Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu kiến thức bản địa trong quản lý, sử dụng và phát triển rừng của cộng đồng người Hmông xã Tả Phìn, huyện Sapa, tỉnh Lào Cai

Chia sẻ: Tri Lễ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:139

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là đề xuất một số giải pháp bảo tồn, phát triển và bổ sung kiến thức bản địa trong quản lý, sử dụng và phát triển rừng của đồng bào người Hmông xã Tả Phìn, huyện SaPa, tỉnh Lào Cai. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Khoa học lâm nghiệp: Nghiên cứu kiến thức bản địa trong quản lý, sử dụng và phát triển rừng của cộng đồng người Hmông xã Tả Phìn, huyện Sapa, tỉnh Lào Cai

Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé n«ng nghiÖp vµ PTNT Trêng ®¹i häc l©m nghiÖp viÖt nam ph¹m th¹ch Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång ngêi hm«ng x· t¶ ph×n - huyÖn sapa - tØnh lµo cai Chuyªn ngµnh l©m häc M· sè: 60.52.14 LuËn v¨n th¹c sü khoa häc l©m nghiÖp §Ò tµi th¹c sü Tªn ®Ò tµi: Ngêi híng dÉn khoa häc Nghiªn cøu chÕ ®é sÊy Thanh hao hoa vµng TS. ®Æng tïng hoa dïng lµm nguyªn liÖu chiÕt xuÊt Artemisinin. Lêi c¶m ¬n Hµ T©y - 2007
1 ®Æt vÊn ®Ò Trong thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kû XX, nh©n lo¹i ®ang ®øng tríc th¶m ho¹ suy tho¸i m«i trêng trªn toµn cÇu, c¸c níc trong ®ã cã ViÖt Nam ®· ®Ò ra nhiÒu gi¶i ph¸p b¶o vÖ vµ phôc håi m«i trêng, trong ®ã gi¶i ph¸p qu¶n lý rõng bÒn v÷ng cã mét ý nghÜa to lín trong viÖc duy tr× vµ b¶o vÖ m«i trêng sinh th¸i. Muèn qu¶n lý rõng bÒn v÷ng th× viÖc nghiªn cøu c¸c gi¶i ph¸p ®Ó qu¶n lý vµ sö dông hîp lý rõng lµ v« cïng cÇn thiÕt. Tr¶i qua nhiÒu thÕ hÖ, nh©n d©n c¸c d©n téc Ýt ngêi ë miÒn nói nãi chung vµ céng ®ång ngêi Hm«ng ë SaPa nãi riªng cã ®êi sèng g¾n bã víi rõng vµ cuéc sèng cña hä chñ yÕu dùa vµo rõng. ChÝnh v× thÕ hä cã mét hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa rÊt phong phó liªn quan ®Õn viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn rõng. Sù hiÓu biÕt vÒ hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ngêi Hm«ng sÏ gióp cho c¸c nhµ qu¶n lý, c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch còng nh c¸c c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m ®Ò ra ®îc c¸c gi¶i ph¸p phï hîp víi nhËn thøc, ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ x· héi cña céng ®ång, qua ®ã lµm t¨ng hiÖu qu¶ vµ tÝnh bÒn v÷ng cho c¸c dù ¸n hay ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn n«ng th«n còng nh trong qu¸ tr×nh qu¶n lý, b¶o vÖ rõng cña chÝnh céng ®ång. Tuy nhiªn, cïng víi xu thÕ héi nhËp vµ giao lu v¨n ho¸, sù t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ trêng, sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña khoa häc kü thuËt vµ sù gia t¨ng d©n sè mét c¸ch nhanh chãng th× nh÷ng kiÕn thøc v¨n hãa truyÒn thèng cña ngêi Hm«ng ®· vµ ®ang bÞ mai mét dÇn theo thêi gian. §©y lµ mét ®iÒu ®¸ng tiÕc bëi v× rÊt nhiÒu kü thuËt truyÒn thèng ®· mang l¹i hiÖu qu¶ cao, ®îc thö th¸ch qua hµng thÕ kû, cã s½n ë ®Þa ph¬ng, rÎ tiÒn, phï hîp víi v¨n hãa, x· héi vµ phong tôc tËp qu¸n mµ kh«ng dÔ g× c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt ë c¸c níc ph¸t triÓn cã ®îc. Do ®ã c¸c kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ®ång bµo Hm«ng cÇn ph¶i ®îc nghiªn cøu, phôc håi vµ lu truyÒn.
2 H¬n n÷a, ngµy nay vai trß cña céng ®ång trong viÖc qu¶n lý vµ b¶o vÖ rõng ®· ®îc thõa nhËn, céng ®ång ®· trë thµnh mét chñ thÓ cã ®ñ t c¸ch ph¸p nh©n ®Ó qu¶n lý rõng, ®ång thêi rõng còng ®îc xem nh lµ mét trong nh÷ng c¬ së h¹ tÇng quan träng nhÊt ®èi víi sù æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn cña céng ®ång vïng cao. V× vËy viÖc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa cña céng ®ång ngêi Hm«ng, sau ®ã su tËp vµ lu truyÒn l¹i phôc vô cho chÝnh céng ®ång – nh÷ng chñ thÓ qu¶n lý rõng l¹i cµng cÇn thiÕt h¬n. XuÊt ph¸t tõ tÝnh cÊp thiÕt cña vÊn ®Ò ®· nªu, chóng t«i chän vµ thùc hiÖn ®Ò tµi " Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång ngêi Hm«ng x· T¶ Ph×n, huyÖn Sapa, tØnh Lµo Cai".
3 Ch¬ng 1 tæng quan vÊn ®Ò nghiªn cøu 1.1. Tæng quan vÒ nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trªn thÕ giíi 1.1.1. Kh¸i niÖm vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa KiÕn thøc b¶n ®Þa lµ hÖ thèng kiÕn thøc cña c¸c d©n téc b¶n ®Þa, hoÆc cña mét céng ®ång t¹i mét khu vùc cô thÓ nµo ®ã. Nã tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh víi sù ®ãng gãp cña mäi thµnh viªn trong céng ®ång (ngêi giµ, trÎ, ®µn «ng, phô n÷) ë mét vïng ®Þa lý x¸c ®Þnh [21]. Theo Charyulu (1998) [11], kiÕn thøc b¶n ®Þa kh«ng giíi h¹n ë nhãm bé l¹c hay ngêi d©n gèc ë mét vïng nµo ®ã, nã còng kh«ng giíi h¹n ®èi víi ngêi d©n ë n«ng th«n. Thêng mçi céng ®ång ®Òu cã nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa - tõ thµnh thÞ ®Õn n«ng th«n, tõ d©n ®Þnh c ®Õn d©n di c, tõ ngêi b¶n ®Þa ®Õn ngêi nhËp c. Nh÷ng ngêi d©n b¶n ®Þa trªn kh¾p thÕ giíi ®Òu chiÕm gi÷ nh÷ng vïng n«ng nghiÖp sinh th¸i kh¸c nhau ®· t¹o ra nh÷ng bé kiÕn thøc cã liªn quan ®Õn nh©n chñng häc, ®Þa lý, n«ng nghiÖp, bÖnh c©y, c«n trïng, khoa häc ®Êt, x· héi häc n«ng th«n, khuyÕn n«ng, y häc d©n téc, gi¸o dôc, l©m nghiÖp, n«ng l©m kÕt hîp, sinh th¸i n«ng nghiÖp, ng«n ng÷ häc, thùc vËt, c©y thuèc, nghÒ c¸, qu¶n lý tµi nguyªn vµ qu¶n lý céng ®ång (Warren, 1995). Kho kiÕn thøc nµy ®îc biÕt ®Õn bëi nhiÒu tªn gäi nh "KiÕn thøc b¶n ®Þa", "KiÕn thøc truyÒn thèng", "KiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa" (Howes & Chambers, 1980), "KiÕn thøc ®Þa ph¬ng", "KiÕn thøc v¨n ho¸ truyÒn thèng", "KiÕn thøc sinh th¸i truyÒn thèng", vµ "KiÕn thøc m«i trêng truyÒn thèng" (Johnson, 1992). Nh÷ng thuËt ng÷ ®ã h¬i kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng ngêi sö dông kh¸c nhau. Tuy nhiªn, thuËt ng÷ “KiÕn thøc b¶n ®Þa” ®îc sö dông réng r·i h¬n c¶ [7].
