Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Huy động vốn cho phát triển nông nghiệp Từ Liêm - Hà Nội

Chia sẻ: SuSan Weddy | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở làm rõ lý luận về hoạt động huy động vốn cho sự phát triển nông nghiệp ven đô, luận văn phân tích, đánh giá hoạt động huy động vốn cho phát triển nông nghiệp ven đô tại huyện Từ Liêm – ngoại thành Hà Nội, từ đó đưa ra các giải pháp huy động vốn đáp ứng nhu cầu vốn cho việc phát triển nông nghiệp ven đô ở địa phương.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Kinh tế chính trị: Huy động vốn cho phát triển nông nghiệp Từ Liêm - Hà Nội

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ -------------------------- NGUYỄN HOÀI AN HUY ĐỘNG VỐN CHO PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỪ LIÊM – HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ CHÍNH TRỊ HÀ NỘI - 2012
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ -------------------------- NGUYỄN HOÀI AN HUY ĐỘNG VỐN CHO PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP TỪ LIÊM – HÀ NỘI Chuyên ngành: Kinh tế chính trị Mã số: 60 31 01 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ CHÍNH TRỊ NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. VŨ THỊ DẬU Hà Nội - 2012
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Ký hiệu chữ viết tắt Nguyên nghĩa CN-DV-NN Công nghiệp – dịch vụ - nông nghiệp FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài GDP Tổng sản phẩm quốc nội HTX Hợp tác xã KT-XH Kinh tế - xã hội KH - CN Khoa học – công nghệ NSNN Ngân sách nhà nước NHTM Ngân hàng thương mại NHNN Ngân hàng nhà nước NTM Nông thôn mới QTDND Quỹ tín dụng nhân dân QKN Quỹ khuyến nông RAT Rau an toàn UBND Uỷ ban nhân dân i
DANH MỤC CÁC BẢNG STT Số hiệu NỘI DUNG TRANG Thu hút vốn đầu tư trực tiếp vào nông nghiệp 1 Bảng 1.1 28 theo ngành 2 Bảng 1.2 Phân bố sử dụng đất huyện Đông Anh 34 Bảng 2.1 Cơ cấu kinh tế trên địa bàn huyện và 3 Bảng 2.1 46 khu vực huyện quản lý Giá trị sản xuất nông nghiệp và chuyển dịch cơ 4 Bảng 2.2 46 cấu nông nghiệp Dư nợ tín dụng đối với nền kinh tế và tốc độ 5 Bảng 2.3 55 tăng trưởng ii
DANH MỤC CÁC HÌNH STT Số hiệu NỘI DUNG TRANG Tỷ lệ dư nợ tín dụng năm 2011 theo phân ngành 1 Hình 1.1 27 kinh tế 2007 của Việt Nam 2 Hình 2.1 Cơ cấu diện tích đất tự nhiên tại huyện Từ Liêm 40 3 Hình 2.2 Dân số trung bình tại các quận huyện Hà Nội 43 4 Hình 2.3 Chi ngân sách nhà nước cho nông nghiệp Từ Liêm 48 Tình hình huy động và cho vay tại ngân hàng 5 Hình 2.4 55 Agribank iii
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Nông nghiệp là một ngành kinh tế quan trọng trong nền kinh tế mỗi nước, đặc biệt là trong các thế kỷ trước đây khi công nghiệp chưa phát triển và nông nghiệp chiếm tỉ trọng cao trong nền kinh tế. Tăng trưởng nông nghiệp là nền tảng của đổi mới, 16, tr.21. Ngay cả những nước có nền công nghiệp phát triển cao, mặc dù tỷ trọng GDP nông nghiệp không lớn, nhưng khối lượng nông sản của các nước này vẫn rất lớn và không ngừng tăng lên, đảm bảo cung cấp đủ cho đời sống con người những sản phẩm tối cần thiết là lương thực và thực phẩm - yếu tố đầu tiên, có tính chất quyết định sự tồn tại và phát triển của con người và phát triển kinh tế - xã hội. Những sản phẩm này, cho dù trình độ khoa học – công nghệ phát triển như hiện nay, vẫn chưa có ngành nào thay thế được. Đối với một quốc gia đang phát triển như Việt Nam, nông nghiệp là một ngành sản xuất vật chất cơ bản giữ vai trò to lớn trong việc phát triển kinh tế. Đây không chỉ là một ngành kinh tế đơn thuần, mà còn là một hệ thống sinh học – kỹ thuật. Nông nghiệp là tập hợp các phân ngành như trồng trọt, chăn nuôi, chế biến, nông sản và công nghệ sau thu hoạch. Từ Liêm là một huyện ngoại