Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Xây dựng hệ thống bài tập Hóa học hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:184

Thêm vào BST

Báo xấu

106
lượt xem 27
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Xây dựng hệ thống bài tập Hóa học hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi trình bày về đặc điểm của hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi, nguyên tắc xây dựng bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi và một số nội dung khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Xây dựng hệ thống bài tập Hóa học hữu cơ lớp 11 trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Ngọc An XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2011 1
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Ngọc An XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học Mã số : 60 14 10 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN THỊ TỬU Thành phố Hồ Chí Minh – 2011 2
LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành bởi sự nỗ lực của bản thân, sự giúp đỡ tận tình của các thầy cô giáo, bạn bè, anh chị em đồng nghiệp, các em học sinh và những người thân trong gia đình. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS Trần Thị Tửu đã tận tình chỉ dẫn tôi trong suốt quá trình xây dựng đề cương và hoàn thành luận văn. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn PGS. TS Trịnh Văn Biều, cùng các thầy cô khoa Hóa Trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã giảng dạy và chỉ dẫn tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo và các em học sinh các trường trung học phổ thông đã giúp tôi trong quá trình thực hiện điều tra và thực nghiệm sư phạm. Xin gửi lời cảm ơn Phòng Sau đại học, trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo điều kiện thuận lợi để luận văn được hoàn thành đúng tiến độ. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến gia đình, bạn bè và những người thân đã luôn luôn quan tâm, động viên giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn. Nguyễn Thị Ngọc An 3
MỤC LỤC LỜI CẢM ƠN ............................................................................................... 3 T 0 T 0 MỤC LỤC .................................................................................................... 4 T 0 T 0 DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .......................................................... 7 T 0 T 0 DANH MỤC CÁC BẢNG............................................................................ 8 T 0 T 0 DANH MỤC CÁC HÌNH .......................................................................... 10 T 0 T 0 MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 11 T 0 T 0 Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ................ 14 T 0 T 0 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu ................................................................... 14 T 0 T 0 1.2. Bài tập hoá học .......................................................................................... 15 T 0 T 0 1.2.1. Khái niệm bài tập hóa học..................................................................... 15 T 0 T 0 1.2.2. Tác dụng của bài tập hóa học [5], [32] ................................................. 15 T 0 T 0 1.2.3. Phân loại bài tập hóa học [5], [32] ....................................................... 16 T 0 T 0 1.2.4. Xu hướng xây dựng bài tập hóa học mới [32] ....................................... 17 T 0 T 0 1.2.5. Những chú ý khi ra bài tập [11] ............................................................ 18 T 0 T 0 1.2.6. Những chú ý khi chữa bài tập cho HS [11] ............................................ 18 T 0 T 0 1.3. Hình thành và phát triển tư duy cho học sinh khá giỏi [8] ...................... 20 T 0 T 0 1.4. Những phẩm chất và năng lực của học sinh khá giỏi hóa học ................. 20 T 0 T 0 1.5. Cấu trúc và nội dung phần Hóa học hữu cơ lớp 11 nâng cao [30] .......... 21 T 0 T 0 1.6. Thực trạng sử dụng bài tập hóa học cho học sinh khá giỏi ở trường T 0 THPT ................................................................................................................ 