4 KiÕn thøc b¶n ®Þa ®îc diÔn t¶ qua nhiÒu ng«n tõ kh¸c nhau nhng thùc chÊt chóng cã sù thèng nhÊt cao vÒ nghÜa ®ã lµ: Thø nhÊt, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ nh÷ng kinh nghiÖm ®îc ®óc rót vµ lu truyÒn qua nhiÒu thÕ hÖ cña mét céng ®ång d©n c nhÊt ®Þnh cña mét ®Þa ph¬ng nhÊt ®Þnh. Nã còng ®îc hiÓu lµ tËp hîp nh÷ng th«ng tin lµm c¬ së cña mét hÖ thèng x· héi. HÖ thèng th«ng tin b¶n ®Þa lµ ®éng lùc vµ sù t¸c ®éng liªn tôc bëi sù s¸ng t¹o tõ néi lùc, sù thùc nghiÖm còng nh sù giao diÖn víi hÖ thèng bªn ngoµi. Thø hai, kiÕn thøc b¶n ®Þa nãi mét c¸ch réng r·i lµ tri thøc ®îc sö dông bëi nh÷ng ngêi d©n ®Þa ph¬ng trong cuéc sèng ë mét m«i trêng nhÊt ®Þnh. Thø ba, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ nhãm kiÕn thøc ®îc t¹o ra bëi mét nhãm ngêi qua nhiÒu thÕ hÖ sèng vµ cã quan hÖ chÆt chÏ víi thiªn nhiªn trong mét vïng nhÊt ®Þnh. Nãi mét c¸ch kh¸i qu¸t, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ nh÷ng kiÕn thøc ®îc rót ra tõ m«i trêng ®Þa ph¬ng, v× vËy nã g¾n liÒn víi nhu cÇu cña con ngêi vµ ®iÒu kiÖn ®Þa ph¬ng. Thø t, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ kiÕn thøc ®Þa ph¬ng, d¹ng kiÕn thøc ®îc t¹o bëi mét nÒn v¨n ho¸ hay mét x· héi nhÊt ®Þnh. §©y lµ kiÕn thøc c¬ b¶n cho viÖc ra quyÕt ®Þnh ë møc ®Þa ph¬ng vÒ n«ng nghiÖp, ch¨m sãc søc khoÎ, chÕ biÕn thøc ¨n, gi¸o dôc, qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c¸c ho¹t ®éng chñ yÕu kh¸c cña céng ®ång n«ng th«n. Thø n¨m, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ kiÕn thøc cña mét céng ®ång nhÊt ®Þnh ph¸t triÓn xuyªn thêi gian vµ liªn tôc ph¸t triÓn. KiÕn thøc b¶n ®Þa ®îc h×nh thµnh dùa vµo kinh nghiÖm cña ®êi sèng, nã thêng xuyªn ®îc kiÓm nghiÖm trong qu¸ tr×nh sö dông, thÝch hîp víi v¨n ho¸ vµ m«i trêng ®Þa ph¬ng n¨ng ®éng vµ biÕn ®æi.
5 Tãm l¹i, kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ nh÷ng nhËn thøc, nh÷ng hiÓu biÕt vÒ m«i trêng sinh sèng ®îc h×nh thµnh tõ céng ®ång d©n c ë mét n¬i c tró nhÊt ®Þnh trong lÞch sö tån t¹i vµ ph¸t triÓn céng ®ång. Kh¸i niÖm vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa cßn ®îc thÓ hiÖn qua viÖc x¸c ®Þnh ®Æc ®iÓm cña nã. KiÕn thøc b¶n ®Þa cã nhiÒu ®Æc ®iÓm næi bËt trong ®ã chøa nhiÒu nh÷ng u ®iÓm vµ h¹n chÕ do kh«ng phï hîp m«i trêng tù nhiªn vµ x· héi hiÖn t¹i. KiÕn thøc b¶n ®Þa cã nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: + Nh÷ng u ®iÓm: KiÕn thøc b¶n ®Þa ®îc h×nh thµnh vµ biÕn ®æi liªn tôc qua nhiÒu thÕ hÖ trong céng ®ång ®Þa ph¬ng nhÊt ®Þnh. KiÕn thøc b¶n ®Þa lµ s¶n phÈm ®îc t¹o ra bëi qu¸ tr×nh lao ®éng s¶n xuÊt cña c¶ céng ®ång. Theo thêi gian c¸c kinh nghiÖm truyÒn thèng nµy ®îc c¶i tiÕn ®Ó ngµy cµng hoµn thiÖn h¬n nghÜa lµ hiÖu qu¶ cao h¬n vµ thÝch øng cao h¬n víi c¸c thay ®æi cña m«i trêng tù nhiªn vµ m«i trêng x· héi. Trong qu¸ tr×nh giao lu, nhiÒu tËp qu¸n s¶n xuÊt tõ vïng kh¸c ®· du nhËp vµo. Sau ®ã, c¸c kü thuËt nµy dÇn ®îc c¶i biÕn ®Ó thÝch hîp víi ®Þa ph¬ng vµ dÇn trë thµnh mét phÇn cña kiÕn thøc b¶n ®Þa. C¸c kiÕn thøc kh«ng cßn ý nghÜa th× mÊt ®i vµ ®îc thay thÕ bëi nh÷ng kiÕn thøc míi thÝch hîp. KiÕn thøc b¶n ®Þa cã kh¶ n¨ng thÝch øng cao víi m«i trêng riªng cña tõng ®Þa ph¬ng - n¬i ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn kiÕn thøc ®ã. Do ®îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë ®Þa ph¬ng h¬n n÷a l¹i ®îc tån t¹i l©u ®êi nªn kiÕn thøc b¶n ®Þa cã kh¶ n¨ng thÝch øng rÊt cao víi ®iÒu kiÖn cô thÓ ë n¬i ®ang sö dông chóng. KiÕn thøc b¶n ®Þa do toµn thÓ céng ®ång s¸ng t¹o ra qua lao ®éng trùc tiÕp. Nã ®îc h×nh thµnh mét c¸ch tù nhiªn trong qu¸ tr×nh lao ®éng cña mét hoÆc mét nhãm ngêi gåm c¶ ®µn «ng, ®µn bµ, ngêi giµ, trÎ nhá.
