Lịch chủ nhiệm, Hà Nội năm 2005, đã phân tích và làm rõ đƣợc vai trò của việc phát triển thƣơng mại giữa Việt Nam và hai tỉnh Vân Nam và Quảng Tây đối với phát triển kinh tế - xã hội của Việt Nam; đánh giá đƣợc thực trạng quan hệ thƣơng mại giữa Việt Nam với hai tỉnh Vân Nam và Quảng Tây, Trung Quốc; đề xuất quan điểm, dự báo và một số giải pháp nhằm thúc đẩy quan hệ thƣơng mại giữa Việt Nam với hai tỉnh Vân Nam và Quảng Tây, Trung Quốc. Ngoài ra, còn nhiều bài viết đăng tải trên các kỷ yếu hội thảo nhƣ Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Hợp tác phát triển hành lang kinh tế Côn Minh – Lào Cai – Hà Nội – Hải Phòng” tại Lào Cai, tháng 11/2005; Kỷ yếu Hội thảo khoa học giữa Học viện 5
Tài chính (Việt Nam) và Học viện kinh tế tài chính Quảng Tây (Trung Quốc) “Kinh tế biên mậu Việt Nam – Trung Quốc triển vọng và giải pháp thúc đẩy”, tổ chức tại Hà Nội, 2006; Kỷ yếu Hội thảo quốc tế “Các giải pháp phát triển hai hành lang một vành đai kinh tế Việt Nam – Trung Quốc trong bối cảnh mới” tổ chức tại Lào Cai tháng 12/2007… Nhìn chung, các công trình nghiên cứu đã đề cập đến những vấn đề lý thuyết về phát triển thƣơng mại biên giới, mạng lƣới chợ, chỉ ra vị trí, tầm quan trọng của các KKTCK, tình hình phát triển hoạt động thƣơng mại tại các tỉnh biên giới Đông Bắc. Tuy nhiên, một loạt vấn đề mà các công trình nghiên cứu đã công bố chƣa đƣợc đề cập hoặc đƣợc đề cập nhƣng chƣa có hệ thống và là nhiệm vụ mà chủ đề luận văn này cần giải quyết là: - Khái niệm về thƣơng mại và chợ; nội hàm của các khái niệm này; những nội dung của phát triển mạng lƣới; tiêu chí đánh giá hoạt động chợ. - Thực trạng phát triển mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc hiện nay; thành tựu và hạn chế của phát triển thƣơng mại trong thời gian qua. - Quan điểm, phƣơng hƣớng và những giải pháp nhằm thúc đẩy phát triển thƣơng mại vùng Đông Bắc nói riêng và khu vực của Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc nói chung. 3. Mục tiêu, nhiệm vụ và giới hạn 3.1 Mục tiêu Vận dụng cơ sở lí luận và thực tiễn về nội thƣơng nói chung và mạng lƣới chợ nói riêng, đề tài tập trung nghiên cứu các nhân tố ảnh hƣởng đến hoạt động của mạng lƣới chợ, thực trạng hoạt động và phân bố mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 - 2013. Từ đó đề xuất một số giải pháp phát triển mạng lƣới chợ hợp lí và hiệu quả theo hƣớng văn minh, hiện đại. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Luận văn tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau đây: - Tổng quan cơ sở lí luận và thực tiễn về chợ. - Phân tích các nhân tố ảnh hƣờng đến sự phát triển mạng lƣới chợ Đông Bắc. - Phân tích thực trạng hoạt động và phân bố chợ Đông Bắc giai đoạn 2005- 2013. - Đƣa một số giải pháp phát triển chợ trong tƣơng lai nằm phục vụ tốt nhu cầu sản xuất và tiêu dùng của dân cƣ. 6