25 T 0 Chương 2. HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 NÂNG T 0 CAO DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI .............................................. 30 T 0 2.1. Đặc điểm của hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi ....... 30 T 0 T 0 2.2. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá T 0 giỏi ..................................................................................................................... 30 T 0 2.2.1 Hệ thống bài tập phải góp phần thực hiện mục tiêu môn học ................. 30 T 0 T 0 4
2.2.2. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính chính xác, khoa học ...................... 31 T 0 T 0 2.2.3. Hệ thống bài tập phải đảm bảo tính hệ thống, tính đa dạng................... 31 T 0 T 0 2.2.4. Hệ thống bài tập phải có tính yêu cầu cao và phù hợp với trình độ học T 0 sinh ................................................................................................................. 31 T 0 2.2.5. Hệ thống bài tập phải gây hứng thú học tập, phát huy tính tích cực nhận T 0 thức, năng lực sáng tạo của học sinh .............................................................. 32 T 0 2.3. Qui trình xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 dùng cho học T 0 sinh khá giỏi ...................................................................................................... 32 T 0 2.3.1. Xác định mục đích của hệ thống bài tập ................................................ 32 T 0 T 0 2.3.2. Xác định nội dung hệ thống bài tập ....................................................... 32 T 0 T 0 2.3.3. Xác định loại bài tập, các kiểu bài tập................................................... 32 T 0 T 0 2.3.4. Thu thập thông tin để soạn hệ thống bài tập .......................................... 33 T 0 T 0 2.3.5. Tiến hành soạn thảo bài tập .................................................................. 34 T 0 T 0 2.3.6. Tham khảo, trao đổi ý kiến với đồng nghiệp .......................................... 34 T 0 T 0 2.3.7. Thực nghiệm, chỉnh sửa và bổ sung....................................................... 34 T 0 T 0 2.4. Hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 (chương trình nâng cao) dùng T 0 cho học sinh khá giỏi ........................................................................................ 34 T 0 2.4.1. Giới thiệu tổng quan về hệ thống bài tập ............................................... 34 T 0 T 0 2.4.2. Hệ thống bài tập chương Hiđrocacbon no ............................................. 37 T 0 T 0 2.4.3. Hệ thống bài tập chương Hiđrocacbon không no .................................. 43 T 0 T 0 2.4.4. Hệ thống bài tập chương Hiđrocacbon thơm ......................................... 56 T 0 T 0 2.4.5. Hệ thống bài tập chương Dẫn xuất halogen - Ancol - Phenol ................ 59 T 0 T 0 2.4.6. Hệ thống bài tập chương Anđehit – Xeton – Axit cacboxylic ................. 71 T 0 T 0 2.5. Sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học cho học sinh khá giỏi lớp 11 .... 90 T 0 T 0 2.5.1. Sử dụng bài tập giúp học sinh rèn luyện năng lực vận dụng kiến thức ... 90 T 0 T 0 2.5.2. Sử dụng bài tập để rèn luyện năng lực suy luận lôgic ......................... 92 T 0 T 0 2.5.3. Sử dụng bài tập để củng cố kĩ năng thực hành ...................................... 94 T 0 T 0 2.5.4. Sử dụng bài tập để rèn luyện năng lực phát hiện và giải quyết vấn đề ... 95 T 0 T 0 5