6 KiÕn thøc b¶n ®Þa ®îc lu gi÷ b»ng trÝ nhí vµ ®îc truyÒn b¸ tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c b»ng truyÒn miÖng, th¬ ca, tÕ lÔ vµ nhiÒu tËp tôc kh¸c. KiÕn thøc b¶n ®Þa g¾n liÒn hµi hoµ víi nÒn v¨n ho¸, tËp tôc ®Þa ph¬ng. V× vËy, kh¶ n¨ng øng dông, tiÕp thu trong céng ®ång lµ rÊt dÔ dµng. Trong thùc tÕ ta thÊy cã nh÷ng kü thuËt míi ®a l¹i hiÖu qu¶ kinh tÕ cao h¬n nhng kh«ng ®îc d©n chóng chÊp nhËn do tr¸i víi phong tôc tËp qu¸n, v¨n ho¸ cña ®Þa ph¬ng. KiÕn thøc b¶n ®Þa cã gi¸ trÞ cao trong viÖc x©y dùng c¸c m« h×nh ph¸t triÓn n«ng th«n bÒn v÷ng theo híng ngêi d©n tham gia vµ Ýt tèn kÐm. KiÕn thøc b¶n ®Þa cã tÝnh ®a d¹ng cao v× chóng ®îc h×nh thµnh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c nhau vµ ®îc mäi tÇng líp, mäi løa tuæi trong céng ®ång h×nh thµnh nªn trong nhiÒu lÜnh vùc nh n«ng nghiÖp, l©m nghiÖp, ch¨n nu«i, chÕ biÕn, sö dông l©m s¶n... + Nh÷ng h¹n chÕ KiÕn thøc b¶n ®Þa cña c¸c d©n téc còng nh tÝnh ®a d¹ng cña nã ®ang dÇn bÞ l·ng quªn trong sù ph¸t triÓn vµ biÕn ®æi x· héi. NÒn kinh tÕ thÞ trêng, hµng ho¸ lµ nguyªn nh©n rÊt quan träng dÉn tíi sù l·ng quªn kü thuËt g©y trång nhiÒu loµi b¶n ®Þa. Sù khai th¸c tµi nguyªn qu¸ møc còng lµ nguyªn nh©n mai mét dÇn kiÕn thøc b¶n ®Þa, n¹n ph¸ rõng lµm mÊt hÇu hÕt c¸c lo¹i c©y thuèc truyÒn thèng cña ngêi d©n dÉn ®Õn mÊt c¶ kiÕn thøc b¶n ®Þa vÒ khai th¸c, chÕ biÕn vµ sö dông chóng. Sù thay ®æi cña x· héi vµ gia ®×nh truyÒn thèng còng lµm gi¸n ®o¹n viÖc truyÒn thô kiÕn thøc b¶n ®Þa tõ thÕ hÖ nµy sang thÕ hÖ kh¸c. Th¸i ®é nhËn thøc kh«ng ®óng vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa còng cã thÓ g©y tæn thÊt lín cho kiÕn thøc b¶n ®Þa.
7 1.1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông rõng trªn thÕ giíi Trong qu¸ khø nh÷ng ngêi bªn ngoµi (vÝ dô c¸c nhµ khoa häc x· héi, khoa häc tù nhiªn vµ n«ng nghiÖp, c¸c nhµ sinh häc, c¸c thÕ lùc thuéc ®Þa) ®· bá qua hoÆc coi nhÑ kiÕn thøc b¶n ®Þa, ®· m« t¶ kiÕn thøc b¶n ®Þa nh lµ nh÷ng kiÕn thøc nguyªn thñy, ®¬n gi¶n, kh«ng thay ®æi, "kh«ng hiÓu biÕt" hoÆc d©n gian. Sù thê ¬ cã tÝnh chÊt lÞch sö ®ã (bÊt chÊp c¸c nguyªn nh©n - sù ph©n biÖt chñng téc, sù vÞ chñng, hoÆc chñ nghÜa ®æi míi, víi niÒm tin hoµn toµn vµo c¸c ph¬ng ph¸p khoa häc) ®· gãp phÇn lµm cho c¸c hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa bÞ suy sôp bëi sù thiÕu hôt trong sö dông vµ øng dông c¸c hÖ thèng kiÕn thøc nµy. H¬n n÷a, ë mét sè quèc gia, sù tuyªn truyÒn cña chÝnh quyÒn cho r»ng v¨n hãa b¶n ®Þa vµ c¸c kü thuËt b¶n ®Þa lµ l¹c hËu hoÆc qu¸ h¹n vµ ®ång thêi ®Èy m¹nh mét nÒn v¨n hãa quèc gia vµ mét ng«n ng÷ nh»m vµo phÝ tæn cña c¸c nÒn v¨n hãa thiÓu sè. Sù gi¸o dôc chÝnh thèng ë nhµ trêng thêng cñng cè th¸i ®é tiªu cùc ®ã. Mét vµi ngêi d©n vµ céng ®ång ®Þa ph¬ng ®· mÊt lßng tin vµo kh¶ n¨ng cña hä ®Ó tù gióp hä trë nªn ®éc lËp víi nh÷ng gi¶i ph¸p tõ bªn ngoµi ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò cña ®Þa ph¬ng cña hä [21]. KiÕn thøc b¶n ®Þa thùc sù chØ míi ®îc c¸c nhµ khoa häc vµ qu¶n lý quan t©m ®Õn trong vßng vµi thËp kû qua, khi mµ nhiÒu quèc gia vµ c¸c dù ¸n ph¶i nç lùc t×m ra nh÷ng ph¬ng s¸ch ®Ó b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ë c¸c níc nghÌo lÉn c¸c níc giÇu. Theo D. Michael Warren, thuËt ng÷ kiÕn thøc b¶n ®Þa ®îc Robert Chambers dïng ®Çu tiªn trong mét Ên phÈm ph¸t hµnh n¨m 1979, tiÕp theo ®ã ®îc Brokensha vµ D.M. Warren sö dông vµo n¨m 1980 vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn cho ®Õn ngµy nay [3]. NhËn thøc ®îc tÇm quan träng cña kiÕn thøc b¶n ®Þa, ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa ë hÇu kh¾p c¸c níc trªn thÕ giíi vµ kiÕn thøc b¶n ®Þa ngµy cµng cã vai trß quan träng trong c¸c dù ¸n ph¸t triÓn n«ng th«n.