thành ven đô của thủ đô Hà Nội, trong yêu cầu phát triển một nền tảng nông nghiệp hiện đại của Thủ đô, nông nghiệp ở Từ Liêm được xác định là giữ vị trí rất quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội. Xây dựng, phát triển nền nông nghiệp ven đô Từ Liêm là xu thế tất yếu trong quá trình đô thị hóa nhanh ở Từ Liêm, hướng đến nền nông nghiệp sạch kỹ thuật cao, đạt giá trị sản xuất cao trên một đơn vị diện tích nhằm đảm bảo tăng trưởng ngành nông nghiệp trong khi đất nông nghiệp giảm dần cho các mục tiêu phi nông nghiệp. Trước quá trình đô thị hóa, đặc biệt là tại vùng ven đô như Từ Liêm, nông nghiệp, nông thôn và nông dân đang phải đối mặt với nhiều thách thức, như dân số tăng nhanh trong khi hệ thống cơ sở hạ tầng đô thị, mạng lưới giao thông chưa đủ khả năng phục vụ, lãng phí việc sử dụng đất; đô thị hóa nhanh làm giảm đi diện tích đất nông nghiệp, mất dần các làng nghề truyền thống, nảy sinh hàng loạt vấn đề do 1
chênh lệch chất lượng sống giữa nội thị và ngoại thị. Điều đáng lo ngại hơn là việc đất nông nghiệp giảm sút khiến lĩnh vực nông nghiệp bị thu hẹp dần, làm giảm nguồn cung về lương thực, thực phẩm Trong khoảng 10 năm trở lại đây, Từ Liêm phát triển kinh tế theo hướng thương mại và dịch vụ. Đối với kinh tế nông nghiệp, huyện phát triển theo hướng du lịch sinh thái. Trong đó diện tích trồng hoa và cây ăn quả đang được tập trung quy hoạch theo từng vùng. Từ Liêm đã thực hiện tốt việc chuyển đổi cơ cấu sản xuất nông nghiệp, từ trồng rau, cấy lúa sang trồng hoa và chăn nuôi sạch cho hiệu quả kinh tế cao. Hơn 10 năm Từ Liêm đã đầu tư trên 1.000 tỷ đồng vào việc xây dựng cơ sở hạ tầng kinh tế - xã hội. Nhiều tuyến đường giao thông quan trọng của Từ Liêm được nâng cấp mở rộng: Đường liên xã Phú Diễn - Liên Mạc, Thụy Phương - Đông Ngạc, Cầu Diễn - Xuân Phương, Mỹ Đình - Đại Mỗ, Cầu Diễn - Cầu Noi và hàng trăm kilômét đường làng, ngõ xóm được bê tông hoá.; Đầu tư hàng trăm tỷ đồng xây dựng mới trạm bơm tiêu đầu mối (Hòe Thị - Xuân Phương) công suất 16.000m3/giờ, kiên cố hoá hàng chục kilômét kênh mương, cải tạo mạng lưới điện nông thôn, xây dựng 25 trạm cung cấp nước sạch quy mô vừa và nhỏ. Quy hoạch vùng sản xuất cây ăn quả đặc sản bưởi Diễn, cam Canh tăng 200ha, vùng hoa Tây Tựu tăng 400 ha.. Tuy nhiên, sự phát triển nông nghiệp ở Từ Liêm còn gặp khá nhiều trở ngại như: độ an toàn và giá trị kinh tế, năng suất, chất lượng các sản phẩm lương thực, thực phẩm chưa cao, tỷ lệ các sản phẩm vô hình, phục vụ nhu cầu văn hoá du lịch thấp, ô nhiễm môi trường… Một trong những nguyên nhân của tình hình đó là tình trạng thiếu vốn, hiệu quả đầu tư phát triển nông nghiệp thấp, trong đó các nguồn vốn chưa được huy động tối đa cho phát triển nông nghiệp vùng ven đô này. Thực tế đó cho thấy cần phải đánh giá một cách cụ thể về hoạt động huy động vốn để tìm ra giải pháp nhằm đáp ứng tốt nhất nhu cầu về vốn cho phát triển nông nghiệp ven đô ở Từ Liêm. 2
Vậy, hiện trạng hoạt động huy động vốn ở Từ Liêm có đáp ứng được nhu cầu phát triển nông nghiệp ở địa phương không? Cần có những giải pháp nào để khai thác triệt để các nguồn vốn cho phát triển nông nghiệp ở khu vực ven đô này? Trên ý nghĩa đó, tác giả chọn đề tài: “Huy động vốn cho phát triển nông nghiệp Từ Liêm - Hà Nội” làm luận văn thạc sỹ của mình và nhằm giải đáp câu hỏi trên. 2. Tình hình nghiên cứu: Đã có nhiều công trình trong và ngoài nước nghiên cứu về vấn đề phát triển nông nghiệp, trong đó có đề cập tới hoạt động huy động vốn cho phát triển nông nghiệp. Một số công trình tiêu biểu như: - Công trình “Nông nghiệp, nông thôn Việt Nam sau hai mươi năm đổi mới - Quá khứ và hiện tại”, Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật (2007) - tác giả PGS. TS Nguyễn Văn Bích. Trong 