2.5.5. Sử dụng bài tập để mở rộng hiểu biết các vấn đề thực tiễn ................. 96 T 0 T 0 2.5.6. Rèn luyện cho học sinh cách giải nhanh bài tập hoá học ....................... 97 T 0 T 0 2.6. Giáo án các bài thực nghiệm sử dụng hệ thống bài tập mới xây dựng . 104 T 0 T 0 2.6.1. Giáo án bài thực nghiệm 1: “Luyện tập Hiđrocacbon không no” (phụ lục T 0 6) .................................................................................................................. 104 T 0 2.6.2. Giáo án bài thực nghiệm 2: “Luyện tập So sánh đặc điểm cấu trúc và T 0 tính chất của hiđrocacbon thơm với hiđrocacbon no và không no” (phụ lục 7) T 0 ..................................................................................................................... 104 2.6.3. Giáo án bài thực nghiệm 3: “Luyện tập Ancol, phenol” (lưu trong CD) T 0 T 0 ..................................................................................................................... 104 2.6.4. Giáo án bài thực nghiệm 4: “Luyện tập Anđehit – Xeton – Axit T 0 cacboxylic” (lưu trong CD) .......................................................................... 104 T 0 Chương 3. THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ................................................ 106 T 0 T 0 3.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................. 106 T 0 T 0 3.2. Đối tượng thực nghiệm............................................................................ 106 T 0 T 0 3.3. Tiến hành thực nghiệm ........................................................................... 106 T 0 T 0 3.4. Kết quả thực nghiệm ............................................................................... 108 T 0 T 0 3.4.1. Phân phối tần số, tần suất, tần suất tích luỹ và tham số thống kê đặc T 0 trưng ............................................................................................................. 108 T 0 3.4.2. Biểu diễn kết quả bằng đồ thị .............................................................. 119 T 0 T 0 3.4.3. Phân tích kết quả thực nghiệm ............................................................ 123 T 0 T 0 3.5. Những bài học kinh nghiệm khi sử dụng bài tập cho học sinh khá giỏi 123 T 0 T 0 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................. 126 T 0 T 0 TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................................ 129 T 0 T 0 PHỤ LỤC.................................................................................................. 133 T 0 T 0 6
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BT : bài tập BTHH : bài tập hóa học CTPT : công thức phân tử dd : dung dịch ĐC : đối chứng ĐP : Đức Phổ GV : giáo viên HHT : Hoàng Hoa Thám HVT : Hoàng Văn Thụ HS : học sinh KG : khá giỏi LTT : Lý Tự Trọng PBC : Phan Bội Châu PP : phương pháp PTPƯ : phương trình phản ứng SGV : sách giáo viên SGK : sách giáo khoa STT : số thứ tự TB : trung bình TN : thực nghiệm THPT : trung học phổ thông VD : ví dụ YK : yếu kém 7
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Ý kiến GV về các dạng BT cần bổ sung cho HS khá giỏi ................................. 25 TU 0 T 0 U Bảng 1.2. Ý kiến GV về các hướng sử dụng BT cho HS khá giỏi..................................... 26 TU 0 T 0 U Bảng 2.1 . Giới thiệu tổng quan về hệ thống bài tập ......................................................... 36 TU 0 T 0 U Bảng 3.1. Danh sách các trường, lớp và giáo viên dạy thực nghiệm ............................... 106 TU 0 T 0 U Bảng 3.2. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 1, trường PBC)............... 108 TU 0 T 0 U Bảng 3.3. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường PBC) ..................................... 109 TU 0 T 0 U Bảng 3.4. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN1, trường PBC) ................................ 109 TU 0 T 0 U Bảng 3.5. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 1, trường HVT) .............. 109 TU 0 T 0 U Bảng 3.6. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường HVT) .................................... 110 TU 0 T 0 U Bảng 3.7. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN1, trường HVT)................................ 110 TU 0 T 0 U Bảng 3.8. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 1, trường LTT) ............... 111 TU 0 T 0 U Bảng 3.9. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường LTT) ..................................... 111 TU 0 T 0 U Bảng 3.10. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN1, trường LTT)............................... 