3.3 Giới hạn nghiên cứu Về nội dung: Đề tài tập trung vào việc phân tích các nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển mạng lƣới chợ, đánh giá hoạt động và phân bố chợ vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 - 2013. Về phạm vi không gian: Đề tài tập trung nghiên cứu mạng lƣới chợ nằm trên phạm vi lãnh thổ của vùng Đông Bắc. Riêng tỉnh Quảng Ninh từ năm 2011 đƣợc tách ra khỏi Đông Bắc sáp nhập về vùng đồng bằng Sông Hồng. Do đó phạm vi đề tài nghiên cứu không đề cập về Quảng Ninh. Về thời gian: Đề tài tập trung thu thập, phân tích thực trạng hoạt động của mạng lƣới chợ trong giai đoạn 2005 - 2013 và định hƣớng đến năm 2030. 4. Quan điểm và phƣơng pháp nghiên cúu 4.1. Quan điểm nghiên cứu 4.1.1. Quan điểm tổng hợp Đây là quan điểm có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong nghiên cứu địa lí nói chung và địa lí kinh tế - xã hội nói riêng. Quan điểm này đòi hỏi việc phân tích đối tƣợng nghiên cứu trong sự vận động biến đổi. Trên cơ sở mối quan hệ biện chứng giữa các yếu tố cấu thành chúng và với hệ thống khác. Sự phát triển của mạng lƣới chợ nằm trong sự phát triển của ngành thƣơng mại nói chung. Thƣơng mại là một ngành kinh tế quan trọng có mối liên hệ mật thiết với các ngành kinh tế khác. Thƣơng mại là cầu nối giữa sản xuất và tiêu dùng. Sự phát triển của cả hai mặt sản xuất và tiêu dùng tạo điều kiện cho ngành thƣơng mại phát triển. Đặc biệt là sự phân phối, bán lẻ hàng hóa tới tay ngƣời tiêu dùng. Vì vậy, khi nghiên cứu cần chú ý đến sự tác động ảnh hƣởng giữa các ngành kinh tế và sự phát triển của mạng lƣới chợ. Bên cạnh đó còn chú ý tới yếu tố tự nhiên tác động đến quá trình xây dựng và quy hoạch phát triển mạng lƣới chợ trên phạm vi toàn vùng. 4. 1.2. Quan điểm hệ thống Thƣơng mại là một thành phần không thể thiếu trong cơ cấu nền kinh tế mỗi quốc gia. Hệ thống thƣơng mại bao gồm nhiều thành phần khác nhau. Trong đó mạng lƣới chợ đóng một vai trò quan trọng. Mạng lƣới chợ trên phạm vi toàn vùng Đông 7
Bắc bao gồm nhiều hệ thống khác nhau và có quan hệ mật thiết, tác động qua lại lẫn nhau và có mối liên hệ với mạng lƣới các chợ của cả nƣớc. Vì vậy, khi nghiên cứu mạng lƣới chợ của vùng cần chú ý tới các hệ thống phân phối khác trong vai trò là một nhân tố tác động và cần quan tâm tới sự liên hệ trong nội bộ ngành. 4.1.3. Quan điểm lịch sử viễn cảnh Mọi sự vật, hiện tƣợng đều có quá trình phát sinh và phát triển. Có nghĩa là nó luôn vận động, biến đổi không ngừng. Đặc biệt là các vấn đề kinh tế - xã hội biến đổi rất nhanh chóng và mạnh mẽ. Ngành nội thƣơng cũng không tránh khỏi những tác động của nền kinh tế thế giới trong xu hƣớng toàn cầu hóa hiện nay vì vậy sự phát triển của mạng lƣới chợ tại thị trƣờng nội địa phải nhìn nhận trong sự phát triển theo thời gian gắn với quá khứ và định hƣớng tƣơng lai. Nghiên cứu mạng lƣới chợ cần xem xét sự phát triển của nó qua các thời kì để thấy rõ sự thay đổi trong từng giai đoạn đồng thời có những định hƣớng sự phát triển trong tƣơng lai. 4.1.4. Quan điểm phát triển bền vững Ngành thƣơng mại nói chung và ngành nội thƣơng của vùng Đông Bắc nói riêng đang trên đà phát triển đáp ứng nhu cầu tiêu dùng ngày càng cao của ngƣời tiêu dùng. Do vậy, cần có những chính sách phát triển mạng lƣới chợ cho phù hợp, phát huy hết những lợi thế trong và ngoài nƣớc. Tuy nhiên, cần phải xem xét sự phát triển trong mối quan hệ với các ngành kinh tế khác, các tác động tới vấn đề xã hội và môi trƣờng.... 4.2. Phƣơng pháp nghiên cứu chủ yếu 4.2.1. Phương pháp khảo sát, điều tra thực địa Vận dụng phƣơng pháp này nhằm có đƣợc những kết quả sát thực tế. Thu thập đƣợc những vấn đề liên quan đến hoạt động và phân bố mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc. Kiểm chứng lại kết quả xử lí tƣ liệu, đánh giá tại chỗ của tác giả. Phƣơng pháp này bao gồm các hoạt động sau: - Tiến hành khảo sát, điều tra thực địa tại một số tỉnh có mạng lƣới chợ điển hình của vùng Đông Bắc để tìm hiểu về các hoạt động. Tình trạng cơ sở hạ tầng các chợ vùng Đông Bắc. - Tiến hành gặp gỡ, trao đổi với các Sở ban ngành để thu đƣợc những thông tin tƣ liệu hữu ích. 8
4.2.2. Phương pháp thu thập, xử lí tài liệu Để đánh giá đúng và đầy đủ thực trạng phát triển mạng lƣới bán lẻ hàng hoá ở nƣớc ta hiện nay cần phải thu thập, xử lí số liệu từ nhiều nguồn khác nhau nhƣ: - Nguồn số liệu từ cơ quan chức năng là Bộ Công Thƣơng, Viện nghiên cứu thƣơng mại Bộ Công Thƣơng, Sở Công Thƣơng các tỉnh vùng Đông Bắc. - Số liệu từ Niên giám thống kê của Tổng cục thống kê Việt Nam, Niên giám thống kê các tỉnh vùng Đông Bắc. - Các giáo trình, đề tài nghiên cứu về mạng lƣới bán lẻ hàng hóa từ các bộ ngành liên quan. 4.2.3. Phương pháp so sánh, phân tích, đánh giá tổng hợp Từ tƣ liệu và số liệu thu thập đƣợc. Đề tài sử dụng phƣơng pháp phân tích, so sánh, tổng hợp để đánh giá, phát hiện vấn đề. 4.2.4. Phương pháp chuyên gia Tác giả xin ý kiến các nhà khoa học, các chuyên viên ở Sở Công Thƣơng. Những ngƣời am hiểu sâu sắc về lĩnh vực thƣơng mại nói chung, nội thƣơng nói riêng để đề tài đƣợc hoàn thiện và có giá trị khoa học. 4.2.5. Phương pháp bản đồ Trên cơ sở các bản đồ có sẵn liên quan đến đề tài nhƣ: Bản đồ tự nhiên, dân cƣ, kinh tế. Để đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng đến sự phát triển và phân bố mạng lƣới chợ. Trên cơ sở dữ liệu, bằng công cụ GIS và phần mềm Mapinfo 9.0. Tác giả đã thành lập một số bản đồ thể hiện kết quả nghiên cứu của đề tài. + Bản đồ Hành chính vùng Đông Bắc. + Bản đồ Nguồn lực ảnh hƣởng đến sự phát triển mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc. + Bản đồ thực trạng mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc năm 2013. 5. Những đóng góp của đề tài - Đúc kết và khái quát đƣợc cơ sở lí luận và thực tiễn về chợ. - Làm rõ các nhân tố ảnh hƣởng đến sự hình thành, phát triển và hoạt động của mạng lƣới chợ vùng Đông Bắc giai đoạn 2005 - 2013. - Đƣa ra bức tranh hoạt động và phân bố của mạng lƣới các chợ vùng Đông Bắc. 9