4 phần chính và phụ lục công trình này, tác giả đưa ra cách nhìn một cách khái quát nhất tình hình nông nghiệp, nông thôn trong đó người dân làm chủ thể, trong suốt một quá trình dài với nhiều giai đoạn khác nhau. Đồng thời phân tích, luận giải các chủ trương, chính sách của Đảng và nhà nước đối với từng thời kỳ phát triển nông nghiệp, kinh tế nông thôn… và đưa ra các định hướng cho nông nghiệp phát triển trong tương lai. Cuốn sách được coi như một bản tổng kết về lĩnh vực nông nghiệp nước ta và đã làm sáng tỏ nhiều vấn đề về lý luận và thực tiễn trong nông nghiệp, nông thôn, về quan hệ sản xuất, cơ chế quản lý. Đặc biệt đã nêu lên được bối cảnh về sự phát triển nền kinh tế nước ta nói chung, nền nông nghiệp, nông thôn nói riêng. - “Chính sách hỗ trợ của Nhà nước ta đối với nông dân trong điều kiện hội nhập WTO”, Nxb Chính trị Quốc Gia do PGS. TS. Vũ Văn Phúc; PGS. TS. Trần Thị Minh Châu (đồng chủ biên), 2010. Cuốn sách đã đi sâu phân tích cơ sở lý luận, kinh nghiệm thực tiễn và thực trạng chính sách hỗ trợ nông dân của nhà nước ta trong hội nhập WTO từ đó đánh giá tác động và đề xuất một số giải pháp đổi mới chính sách để giúp nông dân Việt Nam vững bước tiến vào thị trường thế giới. - Gia nhập WTO và điều chỉnh chính sách trong ngành nông nghiệp Việt Nam - đề tài NCKH cấp trường (Đại học kinh tế - ĐHQGHN) – tác giả Nguyễn Tiến 3
Dũng (2010). Với kết cấu 3 chương, đề tài đã phân tích một cách chi tiết các quy định của WTO về thuế quan và trợ cấp trong ngành nông nghiệp cũng như một số vấn đề thương lượng đang đặt ra trong vòng đàm phán DOHA. Phân tích quá trình điều chỉnh chính sách nông nghiệp của Việt Nam ( chính sách thuế quan và trợ cấp) trong quá trình gia nhập WTO. Trên cơ sở phân tích thực trạng, các yêu cầu và mục tiêu phát triển chính sách nông nghiệp của Việt Nam, đề tài đã đưa ra các phương hướng và một số khuyến nghị để hoàn thiện chính sách nông nghiệp Việt Nam trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế sâu rộng trong những năm tới đây. - Công trình: “ Nông dân, nông thôn và nông nghiệp – Những vấn đề đang đặt ra”, Nxb Tri Thức, Hà Nội, 2008. Là tập hợp các bài viết của nhiều tác giả trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu về “ tam nông”, mỗi tác giả có một cách nhìn riêng và đi sâu vào các khía cạnh khác nhau của các vấn đề tam nông. Các tác giả đã đánh giá thực trạng, vạch rõ nguyên nhân cốt lõi như: chủ trương, đường lối và chính sách ở tầm vĩ mô đã có những sai lệch khiếm khuyết, không đồng bộ hoặc không kịp thời và đã đề xuất hướng đi ra khỏi vướng mắc với nhiều hướng tiếp cận xã hội học, văn hóa, kinh tế học. - Công trình: “Tác động của hội nhập kinh tê quốc tế đối với phát triển nông nghiệp Việt Nam”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, (2010) – tác giả TS. Nguyễn Từ. Cuốn sách gồm ba phần, không chỉ đề cập đến những vấn đề khái quát về hội nhập kinh tế quốc tế, các hiệp định thương mại khu vực và toàn cầu liên quan đến nông nghiệp nói chung và đến ngành nông nghiệp Việt Nam nói riêng, những ảnh hưởng của hội nhập kinh tế quốc tế đến phát triển nông nghiệp Việt Nam trong thời gian qua, mà còn nêu lên quan điểm và những giải pháp chủ yếu nhằm phát triển nền nông nghiệp nước ta trong thời gian tới. - Công trình “ Kinh nghiệp quốc tế về nông nghiệp, nông thôn, nông dân trong quá trình công nghiệp hóa”, Nxb Chính trị quốc gia, (2008) – tác giả TS. Đặng Kim Sơn. Trong cuốn sách này, trên cơ sở tổng hợp, phân tích vấn đề về nông nghiệp, nông thôn, nông dân trong quá trình công nghiệp hóa ở nhiều nước trên thế giới, tác giả đã có sự liên hệ với điều kiện cụ thể ở Việt Nam những vấn đề mang tính lý 4