111 TU 0 T 0 U Bảng 3.11. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 1, trường Số I ĐP) ........ 112 TU 0 T 0 U Bảng 3.12. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường Số I ĐP) .............................. 112 TU 0 T 0 U Bảng 3.13. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN1, trường Số I ĐP) ......................... 112 TU 0 T 0 U Bảng 3.14. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 1, trường HHT) ............ 112 TU 0 T 0 U Bảng 3.15. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường HHT) .................................. 113 TU 0 T 0 U Bảng 3.16. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN1, trường HHT) .............................. 113 TU 0 T 0 U Bảng 3.17. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN 2, trường PBC) ............. 113 TU 0 T 0 U Bảng 3.18. Kết quả học tập của học sinh (bài TN2, trường PBC) ................................... 114 TU 0 T 0 U Bảng 3.19. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN2, trường PBC) .............................. 114 TU 0 T 0 U Bảng 3.20.Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN2, trường HVT) .............. 114 TU 0 T 0 U Bảng 3.21. Kết quả học tập của học sinh (bài TN2, trường HVT) .................................. 115 TU 0 T 0 U Bảng 3.22. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN2, trường HVT) .............................. 115 TU 0 T 0 U 8
Bảng 3.23. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN2, trường LTT) .............. 115 TU 0 T 0 U Bảng 3.24. Kết quả học tập của học sinh (bài TN1, trường LTT) ................................... 116 TU 0 T 0 U Bảng 3.25. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN2, trường LTT)............................... 116 TU 0 T 0 U Bảng 3.26. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN2, trường Số I ĐP)......... 116 TU 0 T 0 U Bảng 3.27. Kết quả học tập của học sinh (bài TN2, trường Số I ĐP) .............................. 117 TU 0 T 0 U Bảng 3.28. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN2, trường Số I ĐP) ......................... 117 TU 0 T 0 U Bảng 3.29. Phân phối tần số, tần suất, tần suất lũy tích (bài TN2, trường HHT) ............. 117 TU 0 T 0 U Bảng 3.30. Kết quả học tập của học sinh (bài TN2, trường HHT) .................................. 118 TU 0 T 0 U Bảng 3.31. Các tham số thống kê đặc trưng (bài TN2, trường HHT) .............................. 118 TU 0 T 0 U Bảng 3.32. Phân phối tần số, tần suất, tần suất tích luỹ (tổng hợp 2 bài TN) ................. 118 TU 0 T 0 U Bảng 3.33. Kết quả học tập của học sinh (tổng hợp 2 bài TN) ........................................ 119 TU 0 T 0 U Bảng 3.34. Các tham số thống kê đặc trưng (tổng hợp 2 bài TN) ................................... 119 TU 0 T 0 U 9
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Đồ thị đường lũy tích (bài TN1, trường PBC) ................................................ 119 TU 0 T 0 U Hình 3.2. Đồ thị đường lũy tích (bài TN1, trường HVT) ................................................ 120 TU 0 T 0 U Hình 3.3. Đồ thị đường lũy tích (bài TN1, trường LTT)................................................. 120 TU 0 T 0 U Hình 3.4. Đồ thị đường lũy tích (bài TN1, trường Số I ĐP)............................................ 120 TU 0 T 0 U Hình 3.5. Đồ thị đường lũy tích (bài TN1, trường HHT) ................................................ 121 TU 0 T 0 U Hình 3.6. Đồ thị đường lũy tích (bài TN2, trường PBC) ................................................ 121 TU 0 T 0 U Hình 3.7. Đồ thị đường lũy tích (bài TN2, trường HVT) ................................................ 121 TU 0 T 0 U Hình 3.8. Đồ thị đường lũy tích (bài TN2, trường LTT)................................................. 122 TU 0 T 0 U Hình 3.9. Đồ thị đường lũy tích (bài TN2, trường Số I ĐP)............................................ 122 TU 0 T 0 U Hình 3.10. Đồ thị đường lũy tích (bài TN2, trường HHT) .............................................. 122 TU 0 T 0 U Hình 3.11. Đồ thị đường lũy tích (tổng hợp 2 bài TN) ................................................... 123 TU 0 T 0 U 10