8 Mét m¹ng líi quèc tÕ nghiªn cøu vµ sö dông kiÕn thøc b¶n ®Þa ®· ®îc thµnh lËp n¨m 1987 th«ng qua Trung t©m nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa phôc vô ph¸t triÓn n«ng nghiÖp (CIKARD) ë trêng ®¹i häc Iowa State, Hoa Kú. T¹i Hµ Lan, Trung t©m th«ng tin vÒ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng vµ ®Çu t thÊp tõ bªn ngoµi (ILEIA) còng lµ mét trong nh÷ng tæ chøc ®ang tËp trung sù chó ý vµo kiÕn thøc b¶n ®Þa. HiÖn nay, nhiÒu quèc gia ch©u ¸ vµ ch©u Mü La tinh còng ®ang xóc tiÕn thµnh lËp m¹ng líi trao ®æi th«ng tin vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa nh»m phôc vô cho c¸c ch¬ng tr×nh khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m. Râ rµng kiÕn thøc b¶n ®Þa ®ang nhËn ®îc sù quan t©m, chó ý cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu khoa häc còng nh c¸c dù ¸n vµ tæ chøc quèc tÕ. Tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu tríc ®©y vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa chñ yÕu chØ dõng l¹i ë møc ®é ®¸nh gi¸ ®Þnh tÝnh vµ thö nghiÖm trong phßng. M·i cho ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y, c¸c ph¬ng ph¸p thùc nghiÖm nghiªn cøu trong n«ng nghiÖp ë c¸c m«i trêng phøc t¹p, ®a d¹ng vµ ®Çy rñi ro ®· ®îc quan t©m mét c¸ch ®¸ng kÓ. C¸c h¹n chÕ cña viÖc thö nghiÖm trong phßng ®· ®îc nhËn biÕt mét c¸ch râ rµng. VÊn ®Ò chÝnh lµ chóng kh«ng ph¶n ¸nh ®Çy ®ñ ®îc c¸c ®iÒu kiÖn cña ngêi sö dông [19]. GÇn ®©y, viÖc qu¶n lý l©m nghiÖp b¶n ®Þa ®· trë thµnh mèi quan t©m cña c¶ khoa häc l©m nghiÖp vµ sù hîp t¸c ph¸t triÓn l©m nghiÖp. Tríc ®©y l©m nghiÖp x· héi vµ l©m nghiÖp tËp qu¸n kh«ng ®îc ®Ò cËp tíi, ®Æc biÖt l©m nghiÖp céng ®ång ®· bÞ bá qua trong rÊt nhiÒu trêng hîp [25], trong khi ®ã nh÷ng s¸ng kiÕn vµ qu¶n lý rõng b¶n ®Þa l¹i rÊt cã gi¸ trÞ. M·i cho ®Õn gÇn ®©y, sù ph¸t triÓn trong ph¹m vi l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp vµ c¸c dù ¸n ®îc b¶o trî tõ bªn ngoµi ®îc chia ra tõ sù ph¸t triÓn trong ph¹m vi l©m nghiÖp b¶n ®Þa vµ c¸c s¸ng kiÕn ®Þa ph¬ng, mét lÜnh vùc chÝnh ®· ®îc nghiªn cøu bëi c¸c nhµ nh©n chñng häc.
9 Trong 2 thËp kû qua ngêi ta ®· chó ý rÊt nhiÒu ®Õn viÖc ®iÒu chØnh ho¹t ®éng qu¶n lý rõng híng vµo c¸c nhu cÇu cã liªn quan ®Õn rõng cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng trong c¸c níc nhiÖt ®íi. Nh÷ng c¸ch tiÕp cËn nµy tíi rõng b¾t ®Çu vµo cuèi thËp kû 70 nh lµ kÕt qu¶ cña viÖc nhËn ra cuéc khñng ho¶ng vÒ n¨ng lîng cña nh÷ng ngêi d©n nghÌo [28] . TiÕp ®ã ngêi ta còng nhËn ra r»ng viÖc sö dông rõng cña céng ®ång ®Þa ph¬ng kh«ng bÞ h¹n chÕ trong ph¹m vi gç (nhiªn liÖu), mµ bao gåm rÊt nhiÒu nh÷ng l©m s¶n ngoµi gç nh thøc ¨n, c©y thuèc vµ thøc ¨n cho sóc vËt. NhËn thøc vÒ sù t¸c ®éng cña ngêi d©n b¶n ®Þa ®Õn rõng gåm hai khÝa c¹nh, mét mÆt ngêi ta cho r»ng sù tham gia cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng sÏ c¶i thiÖn viÖc sö dông c¸c nguån tµi nguyªn cña con ngêi vµ bëi vËy nã sÏ lµ c«ng cô trong viÖc c¶i thiÖn vÊn ®Ò qu¶n lý rõng. MÆt kh¸c, ngêi ta cßn c©n nh¾c r»ng viÖc ph¸t triÓn céng ®ång kh«ng nªn chØ t©p trung vµo viÖc ®¹t ®îc c¸c nhu cÇu cã liªn quan ®Õn rõng cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng tõ rõng mµ cßn tËp trung vµo viÖc khuyÕn khÝch ngêi d©n ®Þa ph¬ng tù ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu riªng cña hä b»ng c¸ch ch¨n nu«i, trång trät [29]. Ngµy nay l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp ®· quan t©m rÊt nhiÒu ®Õn sù thµnh c«ng cña l©m nghiÖp b¶n ®Þa vµ qu¸ tr×nh truyÒn th«ng vµ tæng hîp ®· ®îc më ra [22]. KÕt qu¶ cña chiÕn lîc l©m nghiÖp x· héi nh»m kh«ng chØ ®iÒu chØnh viÖc qu¶n lý rõng theo c¸c nhu cÇu cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng mµ cßn khuyÕn khÝch sù tù nç lùc cña b¶n th©n hä [29]. ChiÕn lîc l©m nghiÖp x· hçi ®Çu tiªn dùa trªn sù thuËt l¹i cã chän läc cña c¸c kiÕn thøc thùc tÕ cña l©m nghiÖp chuyªn nghiÖp theo tËp qu¸n. Nhng tõ nh÷ng nç lùc buæi ban ®Çu nµy ®· lµm t¨ng sù nhËn thøc vÒ vai trß cña rõng trong c¸c chiÕn lîc sinh kÕ cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng. Ngêi ta cßn thÊy r»ng c¸c céng ®ång ®Þa ph¬ng kh«ng chØ khai th¸c rõng ®Ó ®¹t hµng lo¹t c¸c nhu cÇu gia ®×nh mµ trong nhiÒu trêng hîp cßn chñ ®éng trong viÖc qu¶n lý rõng. Bëi v× tÇm quan träng cña tµi nguyªn rõng ®èi víi céng ®ång ®Þa ph¬ng, nªn hä ®· ph¸t triÓn
10 hÖ thèng qu¶n lý tµi nguyªn rõng riªng biÖt cña riªng hä. Thùc tiÔn qu¶n lý bao gåm viÖc b¶o vÖ cã môc ®Ých cña rõng tù nhiªn, sù biªn ®æi cña rõng tù nhiªn thµnh rõng cã tµi nguyªn giµu cã, sù thiÕt lËp trong trång rõng hçn loµi vµ thiÕt lËp hÖ thèng n«ng l©m nghiÖp trong ®ã s¶n phÈm mïa mµng vµ thøc ¨n gia sóc liªn quan ®Õn viÖc ch¨m sãc c¸c nguån tµi nguyªn rõng. Ngoµi ra, ngêi ta thÊy r»ng nhiÒu céng ®ång ®Þa ph¬ng ®· x©y dùng vµ ph¸t triÓn nh÷ng thÓ chÕ cho viÖc kiÓm so¸t c¸ch tiÕp cËn, vµ khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn rõng [28]. Mét trong c¸c yÕu tè quan träng ban ®Çu cña c¸ch tiÕp cËn cã ®Þnh híng lµ ý tëng, mµ ngêi d©n ®Þa ph¬ng, trªn nÒn t¶ng cña nh÷ng nhu cÇu vµ kiÕn thøc ®Þa ph¬ng, cã thÓ ph¸t triÓn c¸c c¸ch thøc b¶n ®Þa riªng cña hä trong viÖc qu¶n lý vµ sö dông tµi nguyªn rõng, nh÷ng c¸ch thøc nµy kh«ng cÇn thiÕt ph¶i gièng nh÷ng c¸i ®· ®îc c©n nh¾c kü bëi c¸n bé qu¶n lý rõng chuyªn nghiÖp. Sù thÝch hîp cña kiªn thøc b¶n ®Þa vÒ qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn nhËn ®îc sù quan t©m ngµy mét t¨ng kÓ tõ ®Çu nh÷ng n¨m 1980. Tõ ®ã ®Õn nay, viÖc nghiªn cøu khoa häc l©m nghiÖp ®· tËp trung ngµy mét nhiÒu vµo c¸c ®Æc ®iÓm cô thÓ vµ tù nhiªn cña viÖc qu¶n lý rõng b¶n ®Þa, ®¸nh gi¸ tiÒm n¨ng cña sù kÕt hîp viÖc qu¶n lý rõng theo c¸ch chuyªn nghiÖp vµ theo kiÕn thøc b¶n ®Þa [29]. Theo Francois (1994) [20], nh÷ng ngêi d©n b¶n ®Þa ®· ph¸t triÓn rÊt nhanh bëi viÖc tÝch lòy nh÷ng kiÕn thøc vÒ thÕ giíi xung quanh hä. ChÝnh nh÷ng kiÕn thøc nµy ®· lµm cho hä hoµn thiÖn ®îc rÊt nhiÒu ph¬ng ph¸p cã kÕt qu¶, bÒn v÷ng vµ hoµ hîp víi m«i trêng trong c«ng t¸c qu¶n lý tµi nguyªn vµ sö dông ®Êt. NÒn kinh tÕ vµ v¨n hãa b¶n ®Þa ®Òu dùa trªn nh÷ng kü thuËt bao gåm ch¨n nu«i du môc, nh÷ng d¹ng kh¸c nhau cña n«ng l©m kÕt hîp, ruéng bËc thang, s¨n b¾n, ch¨n nu«i vµ nghÒ c¸.