luận và thực tiễn như vai trò của nông nghiệp trong công nghiệp hóa, vấn đề cơ cấu sản xuất, giải quyết những vấn đề về đất đai, lao động, môi trường… trong công nghiệp hóa đất nước. Những mặt tích cực và hạn chế của tam nông tại Việt Nam trong quá trình công nghiệp hóa cũng đã xảy ra ở các nước. Để có thể thúc đẩy quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, phát huy được những mặt tích cực, tránh được những hạn chế, chúng ta cần rút ra kinh nghiệm của các nước đã và đang tiến hành công nghiệp hóa. - Công trình: “Vấn đề Nông nghiệp nông dân nông thôn - Kinh nghiệm Việt Nam, kinh nghiệm Trung Quốc”, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2009. - Công trình: “Nông nghiệp, nông thôn, nông dân trong đổi mới ở Việt Nam - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn” của tác giả Tô Huy Rứa, số 794 (tháng 12/2008). - Công trình: “Xây dựng hạ tầng cơ sở nông thôn trong quá trình Công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam”, Nxb Khoa học xã hội của hai tác giả Đỗ Hoài Nam và Lê Cao Đoàn. - “Thực trạng của nông thôn và đề xuất các chính sách phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân hiện nay”, Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn, tháng 4/2007. - Tiêu thụ nông sản Việt Nam: Thực trạng và những vấn đề đặt ra trong điều kiện đẩy mạnh hội nhập kinh tế quốc tế, Nxb Khoa học – Xã hội, tác giả Phan Huy Đường (2006). - Nông nghiệp Việt Nam sau 4 năm gia nhập WTO – Những thay đổi về chính sách, Tạp chí Thông tin và dự báo kinh tế - xã hội, số 61+62, tác giả Chu Tiến Quang (2011). - Công trình: “Chính sách nông nghiệp nông thôn Việt Nam nửa cuối thế kỷ XX và một số định hướng đến năm 2010” , Nxb Chính trị Quốc gia - Sự thật - Tác giả Trần Ngọc Bút. Các công trình, nghiên cứu, bài viết trên đều phân tích, đánh giá, sự phát triển nông nghiệp ở Việt Nam: từ các chính sách nói chung, chính sách đầu tư đối 5
với nông nghiệp hiện hành, đặc biệt trong điều kiện Việt Nam đang đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa nông nghiệp, nông thôn và tích cực, chủ động trong hội nhập WTO đến vấn đề huy động vốn cho nông nghiệp. Trong Báo cáo phát triển Việt Nam hàng năm của Ngân hàng Thế giới đều có đánh giá về huy động vốn cho phát triển. Đặc biệt, Báo cáo phát triển Việt Nam 2009 đã phân tích, đánh giá toàn diện về huy động và sử dụng vốn cho phát triển, trong đó có đánh giá về huy động vốn phát triển nông nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên cho đến nay, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về huy động vốn cho phát triển nông nghiệp tại vùng ven đô như Từ Liêm, Hà Nội theo cách tiếp cận kinh tế chính trị. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài: "Huy động vốn cho phát triển nông nghiệp Từ Liêm - Hà Nội" là cách tiếp cận cụ thể một lĩnh vực chưa được đề cập một cách độc lập, hoàn chỉnh, toàn diện từ khung lý thuyết tới thực tiễn ở địa phương. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1 Mục đích Trên cơ sở làm rõ lý luận về hoạt động huy động vốn cho sự phát triển nông nghiệp ven đô, luận văn phân tích, đánh giá hoạt động huy động vốn cho phát triển nông nghiệp ven đô tại huyện Từ Liêm – ngoại thành Hà Nội, từ đó đưa ra các giải pháp huy động vốn đáp ứng nhu cầu vốn cho việc phát triển nông nghiệp ven đô ở địa phương. 3.2 Nhiệm vụ - Hệ thống hóa lý luận và thực tiễn huy động vốn phát triển nông nghiệp ven đô. - Đánh giá thực trạng hoạt động huy động vốn cho sự phát triển nông nghiệp ở Từ Liêm: những thành công, những hạn chế và nguyên nhân của tình hình. - Đưa ra những định hướng và giải pháp khả thi để đẩy mạnh hoạt động huy động vốn cho việc xây dựng và phát triển nông nghiệp ven đô ở Từ Liêm. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu 6