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Luật Giáo dục, điều 28.2, đã ghi “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, khả năng làm việc theo nhóm, rèn kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Để thực hiện mục tiêu đó, đòi hỏi người giáo viên phải đổi mới phương pháp dạy học. Giáo viên trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động học tập, đặc biệt phải chú trọng rèn luyện phương pháp và phát huy năng lực tự học của học sinh. Muốn vậy, người giáo viên phải có trình độ chuyên môn sâu, rộng, có khả năng tổ chức tài liệu tự học tốt cho học sinh, có trình độ sư phạm lành nghề. Trong Giáo dục học đại cương, bài tập được xếp trong hệ thống phương pháp dạy học. Bài tập hóa học được đánh giá là phương pháp dạy học hiệu nghiệm trong việc phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; bồi dưỡng phương pháp tự học; phát triển năng lực nhận thức, năng lực tư duy cho học sinh nhất là học sinh khá giỏi. Do vậy, ngoài việc sử dụng triệt để các bài tập có sẵn trong SGK, SBT hoặc các tài liệu tham khảo khác, trong quá trình dạy học, người giáo viên Hóa học cần xây dựng một hệ thống bài tập phù hợp với từng đối tượng học sinh: giỏi, khá, trung bình, yếu. Có như vậy mới kích thích niềm say mê học tập bộ môn của các em. Đồng thời, khuyến khích các em học tập phát huy năng lực tự học, tự nghiên cứu, tìm tòi, khám phá, vận dụng linh hoạt các kiến thức vào các tình huống thực tế nhằm khắc sâu kiến thức. Với mong muốn xây dựng được một hệ thống bài tập đa dạng, phong phú dùng trong dạy học hóa học cho học sinh khá giỏi nhằm bồi dưỡng cho các em khả năng vận dụng kiến thức, phát triển năng lực nhận thức, năng lực tư duy, tạo điều kiện cho các em có hứng thú, tự tin trong học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học, chúng tôi đã nghiên cứu đề tài “XÂY DỰNG HỆ THỐNG BÀI TẬP HÓA HỌC HỮU CƠ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG DÙNG CHO HỌC SINH KHÁ GIỎI”. 11
2. Mục đích nghiên cứu Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 Trung học phổ thông dùng cho học sinh khá giỏi. 3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hóa học ở trường Trung học phổ thông. Đối tượng nghiên cứu: Việc xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 cho học sinh khá giỏi. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Xây dựng cơ sở lí luận của đề tài nghiên cứu. - Tìm hiểu thực trạng sử dụng bài tập hóa học hữu cơ cho học sinh khá giỏi lớp 11 THPT. - Tìm hiểu nguyên tắc, quy trình xây dựng hệ thống bài tập hóa học dùng cho học sinh khá giỏi. - Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 dùng cho học sinh khá giỏi. - Thực nghiệm sư phạm để đánh giá chất lượng, hiệu quả và tính khả thi của hệ thống bài tập đã đề xuất. 5. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu: Phần hiđrocacbon và dẫn xuất của hiđrocacbon lớp 11 chương trình nâng cao. - Địa bàn nghiên cứu: Các trường THPT: Hoàng Văn Thụ - Nha Trang, Lý Tự Trọng – Nha Trang, Hoàng Hoa Thám – Diên Khánh, Phan Bội Châu – Cam Ranh. - Thời gian nghiên cứu: Từ tháng 8/2010 đến tháng 8/2011. 6. Giả thuyết khoa học Xây dựng được hệ thống bài tập có chất lượng, đa dạng, phong phú sẽ giúp cho học sinh khá giỏi phát triển khả năng tư duy, năng lực sáng tạo, phát huy tính tự lực, tự nghiên cứu góp phần nâng cao chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT. 7. Phương pháp nghiên cứu - Đọc và nghiên cứu các tài liệu có liên quan đến đề tài. - Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa. 12
- Điều tra thực trạng bằng cách phỏng vấn, sử dụng phiếu câu hỏi. - Phương pháp chuyên gia. - Thực nghiệm sư phạm. - Xử lí số liệu bằng thống kê toán học. 8. Đóng góp của đề tài - Thiết kế 5 nguyên tắc xây dựng hệ thống bài tập dùng cho học sinh khá giỏi. - Đề xuất qui trình 7 bước xây dưng hệ thống bài tập dùng cho học sinh khá giỏi. - Xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ dùng cho học sinh khá giỏi lớp 11 nâng cao. - Đề xuất hướng sử dụng hệ thống bài tập trong dạy học hóa học cho học sinh khá giỏi lớp 11 nâng cao. - Hệ thống bài tập được xây dựng là tư liệu bổ ích cho bản thân và đồng nghiệp trong dạy học phần hóa học hữu cơ cho học sinh khá giỏi lớp 11. 13