11 Ngoµi ra cßn cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c cña nhiÒu nhµ khoa häc trªn thÕ giíi nh c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Paul Hebinck (1996) vÒ “M¹ng líi kiÕn thøc chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh thèng trong b¶o tån l©m nghiÖp ë Zimbabue” ®· cho thÊy ®Ó qu¶n lý vµ b¶o tån rõng bÒn v÷ng ph¶i dùa vµo tri thøc ®Þa ph¬ng. KÕt qu¶ nghiªn cøu cña Ruguelito M. Pastores vµ Romeo .E. San Buenaventura (1996) ®· chØ ra r»ng nh÷ng ngêi d©n b¶n xø ®ãng gãp rÊt to lín vµ gi÷ vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc t×m hiÓu vµ lùa chän nh÷ng loµi c©y cã ®Æc tÝnh sinh th¸i vµ ®Æc tÝnh sinh häc phï hîp ë ®Þa ph¬ng,... §iÒu nµy thèng nhÊt víi kÕt luËn cña Normita G.L. (1993) khi nghiªn cøu vÒ “Nh÷ng loµi c©y b¶n ®Þa cho ch¬ng tr×nh x©y dùng nhµ ë” ë Cavite vµ Negros Occidental, Philippines [3]. Tuy nhiªn, kiÕn thøc b¶n ®Þa vÉn chØ ®îc sö dông nhiÒu trong viÖc dù ®o¸n vµ phÇn lín c¸c th«ng tin ®îc chóng t¹o ra chØ lµ ®Þnh tÝnh vµ cã tÝnh chÊt côc bé mÆc dï chóng ®· ®îc chän läc vµ thÝch øng qua thêi gian. CÇn ph¶i lµm nhiÒu viÖc h¬n n÷a ®Ó ph¸t triÓn viÖc sö dông chóng trong tæng kÕt vµ ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh nghiªn cøu còng nh t×m c¸ch kÕt hîp c¸c d÷ liÖu ®Þnh tÝnh mµ chóng t¹o ra ®Ó chóng cã thÓ ®îc øng dông trong c¸c nghiªn cøu chuyªn ®Ò vµ ®îc tr×nh bµy theo c¸ch mµ cã thÓ ¶nh hëng réng lín h¬n ®Õn thÓ chÕ vµ chÝnh s¸ch [18], [26]. Nh÷ng thÊt b¹i cña c¸c ho¹t ®éng do Ng©n hµng thÕ giíi (WB) tµi trî ®· ®Ò cËp ®Õn sù yÕu kÐm mang tÝnh hÖ thèng nµy vèn ®· tån t¹i trong c«ng t¸c khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m. Do thiÕu c¸c c¬ chÕ ph¶n håi trong hÖ thèng, c¸c kiÕn thøc b¶n ®Þa ®· kh«ng ®îc phèi hîp trong nghiªn cøu vµ thùc nghiÖm. §iÒu nµy ®· t¹o ra c¸c khuyÕn nghÞ kh«ng phï hîp vµ sù thiÕu ®ång thuËn cña ngêi d©n ®Þa ph¬ng. GÇn ®©y, c¸c dù ¸n cña ng©n hµng thÕ giíi cã sù tham gia nhiÒu h¬n bao gåm ®iÒu lÖ ®Êt ®ai b¶n ®Þa vµ c¸c ch¬ng tr×nh qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn. C¸c vÝ dô bao gåm ch¬ng tr×nh lµm mÉu ®Ó b¶o vÖ rõng ma
12 nhiÖt ®íi Brazin vµ dù ¸n qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn Colombia. S¸ng kiÕn nµy ®· cung cÊp nh÷ng ph¬ng ph¸p míi ®Ó qu¶n lý cã hiÖu qu¶ nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi kinh tÕ vµ sù bÒn v÷ng vÒ m«i trêng b¶n ®Þa vµ nh÷ng céng ®ång n«ng th«n sèng ë trong rõng. Theo Merrill-Sands vµ Collion (1992) [23], ph¸t triÓn c¸c ph¬ng ph¸p lîng hãa c¸c kiÕn thøc b¶n ®Þa cã thÓ sÏ rÊt cã Ých cho viÖc t¹o lËp chÝnh s¸ch. 1.2. T×nh h×nh nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông rõng ë ViÖt Nam Còng nh nhiÒu níc kh¸c ë §«ng Nam ¸, n«ng d©n ViÖt Nam ®· cã truyÒn thèng vÒ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ qu¶n lý nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn tõ hµng ngµn n¨m nay. Céng ®ång 54 d©n téc anh em sinh sèng trªn nhiÒu vïng sinh th¸i ®a d¹ng trªn ph¹m vi toµn quèc ®· s¸ng t¹o ra mét kho tµng ®å sé vÒ c¸c kiÕn thøc qu¶n lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ kiÕn thøc vÒ ph¸t triÓn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. Tuy nhiªn, cho ®Õn nay vÊn ®Ò nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa nãi chung vµ kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông rõng nãi riªng ë ViÖt Nam cßn rÊt míi mÎ. ChÝnh trong ®iÒu kiÖn m«i trêng sinh th¸i ®ang bÞ suy tho¸i vµ cuéc sèng cña con ngêi ®ang gÆp ngµy cµng nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc th× chóng ta míi b¾t ®Çu thõa nhËn r»ng kiÕn thøc b¶n ®Þa lµ nguån tµi nguyªn quèc gia quan träng, cã thÓ gióp Ých rÊt nhiÒu cho qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s¶n xuÊt theo ph¬ng s¸ch Ýt tèn kÐm, cã sù tham gia cña ngêi d©n vµ ®¹t ®îc sù bÒn v÷ng cao [4]. Bªn cạnh ®ã, c¸c nghiªn cứu về kiến thức bản địa liªn quan đến lĩnh vực quản lý sử dụng rừng cũng được quan t©m. C¸c nhãm cộng đồng được nghiªn cứu chủ yếu là c¸c nhãm d©n téc Dao, Mêng, Tày, Nïng, Th¸i (ë vïng nói phÝa B¾c), M’n«ng ë T©y Nguyªn hay Cê Tu ë Thõa Thiªn HuÕ. C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña t¸c gi¶ Hoàng Xu©n Tý (2000) [11], Lª Träng Cóc (1998) [2], Hoàng CÇm (1998) [1], NguyÔn V¨n Thêng (2003) [14] và cña