Luận văn nghiên cứu hoạt động huy động vốn phục vụ sự phát triển nông nghiệp ven đô dưới góc độ kinh tế chính trị. Vấn đề nghiên cứu luôn gắn với những biến động về quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội ở Từ Liêm. 4.2 Phạm vi nghiên cứu * Phạm vi không gian: luận văn nghiên cứu huy động vốn phát triển nông nghiệp ven đô trong phạm vi huyện Từ Liêm, Hà Nội (bao gồm 15 xã). * Phạm vi thời gian: luận văn nghiên cứu chủ yếu huy động vốn cho phát triển nông nghiệp huyện Từ Liêm trong khoảng thời gian từ năm 2006 trở lại đây, gắn với thời kỳ đẩy mạnh phát triển nông nghiệp của Từ Liêm. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu 5.1 Cơ sở phương pháp luận Luận văn sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử. Phương pháp luận duy vật biện chứng cho phép khái quát và đi sâu phân tích từng mặt của quá trình huy động vốn nói chung và huy động vốn phát triển nông nghiệp ở Từ Liêm, Hà Nội. Sử dụng phương pháp duy vật lịch sử, đề tài nghiên cứu hoạt động huy động vốn trong quá trình phát triển nông nghiệp ở Từ Liêm gắn với xu thế đô thị hoá của Hà Nội. 5.2 Các phương pháp nghiên cứu cụ thể - Tập hợp, nghiên cứu và kế thừa có chọn lọc các công trình đã công bố về hoạt động huy động vốn cho nông nghiệp và các công trình có liên quan để hệ thống hoá những lý luận chung và thực tiễn về hoạt động huy động vốn cho sự phát triển nông nghiệp. - Thu thập, xử lý, phân tích số liệu thống kê của Chi cục Thống kê Hà Nội, Sở Kế hoạch Đầu tư Hà Nội, Sở Nông nghiệp Thành phố Hà Nội, UBND Thành phố Hà Nội, đặc biệt là các tài liệu của UBND huyện Từ Liêm để đánh giá thực trạng huy động vốn phát triển nông nghiệp ở Từ Liêm. Trên cơ sở phân tích những tác động của bối cảnh kinh tế mới, luận văn đưa ra những giải pháp đẩy mạnh huy động vốn cho việc phát triển nông nghiệp theo mô hình nông nghiệp sạch ở Từ Liêm. 7
- Tác giả luận văn sử dụng phương pháp quan sát các đối tượng nghiên cứu để minh hoạ thêm các phân tích kết luận đưa ra phương hướng, giải pháp huy động có hiệu quả các nguồn vốn phục vụ phát triển nông nghiệp huyện Từ Liêm. 6. Những đóng góp mới của luận văn - Làm rõ hơn lý luận về nông nghiệp ven đô và hoạt động huy động vốn phát triển nông nghiệp ven đô. - Phân tích, đánh giá thực trạng huy động vốn, tìm ra nguyên nhân những bất cập trong vấn đề huy động vốn cho phát triển nông nghiệp tại Từ liêm, Hà Nội. - Đưa ra những giải pháp góp phần huy động và sử dụng có hiệu quả các nguồn vốn đẩy mạnh phát triển nông nghiệp ven đô ở Từ Liêm, Hà Nội. 7. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về huy động vốn phát triển nông nghiệp ven đô Chương 2: Thực trạng huy động vốn cho phát triển nông nghiệp ở huyện Từ Liêm, Hà Nội Chương 3: Phương hướng và giải pháp tăng cường huy động vốn cho phát triển nông nghiệp tại huyện Từ Liêm, Hà Nội. 8
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ HUY ĐỘNG VỐN PHÁT TRIỂN NÔNG NGHIỆP VEN ĐÔ 1.1 Nông nghiệp ven đô 1.1.1 Khái niệm Trước khi đi vào khái niệm “nông nghiệp ven đô”, cần tìm hiểu về khái niệm “vùng ven đô”. Vùng ven đô là khu vực cận kề với Thành phố, là nơi vừa có các hoạt động đặc trưng cho nông thôn vừa có các hoạt động mang tính đô thị. Vùng ven đô không tồn tại độc lập mà nằm trong miền liên thông nông thôn – ven đô – đô thị. Tất cả các xã, phường, thị trấn có phần lãnh thổ tiếp giáp khu vực nội thành được xác định cụ thể qua các biện pháp quản lý hành chính là vùng ven đô. Nó có những đặc trưng kinh tế, văn hóa và xã hội riêng: Về kinh tế: Khác với nông thôn, vùng ven đô bao gồm toàn diện hơn các hoạt động kinh tế, như các hoạt động sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp và các dịch vụ đô thị. Về xã hội: Vùng ven đô không thuần nhất về thành phần dân cư (nông dân, công dân, trí thức, chủ doanh nghiệp; tầng lớp trung lưu, người nghèo cùng sống chung trong một vùng lãnh thổ ven đô); trình độ dân trí và nhận thức của người dân cao hơn so với nông thôn vì được tiếp xúc nhiều hơn với các yếu tố hiện đại và được cung cấp thông tin thường xuyên từ nhiều nguồn khác nhau. Về văn hóa: Lối sống cư dân ven đô là sự pha trộn lối sống nông thôn - đô thị do sự đa dạng về thành phần dân cư, trong đó chịu tác động mạnh của lối sống đô thị. Các giá trị, chuẩn mực văn hóa và lối sống biến đổi trong mỗi gia đình và ngoài xã hội. Vùng ven đô, các mối liên hệ tương tác lẫn nhau được thể hiện ở chỗ nông thôn và ven đô là nơi cung cấp thường xuyên, lâu dài lương thực thực phẩm, nguồn nguyên liệu và nguồn lao động cho đô thị, ngược lại đô thị tạo ra thị trường để tiêu thụ các sản phẩm nông nghiệp, tạo cơ hội việc làm và nơi ở cho các dòng di dân từ nông thôn đến đô thị, và cung cấp các sản phẩm phục vụ cho sản xuất nông nghiệp. 9
Như vậy khi nói đến “nông nghiệp ven đô” có thể hiểu là khu vực nông nghiệp ven các đô thị hay ven các khu công nghiệp, cụm công nghiệp, vùng có đông dân cư, trong đó: quá trình sản xuất sản phẩm nông nghiệp từ nguyên liệu, bảo quản, chế biến đến tiêu thụ sản phẩm phù hợp với điều kiện đất đai, khí hậu, thủy văn, bảo đảm sự cân bằng sinh thái, tạo hiệu quả sản xuất, hiệu quả kinh tế, đồng thời góp phần nâng cao chất lượng môi trường. Quá trình này được diễn ra ở các vùng xen kẽ hoặc tập trung ở đô thị bao gồm nội đô, giáp ranh và ngoại ô. Trong xã hội hiện đại ngày nay, nhiều quốc gia phát triển, đặc biệt là ở châu Âu, quy hoạch phát triển các đô thị đều rất chú ý tới việc hình thành những “mảng xanh” của vùng nông thôn ven đô. Những khu vực này vừa để đảm bảo những không gian xanh đô thị, vừa là nơi sản xuất nông sản cho tiêu dùng tại chỗ và ở các khu vực lân cận. Khi đó, sản xuất nông nghiệp ở các khu vực này sẽ giảm được đáng kể những chi phí vận chuyển. Xu hướng mới ở những vùng nông nghiệp ven đô của một số thành phố của nước Pháp, Đức, Hà Lan…đã khuyến khích người nông dân phát huy sáng kiến, tạo nên phong cảnh đẹp cho nông thôn ven đô ngay trên ruộng đất của các hộ gia đình. Những cánh đồng lúa mạnh, nho, hướng dương…ngoài việc mang lại thu nhập từ việc cung cấp nông sản hàng hóa, còn là nguồn thu nhập lớn từ việc phục vụ cảnh quan cho khách du lịch. 1.1.2 Đặc điểm của nông nghiệp ven đô Nông thôn ven đô có những đặc điểm khác với những vùng nông thôn khác, đó là: Thứ nhất, có sự gia tăng mạnh về dân số, trong đó gia tăng dân số cơ học cao hơn gia tăng dân số tự nhiên. Dân số ven đô luôn được bổ sung bởi sự điều chỉnh dân số từ nội thành ra và các nơi khác đến. Đó là lý do tồn tại một xã hội nông thôn ven đô đa dạng dân số về nghề nghiệp, trình độ dân trí. Thứ hai, đa số người dân sống ở ven đô bị tách biệt giữa nơi ở và nơi làm việc. Các hoạt động phi nông nghiệp cạnh tranh về lao động khá lớn với nông nghiệp và thu hút lao động trẻ. 10
Thứ ba, cơ sở hạ tầng vùng nông thôn ven đô tương đối tốt nhưng không gian nông thôn bị chia cắt bởi đô thị hóa gây khó khăn cho sinh hoạt và lao động của người dân. Những đặc điểm của nông thôn ven đô có ảnh hưởng lớn đến đặc điểm của nông nghiệp ven đô, cụ thể: 1.1.2.1 Sản xuất nông nghiệp ven đô mang tính khu vực rõ rệt Thực tế cho thấy ở đâu có lao động và có đất là có thể tiến hành sản xuất nông nghiệp. Tuy nhiên ở mỗi vùng đô thị hóa lại có điều kiện đất đai và thời tiết, khí hậu, quá trình đô thị hóa rất khác nhau. Lịch sử hình thành các loại đất, quá trình khai phá và sử dụng các loại đất ở các địa bàn xảy ra đô thị hóa, đất đai thu hẹp khác nhau. Vì vậy, diễn ra các hoạt động nông nghiệp không giống nhau. Điều kiện thời tiết khí hậu với lượng mưa, nhiệt độ, độ ẩm, ánh