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Tổng quan vấn đề nghiên cứu Vấn đề về bài tập Hóa học đã có nhiều công trình nghiên cứu. Chúng tôi xin nêu một vài công trình nghiên cứu gần đây có liên quan đến đề tài như: - Văn Thị Ngọc Linh (2008), Xây dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn phần hợp chất hữu cơ có nhóm chức lớp 11- chương trình cơ bản, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. Trong luận văn tác giả xây dựng hệ thống gồm 300 câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn ở các mức độ hiểu, biết, vận dụng thuộc các chương 8 (dẫn xuất halogen – ancol - phenol) và chương 9 (anđehit - xeton), mỗi chương 150 câu. - Nguyễn Thị Oanh (2008), Xây dựng và cách suy luận để giải nhanh câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn phần hidrocacbon lớp 11 THPT- Ban khoa học tự nhiên, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. Trong luận văn tác giả xây dựng được 200 câu hỏi trắc nghiệm khách quan 4 lựa chọn (dạng bài toán hóa học) theo 4 chủ đề chính. Trong mỗi chủ đề được phân thành các dạng, ở mỗi dạng đều trình bày cách suy luận để giải nhanh. - Lại Tố Trân (2009), Xây dựng hệ thống bài tập phát triển tư duy cho học sinh phần hóa hữu cơ lớp 11 chương trình nâng cao, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. Trong luận văn tác giả đưa ra 9 phương pháp giải bài tập hóa học hữu cơ thường gặp đồng thời xây dựng một hệ thống bài tập theo các mức độ nhận thức nhằm phát triển tư duy cho học sinh. - Trương Thị Lâm Thảo (2010), Xây dựng hệ thống bài tập hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy học phần hiđrocacbon lớp 11 THPT, Luận văn thạc sĩ, Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh. Trong luận văn tác giả đề xuất 6 nguyên tắc và quy trình 7 bước xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ nhằm nâng cao hiệu quả dạy học, xây dựng 235 bài tập trong đó có 80 bài tự luận và 155 bài trắc nghiệm. Đồng thời đề xuất 6 phương pháp sử dụng bài tập hóa học nhằm nâng cao hiệu quả dạy và học. - Đặng Thị Thanh Bình (2006), Tuyển chọn và xây dựng hệ thống bài tập hóa học bồi dưỡng học sinh khá giỏi lớp 11 THPT (ban nâng cao), Luận văn thạc 14
sĩ, Đại học Sư phạm Hà Nội. Đây là công trình nghiên cứu gần với đề tài của chúng tôi. Trong luận văn tác giả nghiên cứu cơ sở lí luận của đề tài về xu hướng dạy học hóa học; bài tập hóa học, xu hướng phát triển và sử dụng bài tập trong dạy học theo hướng tích cực, tư duy hóa học và việc bồi dưỡng học sinh giỏi hóa học. Xây dựng một hệ thống lí thuyết cơ bản, chuyên sâu đáp ứng yêu cầu mở rộng kiến thức, bồi dưỡng học sinh giỏi tham dự kì thi học sinh giỏi cấp tỉnh, thành. Xây dựng một hệ thống bài tập hóa học gồm 155 bài trắc nghiệm và 165 bài tự luận cho 7 chương trong chương trình lớp 10, trong đó có một số bài tập có nội dung chuyên sâu ngoài SGK dùng trong bồi dưỡng học sinh giỏi để tham gia các kì thi học sinh giỏi cấp tỉnh, thành. Đây là điểm khác biệt của luận văn với đề tài chúng tôi nghiên cứu. Hệ thống bài tập dùng cho học sinh khá giỏi mà chúng tôi xây dựng đều bám sát nội dung chương trình SGK lớp 11 nâng cao. Nhận xét chung: Các công trình nghiên cứu nêu trên đều: - Chưa xây dựng hệ thống bài tập hóa học hữu cơ lớp 11 chương trình nâng cao có phần dành riêng cho học sinh khá giỏi. - Chưa đưa ra hướng sử dụng bài tập trong dạy học cho học sinh khá giỏi. Đây là những vấn đề chúng tôi sẽ nghiên cứu trong luận văn này. 1.2. Bài tập hoá học 1.2.1. Khái niệm bài tập hóa học Theo Từ điển Tiếng Việt, bài tập là bài ra cho học sinh làm để tập vận dụng những điều đã học. Như vậy bài tập hóa học là những bài tập liên quan đến hóa học, trong đó đưa ra những vấn đề đòi hỏi học sinh phải vận dụng kiến thức vốn có để giải quyết. 1.2.2. Tác dụng của bài tập hóa học [5], [32] - Phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. - Giúp học sinh hiểu rõ và khắc sâu kiến thức. - Hệ thống hóa các kiến thức đã học: một số đáng kể bài tập đòi hỏi học sinh phải vận dụng tổng hợp kiến thức của nhiều nội dung trong bài, trong chương. Dạng bài tổng hợp học sinh phải huy động vốn hiểu biết trong nhiều chương, nhiều bộ môn. 15