13 nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c là nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ vÒ kinh nghiÖm và thùc hành b¶n ®Þa, nghiªn cøu vÒ luËt tôc. Nh÷ng nghiªn cøu này cho thÊy kiÕn thøc b¶n ®Þa là nguån lùc quan träng ®èi víi b¶o tån và ph¸t triÓn rõng nÕu chóng ®îc ph¸t huy và kÕt hîp sö dông víi c¸c kiÕn thøc khoa häc tiªn tiÕn, phï hîp. Trong c«ng tr×nh “Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông thùc vËt l©m s¶n ngoµi gç cña céng ®ång ngêi V©n KiÒu ë th«n Lµ Tã, x· Hóc Ngh×, huyÖn §a Kr«ng, tØnh Qu¶ng TrÞ” Hµn TuyÕt Mai (2005) [8] ®· kÕt luËn: Ngêi V©n KiÒu ë th«n Lµ Tã cã kho kiÕn thøc kh¸ phong phó vÒ sö dông và qu¶n lý tài nguyªn rõng. KiÕn thøc cña hä tån t¹i díi nhiÒu d¹ng lo¹i, mét sè mang gi¸ trÞ b¶o tån và v¨n ho¸ cã gi¸ trÞ cao. KiÕn thøc qu¶n lý díi d¹ng c¬ chÕ tù qu¶n cã thÓ ph¸t huy hiÖu qu¶ cao nÕu ®îc khuyÕn khÝch và t¹o c¬ héi sö dông. Tuy nhiªn, cïng víi sù mÊt ®i cña tài nguyªn rõng, kho kiÕn thøc cña hä còng ®ang bÞ mai mét dÇn, thËm chÝ mét sè kiÕn thøc hoàn toàn kh«ng cßn. “Nghiªn cøu sö dông tài nguyªn rõng theo quan ®iÓm sinh th¸i v¨n hãa cña céng ®ång ngêi Th¸i, Hmong và Kinh ë khu vùc miÒn nói huyÖn Yªn Ch©u, vïng T©y B¾c ViÖt Nam díi khÝa c¹nh vÒ giíi” cña t¸c gi¶ §Æng Tïng Hoa (2000) [5] ®· chØ ra r»ng: - Trong c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸c nhau mçi d©n téc cã nh÷ng ph¬ng thøc và c¬ cÊu sö dông ®Êt ®ai kh¸c nhau. D©n téc Th¸i canh t¸c ruéng níc và n¬ng rÉy, trong ®ã n¬ng rÉy là chñ yÕu. Trong khi d©n téc Hmong canh t¸c n¬ng rÉy trªn vïng ®Êt dèc, th× d©n téc Kinh canh t¸c ruéng níc và ph¸t triÓn kinh tÕ vên là chñ yÕu. - C¸c h×nh thøc sö dông phong phó tõ c©y rõng và s¶n phÈm cña nã chøng minh r»ng rõng chiÕm mét vÞ trÝ rÊt quan träng trong ®êi sèng cña c¸c ®ång bào d©n téc Th¸i và Hmong. D©n téc Kinh sö dông s¶n phÈm rõng Ýt h¬n so víi hai d©n téc nãi trªn. S¶n phÈm chÝnh cña rõng bao gåm: cñi, gç làm nhà, gç cho thñ c«ng nghiÖp, thøc ¨n cho ngêi và gia sóc, sîi, chÊt nhuém còng nh c©y dîc liÖu.
14 Tõ ®ã t¸c gi¶ ®· ®a ra kÕt luËn: CÇn ph¶i cã nh÷ng nghiªn cøu t¬ng tù tiÕp theo bëi v× ®iÒu kiÖn tù nhiªn và kinh nghiÖm truyÒn thèng cña c¸c d©n téc kh¸c nhau theo tõng ®Þa ph¬ng, tõng vïng và tõng céng ®ång ®Ó làm c¬ së cho ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi bÒn v÷ng. Nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu s©u h¬n n÷a vÒ truyÒn thèng d©n téc và viÖc sö dông tài nguyªn cña c¸c d©n téc này còng nh nhiÒu d©n téc kh¸c là rÊt cÇn thiÕt cho viÖc ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi phï hîp víi sinh th¸i, kinh tÕ, chÝnh s¸ch và v¨n hãa. Trong ®Ò ¸n "Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trong viÖc b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn rõng cña mét sè d©n téc Ýt ngêi thuéc huyÖn Chiªm Hãa, tØnh Tuyªn Quang: thùc tr¹ng vµ xu híng ph¸t triÓn" cña t¸c gi¶ Lª ThÞ Diªn (2002) [3] ®· kh¼ng ®Þnh: §Ó cã mét ch¬ng tr×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng, chóng ta cÇn nghiªn cøu c¶ hÖ thèng kiÕn thøc hiÖn ®¹i vµ hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa ®Ó c¶i thiÖn ¶nh hëng tiªu cùc cña hÖ thèng u thÕ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn phï hîp trong c¸c céng ®ång b¶n ®Þa. Do vËy, viÖc kÕt hîp sö dông kiÕn thøc b¶n ®Þa vµ kiÕn thøc hiÖn ®¹i trong c¸c c¬ quan khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m lµ ®iÒu quan träng ®Ó ®¹t ®îc sù ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp bÒn v÷ng. C¸c hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa cung cÊp mét khung tham kh¶o nh»m t¨ng cêng ho¹t ®éng cña c¸c ch¬ng tr×nh khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m, ®iÒu ®ã dÉn ®Õn viÖc tæ chøc l¹i ho¹t ®éng cña c¸n bé khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m cho phï hîp víi hoµn c¶nh ®Þa ph¬ng cÇn tiÕn hµnh phæ cËp. §Ò tµi “Nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa cña ngêi M¹ vµ S’tiªng vÒ qu¶n lý vµ sö dông rõng ®Ó ®Ò xuÊt gi¶i ph¸p qu¶n lý bÒn v÷ng vên quèc gia C¸t Tiªn” cña NguyÔn Huúnh ThuËt (2005) [13] ®· kÕt luËn: C¸c céng ®ång M¹ vµ S’tiªng ®· vµ ®ang cã cuéc sèng dùa vµo c¸c tµi nguyªn rõng, ®Êt, níc vµ ®a d¹ng sinh häc. Sinh kÕ cña ngêi d©n vÉn phô thuéc rÊt lín vµo c¸c tµi nguyªn nµy vµ do ®ã mét sè c¸c kiÕn thøc b¶n ®Þa vÒ rõng, ®Êt, níc vµ ®a d¹ng sinh häc ®· ®îc b¶o lu hay thÝch øng trong bèi c¶nh míi.