sáng…trên từng địa bàn gắn rất chặt chẽ với điều kiện hình thành và sử dụng đất. Do điều kiện đất đai khí hậu không giống nhau giữa các vùng ven đô đã làm cho nông nghiệp mang tính khu vực rất rõ nét. Chính đặc điểm này đòi hỏi quá trình tổ chức chỉ đạo sản xuất nông nghiệp ven đô phải chú ý các vấn đề kinh tế - kỹ thuật: (1) tiến hành điều tra điều kiện đất đai khí hậu để quy hoạch bố trí cây trồng, vật nuôi phù hợp; (2) xây dựng phương hướng sản xuất kinh doanh, cơ sở kỹ thuật phù hợp với đặc điểm và yêu cầu sản xuất nông nghiệp ven đô trong vùng. 1.1.2.2 Sản xuất nông nghiệp ven đô không ổn định do sự mở rộng đô thị Tốc độ đô thị hóa ngày cành nhanh cùng với chính sách quy hoạch đô thị chưa đồng bộ và khả năng kiểm soát sự phát triển đô thị còn hạn chế ảnh hưởng mạnh đến tính ổn định của nông nghiệp. Thành phố càng phát triển, càng tồn tại nhiều hộ nông dân sản xuất quy mô nhỏ do đất đai phục vụ nông nghiệp ngày càng bị thu hẹp và giá đất ngày một tăng. Có thể thấy rõ ràng rằng ruộng đất phục vụ nông nghiệp ven đô bị giới hạn về diện tích, khó để tăng thêm theo ý muốn chủ quan tuy nhiên sức sản xuất của của ruộng đất là không có giới hạn. Nghĩa là con người có thể khai thác chiều sâu của ruộng đất nhằm thỏa mãn nhu cầu tăng lên về nông sản phẩm. 11
1.1.2.3 Sản xuất nông nghiệp ven đô chịu nhiều ảnh hưởng của sự ô nhiễm đô thị Trong nông nghiệp, ruộng đất là tư liệu sản xuất chủ yếu không thể thay thế được tuy nhiên sự ô nhiễm của đô thị đang ngày càng gây ô nhiễm đến đất nông nghiệp ven đô đặc biệt là đất nông nghiệp gần các khu, cụm công nghiệp. Chính vì thế trong quá trình sử dụng phải biết quý trọng ruộng đất, sử dụng tiết kiệm, tìm mọi biện pháp để cải tạo và bồi dưỡng đất làm cho ruộng đất ngày càng mầu mỡ, sản xuất ra nhiều đơn vị sản phẩm trên mỗi diện tích với chi phí thấp nhất trên đơn vị sản phẩm. 1.1.2.4 Sản xuất nông nghiệp ven đô có tính thời vụ cao Đây là nét đặc thù điển hình nhất của nông nghiệp bởi vì một mặt sản xuất nông nghiệp là quá trình tái sản xuất kinh tế với quá trình tái sản xuất tự nhiên, thời gian hoạt động và thời gian sản xuất xen kẽ với nhau, song lại không hoàn toàn trùng hợp nhau, sinh ra tính thời vụ cao trong nông nghiệp ven đô. Tính thời vụ trong nông nghiệp ven đô là không thể xóa bỏ được tuy nhiên hiện tại tính thời vụ của nông nghiệp ven đô cũng đang trong quá trình dần bị xóa bỏ do có nhiều lợi thế về thị trường, nông nghiệp ven đô thường phát triển các sản phẩm tươi sống tạo ra nền nông nghiệp khá khác biệt với đặc điểm thông thường của nông nghiệp nói chung. 1.1.3 Vai trò của nông nghiệp ven đô *Đáp ứng nhu cầu nông sản khổng lồ ở ngay thành phố, nhất là nông sản hàng hóa chất lượng cao Cung cấp lương thực, thực phẩm đáp ứng nhu cầu cơ bản xã hội là vai trò cơ bản của nông nghiệp, đặc biệt là nông nghiệp ven đô. Trong tiến trình đô thị hóa, nguồn lực giành cho sản xuất nông nghiệp nói chung và nông nghiệp ven đô nói riêng bị thu hẹp trong khi đó nhu cầu lương thực, thực phẩm của xã hội về số lượng và chất lượng ngày càng cao. An ninh lương thực và an toàn vệ sinh thực phẩm là vấn đề đang rất được quan tâm hiện nay tại các đô thị. Quy mô dân số không ngừng gia tăng trong quá trình đô thị hóa, quá trình này cũng đồng thời đẩy các hộ dân nghèo ven đô vào tình thế mất tư liệu sản xuất chính và vấn đề gia tăng các hộ khó khăn, hộ thu nhập thấp 12