- Cung cấp thêm kiến thức mới, mở rộng hiểu biết của học sinh về các vấn đề thực tiễn đời sống và sản xuất hóa học. - Rèn luyện một số kỹ năng, kỹ xảo: + sử dụng ngôn ngữ hóa học + lập công thức, cân bằng phương trình phản ứng + tính theo công thức và phương trình + các tính toán đại số: qui tắc tam suất, giải phương trình và hệ phương trình... + kỹ năng giải từng loại bài tập khác nhau. - Phát triển tư duy: học sinh được rèn luyện các thao tác tư duy như: phân tích, tổng hợp, so sánh, qui nạp, diễn dịch... - Giúp giáo viên đánh giá được kiến thức và kỹ năng của học sinh. Học sinh cũng tự kiểm tra biết được những lỗ hỏng kiến thức để kịp thời bổ sung. - Rèn cho học sinh tính kiên trì, chịu khó, cẩn thận, chính xác khoa học…Làm cho các em yêu thích bộ môn, say mê khoa học (những bài tập gây hứng thú nhận thức). 1.2.3. Phân loại bài tập hóa học [5], [32] Hiện nay có nhiều cách phân loại bài tập khác nhau vì vậy cần có cách nhìn tổng quát về các dạng bài tập dựa vào việc nắm chắc các cơ sở phân loại. 1. Dựa vào nội dung toán học của bài tập: - Bài tập định tính (không có tính toán) - Bài tập định lượng (có tính toán). 2. Dựa vào hoạt động của học sinh khi giải bài tập: - Bài tập lý thuyết (không có tiến hành thí nghiệm) - Bài tập thực nghiệm (có tiến hành thí nghiệm). 3. Dựa vào nội dung hóa học của bài tập: - Bài tập hóa đại cương - Bài tập hóa vô cơ - Bài tập hóa hữu cơ 4. Dựa vào nhiệm vụ đặt ra và yêu cầu của bài tập: - Bài tập cân bằng PTPƯ - Bài tập viết chuỗi phản ứng 16
- Bài tập điều chế - Bài tập nhận biết - Bài tập tách chất - Bài tập xác định phần trăm hỗn hợp - Bài tập lập CTPT - Bài tập tìm nguyên tố chưa biết… 5. Dựa vào khối lượng kiến thức, mức độ đơn giản hay phức tạp của bài tập: - Bài tập dạng cơ bản - Bài tập tống hợp. 6. Dựa vào cách thức tiến hành kiểm tra: - Bài tập trắc nghiệm - Bài tập tự luận. 7. Dựa vào phương pháp giải bài tập: - Bài tập tính theo công thức và phương trình - Bài tập biện luận - Bài tập dùng các giá trị trung bình… 8. Dựa vào mục đích sử dụng: - Bài tập dùng kiểm tra đầu giờ - Bài tập dùng củng cố kiến thức - Bài tập dùng ôn luyện, tồng kết - Bài tập dùng bồi dưỡng học sinh giỏi - Bài tập dùng phụ đạo học sinh yếu… 1.2.4. Xu hướng xây dựng bài tập hóa học mới [32] - Loại bỏ những bài tập có nội dung hóa học nghèo nàn nhưng lại cần đến những thuật toán phức tạp để giải (hệ nhiều ẩn, nhiều phương trình, bất phương trình, cấp số cộng, cấp số nhân, …). - Loại bỏ những BT có nội dung rắc rối, phức tạp, xa rời hoặc phi thực tiễn HH. - Tăng cường sử dụng BT thực nghiệm. - Tăng cường sử dụng BT trắc nghiệm khách quan. - Xây dựng BT mới về bảo vệ môi trường và phòng chống ma túy. 17
- Xây dựng BT mới để rèn luyện cho HS năng lực phát triển và giải quyết vấn đề. - Đa dạng hóa các loại hình BT: bài tập bằng hình vẽ, BT vẽ đồ thị, sơ đồ, BT dùng bảng số liệu, BT lắp dụng cụ thí nghiệm, … - Xây dựng những BT có nội dung HH phong phú, sâu sắc, phần tính toán đơn giản, nhẹ nhàng. - Xây dựng và tăng cường sử dụng BT thực nghiệm định lượng. 1.2.5. Những chú ý khi ra bài tập [11] - Nội dung kiến thức phải nằm trong chương trình. - Các kết quả phải phù hợp với thực tế. - Phải vừa sức với trình độ HS. - Phải chú ý đến yêu cầu cần đạt được (thi tốt nghiệp hay đại học…). - Phải đủ các dạng: dễ, trung bình, khó… - Phải rõ ràng chính xác. - Xác định rõ mục đích của từng bài tập. Mục đích của tiết bài tập. Cần đặt câu hỏi: cần ôn tập kiến thức gì? Kiến thức cơ bản nào cần củng cố? Những lổ hổng kiến thức nào của học sinh cần bổ sung? Cần hình thành cho học sinh những phương pháp giải nào? 1.2.6. Những chú ý khi chữa bài tập cho HS [11] - Cần chọn chữa các bài tập tiêu biểu điển hình, tránh trùng lặp về kiến thức cũng như về dạng bài tập. Cần chú ý các bài + Có phương pháp giải mới. + Dạng bài quan trọng phổ biến hay được ra thi. + Có trọng tâm kiến thức hóa học cần khắc sâu. - Phải nghiên cứu chuẩn bị trước thật kỹ càng như là: +Tính trước kết quả. +Giải bằng nhiều cách khác nhau. + Dự kiến trước những sai lầm học sinh hay mắc phải và cả những thắc mắc của học sinh. - Giúp học sinh nắm chắc các phương pháp giải các bài tập cơ bản: 18