15 T¸c gi¶ TrÇn ThÞ H¬ng (2004) [6] khi nghiªn cøu vÒ "KiÕn thøc b¶n ®Þa vÒ tµi nguyªn vµ m«i trêng trong dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp Vên quèc gia Xu©n S¬n- Phó Thä" ®· kÕt luËn: §iÒu kiÖn tù nhiªn vµ x· héi ®· gãp phÇn lµm phong phó thªm kho tµng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ sö dông tµi nguyªn rõng t¹i Vên quèc gia Xu©n S¬n. Tuy nhiªn, víi diÖn tÝch ruéng níc cßn rÊt Ýt; ®êi sèng ngêi d©n gÆp nhiÒu khã kh¨n trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, còng nh nh÷ng rµo c¶n trong tiÕp cËn sö dông hîp lý vµ qu¶n lý tµi nguyªn rõng, toµn bé c¸c hé gia ®×nh trong vên quèc gia ®îc xÕp vµo diÖn nghÌo ®ãi. §iÒu nµy ¶nh hëng lín ®Õn sù tån t¹i cña kiÕn thøc b¶n ®Þa vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn cña khu vùc, g©y søc Ðp lín ®Õn tµi nguyªn rõng. Cho ®Õn nay, cã nhiÒu ch¬ng tr×nh, dù ¸n trong níc, quèc tÕ ®· vµ ®ang tiÕn hµnh t¹i ViÖt Nam ®Òu sö dông hÖ thèng c¸c kiÕn thøc b¶n ®Þa tÝch cùc cho môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ë n«ng th«n vµ miÒn nói nh dù ¸n t¨ng cêng n¨ng lùc n«ng l©m kÕt hîp ë ViÖt Nam, dù ¸n t¨ng cêng n¨ng lùc quèc gia ®Ó thùc thi kÕ ho¹ch hµnh ®éng l©m nghiÖp nhiÖt ®íi ë ViÖt Nam (FAO - GCP/VIE/020/ITA), ch¬ng tr×nh hîp t¸c l©m nghiÖp ViÖt Nam - Thôy §iÓn, ch¬ng tr×nh hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam - PhÇn Lan, ch¬ng tr×nh xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo, ch¬ng tr×nh giao ®Êt giao rõng,... HÇu hÕt c¸c ch¬ng tr×nh vµ dù ¸n trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng ®Òu chØ ra r»ng: Ngêi d©n ®Þa ph¬ng phÇn lín lµ nh÷ng céng ®ång d©n téc Ýt ngêi, v× vËy truyÒn thèng v¨n hãa còng nh c¸c biÖn ph¸p sö dông ®Êt cña hä cÇn ®îc xem xÐt kü lìng khi x©y dùng c¸c ch¬ng tr×nh phæ cËp vµ ®a ra nh÷ng chiÕn lîc lùa chän. Sù kh¸c nhau vÒ ng«n ng÷ cÇn ®îc quan t©m v× nhiÒu ngêi d©n kh«ng nãi ®îc tiÕng Kinh. Ch¬ng tr×nh hîp t¸c L©m nghiÖp ViÖt Nam - Hµ Lan sau khi tiÕn hµnh thùc hiÖn giai ®o¹n I ë tØnh B¾c C¹n ®· chØ ra r»ng, c¸n bé phæ cËp thiÕu nh÷ng trang bÞ thÝch hîp còng nh tµi liÖu cho ®µo t¹o phæ cËp. MÆc dÇu cã
16 nh÷ng híng dÉn kü thuËt cho c¶ níc nhng viÖc thö nghiÖm c¸c híng dÉn ®ã ë ®iÒu kiÖn ®Þa ph¬ng lµ rÊt h¹n chÕ. HÖ thèng phæ cËp cÇn ph¸t triÓn c¸c quy tr×nh dÔ ¸p dông, phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña tõng ®Þa ph¬ng vµ ®¶m b¶o tÝnh bÒn v÷ng cña c¸c gi¶i ph¸p phæ cËp. C¸c ch¬ng tr×nh vµ c¸c dù ¸n ®Òu nhËn thÊy r»ng, ®Ó viÖc phæ cËp vµ chuyÓn giao c¸c kü thuËt s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp cña c¸c c¸n bé khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m ®îc tèt, ®Òu ph¶i dùa trªn nh÷ng kinh nghiÖm s½n cã cña n«ng d©n. §Ó cã thÓ thµnh lËp ®îc m¹ng líi phæ cËp cã hiÖu qu¶, nhÊt thiÕt ph¶i thµnh lËp ë cÊp díi x·, tøc lµ t¹i cÊp th«n/b¶n. Ngay t¹i cÊp th«n/b¶n ®· cã s½n kü n¨ng vµ kiÕn thøc ®Ó cã thÓ thµnh lËp nªn c¸c nhãm phæ cËp. ë hÇu hÕt c¸c th«n/b¶n ®Òu cã c¸c n«ng d©n ®· cã s½n c¸c kü n¨ng vµ kiÕn thøc lËp kÕ ho¹ch tèt, s½n sµng ®ãn nhËn vai trß l·nh ®¹o nhãm (Dù ¸n FAO - GCP/VIE/020/ITA) [6]. Tõ thùc tiÔn nghiªn cøu c¸c nhµ khoa häc ®· chØ ra r»ng: MiÒn nói kh«ng thÓ ph¸t triÓn mét c¸ch hîp lý vµ bÒn v÷ng b»ng nh÷ng ch¬ng tr×nh mang tÝnh côc bé chØ hoµn toµn tËp trung vµo chuyÓn giao c«ng nghÖ trän gãi. Trong khi c¸c gi¶i ph¸p kü thuËt tiªn tiÕn ®îc ®a ra ¸p dông vµo thùc tiÔn s¶n xuÊt ®ang gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n vµ thËm chÝ bÞ thÊt b¹i, th× viÖc øng dông c¸c kü thuËt b¶n ®Þa nh»m ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp bÒn v÷ng ë vïng cao ch¾c ch¾n sÏ rÊt n¨ng ®éng vµ thu ®îc hiÖu qu¶ cao. Nh vËy, kiÕn thøc b¶n ®Þa cã mét vai trß rÊt lín trong viÖc chuyÓn giao kü thuËt nh»m ph¸t triÓn n«ng th«n miÒn nói cña níc ta. Ngoµi ra, viÖc nghiªn cøu kiÕn thøc b¶n ®Þa trªn thùc tÕ kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ vÊn ®Ò kü thuËt vµ kinh tÕ mµ cßn gãp phÇn b¶o vÖ nÒn v¨n hãa giµu b¶n s¾c d©n téc cña níc ta.