+ Chữa bài mẫu thật kỹ. + Cho bài tương tự về nhà làm. Khi chữa bài tập tương tự có thể: cho học sinh lên bảng, chỉ nói hướng giải, các bước tiến hành và đáp số, chỉ nói những điểm mới cần lưu ý, ôn luyện thường xuyên. - Biết sử dụng hình vẽ, sơ đồ một cách linh hoạt trong quá trình giải bài tập vì nó có tác dụng sau: + Cụ thể hóa các vấn đề , các quá trình trừu tượng + Trình bày bảng ngắn ngọn. + Học sinh dễ hiểu bài. + Giải được nhiều bài tập khó. - Cần hình thành cho học sinh kỹ năng tóm tắt đề bởi nó sẽ giúp HS hình dung một cách khái quát các dữ kiện tạo thuận lợi cho quá trình tư duy, tìm ra lời giải. - Dùng phấn màu khi cần làm bật các chi tiết đáng chú ý. - Cần phải biết tiết kiệm thời gian (photo đề bài, sử dụng phiếu học tập). - Cách gọi HS lên bảng: bài đơn giản có thể gọi bất cứ HS nào, bài phức tạp nên gọi những HS khá giỏi, nếu HS có hướng giải sai thì cần dừng lại ngay để khỏi mất thời gian. - Chữa bài tập với lớp có nhiều trình độ khác nhau: cần phân chia bài tập ra thành các phần nhỏ (các câu a, b, c…) từ thấp đến cao những câu dễ cho HS yếu làm…những câu tiếp theo cho HS khá làm… - Các bước giải bài tập trên lớp (algorit giải). - Tóm tắt đầu bài một cách ngắn gọn trên bảng. Bài tập về các quá trình hóa học có thể dùng sơ đồ, hình vẽ… - Xử lý các số liệu thô thành dạng cơ bản. - Gợi ý HS suy nghĩ tìm lời giải bằng cách: + Phân tích các dữ kiện của đề bài xem từ đó cho ta biết được những điều gì. + Liên hệ với các dạng cơ bản đã giải quyết. + Suy luận ngược từ yêu cầu của bài toán. 19
+ Trình bày lời giải. + Viết các phương trình phản ứng xảy ra nếu có. + Đặt ẩn số cho các dữ kiện phải tìm, tìm mối liên hệ giữa các ẩn → lập phương trình đại số, giải phương trình, biện luận tìm kết quả. 1.3. Hình thành và phát triển tư duy cho học sinh khá giỏi [8] Việc phát triển tư duy cho học sinh trước hết là giúp học sinh nắm vững kiến thức hóa học, biết vận dụng kiến thức vào việc giải bài tập và thực hành. Qua đó kiến thức học sinh thu nhận được trở nên vững chắc và sinh động hơn. Học sinh chỉ thực sự lĩnh hội được tri thức khi tư duy của họ được phát triển và nhờ sự hướng dẫn của giáo viên mà học sinh biết phân tích, khái quát tài liệu có nội dung, sự kiện cụ thể và rút ra những kết luận cần thiết. Tư duy càng phát triển thì càng có khả năng lĩnh hội được tri thức ngày càng nhanh và sâu sắc, khả năng vận dụng tri thức nhanh, hiệu quả hơn. Như vậy sự phát triển tư duy học sinh diễn ra trong quá trình tiếp thu và vận dụng tri thức, khi tư duy phát triển sẽ tạo ra một kĩ năng và thói quen làm việc có suy nghĩ, có phương pháp, chuẩn bị tiềm lực lâu dài cho học sinh trong hoạt động sáng tạo sau này. Dấu hiệu đánh giá tư duy phát triển: - Có khả năng chuyển các tri thức và kĩ năng sang tình huống mới. - Trong quá trình học tập, học sinh đều phải giải quyết những vấn đề đòi hỏi liên tưởng đến những kiến thức đã liên hệ trước đó. Nếu học sinh độc lập chuyển tải tri thức vào tình huống mới thì chứng tỏ đã có biểu hiện tư duy phát triển. - Tái hiện nhanh chóng kiến thức, các mối quan hệ cần thiết để giải quyết bài toán nào đó. Thiết lập nhanh chóng các mối quan hệ bản chất của các sự vật hiện tượng. - Có khả năng phát hiện cái chung của các hiện tượng khác nhau, sự khác nhau của các hiện tượng tương tự. - Có năng lực áp dụng kiến thức vào thực tế. Đây là kết quả phát triển tổng hợp của sự phát triển tư duy. Để có thể giải quyết tốt bài toán thực tế, đòi hỏi học sinh phải có sự định hướng tốt, biết phân tích, suy đoán và vận dụng các thao tác tư duy để tìm cách áp dụng thích hợp, cuối cùng là tổ chức thực hiện có hiệu quả. 1.4. Những phẩm chất và năng lực của học sinh khá giỏi hóa học 20