17 1.3. §¸nh gi¸ chung Nh vËy, cho ®Õn nay ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ kiÕn thøc b¶n ®Þa trªn thÕ giíi ®· ®îc c«ng bè. HÇu hÕt c¸c c«ng tr×nh ®Òu kh¼ng ®Þnh r»ng kiÕn thøc b¶n ®Þa vÉn cßn lµ mét nguån tµi nguyªn cha ®îc sö dông ®Çy ®ñ trong c¸c ho¹t ®éng ph¸t triÓn. Nã cÇn ®îc nghiªn cøu réng r·i h¬n vµ cÇn ®îc kÕt hîp trong c¸c ho¹t ®éng nghiªn cøu vµ khuyÕn n«ng, khuyÕn l©m nh»m ®Ò ra nh÷ng chiÕn lîc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp vµ n«ng th«n bÒn v÷ng h¬n. Tuy nhiªn, phÇn lín c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ trªn thÕ giíi chØ tËp trung vµo nghiªn cøu hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp nh trång trät, ch¨n nu«i, thó y,... mµ Ýt chó ý ®Õn nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong lÜnh vùc l©m nghiÖp. ë ViÖt Nam, viÖc nghiªn cøu s©u réng vÒ vÊn ®Ò nµy hiÖn nay cßn rÊt h¹n chÕ, c¸c nghiªn cøu míi chØ ®îc tiÕn hµnh lång ghÐp trong c¸c dù ¸n vµ c¸c ch¬ng tr×nh kh¸c, ph¹m vi kh¶o s¸t còng chØ giíi h¹n trong nh÷ng kiÕn thøc n«ng nghiÖp chñ yÕu vÒ trång trät, ch¨n nu«i,... cßn thiÕu nhiÒu mÆt cha ®Ò cËp ®Õn nh b¶o vÖ thùc vËt, thó y, ch¨m sãc søc khoÎ céng ®ång, c©y thuèc,... H¬n n÷a, nh÷ng nghiªn cøu míi chØ mang tÝnh chÊt thèng kª vµ dùa vµo ý kiÕn cña céng ®ång nhiÒu h¬n lµ viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c kÕt qu¶ thu thËp ®îc trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi vµ b¶o vÖ m«i trêng sinh th¸i. §Ó lµm phong phó h¬n kho tµng nghiªn cøu hÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông rõng cña c¸c d©n téc Ýt ngêi ë miÒn nói phÝa B¾c ViÖt Nam, §Ò tµi tËp trung ph©n tÝch mét c¸ch toµn diÖn hÖ thèng kiÕn thøc kü thuËt b¶n ®Þa trong qu¶n lý vµ sö dông rõng cña ®ång bµo Hm«ng sèng ë x· T¶ Ph×n huyÖn Sapa - Lµo Cai trªn c¸c ph¬ng diÖn kinh tÕ - x· héi vµ b¶o vÖ m«i trêng sinh th¸i. Ngoµi viÖc ph©n tÝch ®Þnh tÝnh c¸c kÕt qu¶ thu ®îc, ®Ò tµi sÏ ®Þnh lîng mét sè vÊn ®Ò cã thÓ thùc hiÖn ®îc ®Ó phôc vô cho viÖc ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p rÊt thiÕt thùc nh»m b¶o tån, ph¸t triÓn vµ bæ sung kiÕn thøc b¶n ®Þa trong b¶o vÖ, ph¸t triÓn vµ sö dông rõng trªn ®Þa bµn nghiªn cøu.
18 Ch¬ng 2 Môc tiªu, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu - VÒ lý luËn: HÖ thèng hãa vµ x¸c ®Þnh ®îc vai trß cña kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña ®ång bµo Hm«ng x· T¶ Ph×n, huyÖn SaPa, tØnh Lµo Cai - VÒ thùc tiÔn: §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p b¶o tån, ph¸t triÓn vµ bæ sung kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña ®ång bµo ngêi Hm«ng x· T¶ Ph×n, huyÖn SaPa, tØnh Lµo Cai 2.2. Ph¹m vi nghiªn cøu X· T¶ Ph×n cã 3 d©n téc sinh sèng lµ Hm«ng, Dao vµ Kinh trong ®ã Hm«ng chiÕm 58,5%, ngêi Dao chiÕm 40,0%, cßn l¹i lµ ngêi Kinh. Do cã d©n sè ®«ng, l¹i sèng chñ yÕu ë n«ng th«n vµ lµm n«ng - l©m nghiÖp nªn nh÷ng ph¬ng thøc canh t¸c vµ c¸c ho¹t ®éng hµng ngµy cña céng ®ång ngêi Hm«ng vµ ngêi Dao cã ¶nh hëng lín ®Õn tÝnh bÒn v÷ng cña ho¹t ®éng kinh doanh n«ng - l©m nghiÖp. Trong khu«n khæ mét luËn v¨n Th¹c sü, h¹n chÕ vÒ thêi gian vµ nh©n lùc, ®Ò tµi chØ nghiªn cøu nh÷ng kiÕn thøc b¶n ®Þa cã liªn quan ®Õn qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång cã d©n sè ®«ng nhÊt trong x· ®ã lµ céng ®ång ngêi Hm«ng. 2.3. Nội dung nghiªn cứu Víi ph¹m vi nghiªn cøu ®· tr×nh bµy, ®Ó ®¹t ®îc môc tiªu nghiªn cøu, ®Ò tµi tiÕn hµnh nghiªn cøu c¸c néi dung sau: - LÞch sö céng ®ång Hm«ng x· T¶ Ph×n vµ qu¸ tr×nh qu¶n lý rõng t¹i ®©y. - HÖ thèng kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång ngêi Hm«ng x· T¶ Ph×n
19 - ¶nh hëng cña mét sè yÕu tè ®Õn kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång ngêi Hm«ng x· T¶ Ph×n. - C¸c gi¶i ph¸p ®Ó b¶o tån, ph¸t triÓn vµ bæ sung kiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý, sö dông vµ ph¸t triÓn rõng cña céng ®ång ngêi Hm«ng x· T¶ Ph×n. 2.4. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.4.1. Nghiên cứu tµi liÖu thø cÊp - C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu liªn quan tíi ngêi Hm«ng. - C¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, kho¸ luËn tèt nghiÖp cã liªn quan ®Õn kiÕn thøc b¶n ®Þa. - Tµi liÖu vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn, kinh tÕ, x· héi cña huyÖn Sapa vµ x· T¶ Ph×n. - B¸o c¸o kÕt qu¶ thèng kª hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt cña x· T¶ Ph×n n¨m 2006. - B¸o c¸o quy ho¹ch sö dông ®Êt ®ai x· T¶ Ph×n, huyÖn Sapa, tØnh Lµo Cai giai ®o¹n 2004 - 2010. - C¸c b¸o c¸o ®Þnh kú hµng th¸ng, hµng quý vÒ c«ng t¸c qu¶n lý sö dông rõng vµ tµi nguyªn rõng cña x· T¶ Ph×n. - B¶n ®å hiÖn tr¹ng tµi nguyªn rõng cña huyÖn SaPa. - Nh÷ng v¨n b¶n ph¸p luËt vµ chÝnh s¸ch vÒ qu¶n lý sö dông rõng vµ tµi nguyªn rõng. - Sæ tay kiÓm l©m ®Þa bµn x· T¶ Ph×n. 2.4.2. Chän ®iÓm nghiªn cøu §iÓm nghiªn cøu ®îc lùa chän dùa trªn tiªu chÝ: (1) C tró l©u ®êi trªn ®Þa bµn nghiªn cøu vµ sinh sèng quÇn tô thµnh céng ®ång th«n b¶n t¬ng ®èi ®ång nhÊt vÒ mÆt d©n téc; (2) Cuéc sèng cña céng ®ång nµy cßn phô thuéc rÊt lín vµo rõng vµ g¾n bã mËt thiÕt víi rõng; (3) §a ®¹ng vÒ sö dông tµi nguyªn rõng; (4) Giao th«ng t¬ng ®èi thuËn lîi.