ở khu vực đô thị càng ngày càng khó kiểm soát. Bản thân nguồn cung lương thực, thực phẩm chất lượng cao với giá đắt đỏ chỉ hướng đến các hộ thu nhập cao vì vậy nguy cơ thiếu hụt nguồn lương thực cơ bản đáp ứng cho các hộ khó khăn ngày càng trở nên hiện hữu. Vì vậy phát triển nông nghiệp ven đô là cứu cánh duy nhất cho vấn đề này. Người dân nông thôn có thể tự sản xuất được các nhu cầu lương thực, thực phẩm để đáp ứng nhu cầu trong ngày còn người dân nghèo ven đô thì không thể mua được lương thực thực phẩm nếu không có tiền. Do vậy nguy cơ thiếu lương thực, dinh dưỡng ở người dân thành thị và ven đô lớn hơn so với nông thôn, nhất là trong điều kiện giá cả các mặt hàng thiết yếu gia tăng mạnh như hiện nay. Tổ chức được vùng sản xuất hàng hóa chất lượng cao như thịt sạch, rau sạch, cá cảnh, hoa, cây cảnh.. đây là tiềm năng lớn mà nông nghiệp ven đô cần khai thác hết. Tùy từng địa phương cần lựa chọn những loại cây, con mà địa phương chiếm ưu thế để phát triển trước, có tiềm năng về thị trường, vừa có lợi thế … đảm bảo xuất xứ, an toàn chất lượng. Tập trung phục vụ nhu cầu của nhiều nhóm khách hàng tại đô thị Để đảm bảo phát triển bền vững, giảm khoảng cách quá xa trong nhu cầu dinh dưỡng thiết yếu của người dân đô thị, phát triển nông nghiệp ven đô thực sự là một giải pháp quan trọng hiện nay. Nếu tổ chức tốt việc sản xuất được quy hoạch hợp lý, nông nghiệp ven đô có thể tạo ra nguồn lương thực, thực phẩm tươi sống và an toàn, tại chỗ góp phần to lớn vào việc đáp ứng nhu cầu tiêu dùng của cư dân đô thị. * Khai thác, sử dụng hiệu quả, bền vững nguồn lực tự nhiên - xã hội của khu vực Tài nguyên là nguồn vốn quý mà thiên nhiên ban tặng, việc phát triển phải được gắn với việc sử dụng triệt để và bền vững vốn tài nguyên đó. Đô thị hóa sử dụng không triệt để vốn tài nguyên của khu vực, vì vậy nông nghiệp ven đô cần tận dụng để có thể sử dụng triệt để các tài nguyên đó như: đất đai, nguồn nước... Mặt khác, nông nghiệp ven đô phát triển dựa trên cơ sở điều kiện sinh thái tự nhiên sẵn có và truyền thống, văn hóa lâu đời của cư dân địa phương vì thế nông nghiệp ven đô góp phần sử dụng hợp lý nguồn lực tự nhiên, xã hội của vùng, góp phần tạo nên sự hài hòa trong phát triển. 13
*Là chỗ dựa chủ yếu để lao động nông nghiệp có điều kiện học nghề mới, chuyển nghề khác Sự đô thị hóa đã dẫn đến tình hình mất đất canh tác, đất sản xuất nông nghiệp đẩy một bộ phận lớn người nông dân trở thành người thất nghiệp. Việc giải quyết việc làm cho bộ phận này là vấn đề hết sức nan giải. Như vậy, bên cạnh mục tiêu phát triển, nông nghiệp ven đô còn có vai trò giải quyết việc làm tạm thời cho lao động nông nghiệp mất đất trong tiến trình đô thị hóa. Trong tiến trình đô thị hóa, vì các mục tiêu chung của đô thị mà vấn đề thu hẹp diện tích đất nông nghiệp của nông dân ven đô diễn ra phổ biến. Người dân mất tư liệu sản xuất, buộc phải chuyển đổi nghề nghiệp trong điều kiện không có trình độ, vốn hạn chế, kinh nghiệm thích ứng với lối sống và tác phong công nghiệp rất thấp vì vậy vấn đề việc làm cho người lao động, nhất là những gia đình ven đô càng trở nên cấp thiết. Bên cạnh đó, làn sóng di chuyển dân cư từ nông thôn về thành thị để tìm kiếm việc làm cũng gia tăng nhanh chóng, nếu được quan tâm và có quy hoạch, có chiến lược phù hợp để tận dụng quỹ đất ven đô thị, đô thị và sức lao động dôi dư để góp phần quan trọng vào việc giải quyết bài toán việc làm và thu nhập trong tiến trình đô thị hóa. * Cung cấp đầu vào, phối hợp giữa các ngành trong quá trình phát triển chung Phát triển nền nông nghiệp ven đô có lịch sử lâu dài gắn với việc mở rộng nhiều dịch vụ nông nghiệp: Du lịch sinh thái, câu cá, kinh doanh nhà hàng ... Như vậy, nông nghiệp ven đô không chỉ cung cấp những đầu vào hữu hình như lương thực, thực phẩm mà còn cung cấp cả những nông sản vô hình: du lịch cho ngành dịch vụ, công nghiệp. Nông nghiệp ven đô ngoài việc tạo ra những nông sản đóng vai trò là đầu vào cho các ngành khác, ngoài ra còn khả năng ứng dụng khoa học - công nghệ cao vào sản xuất, tức là sử dụng đầu ra của các ngành công nghiệp và dịch vụ. Trong điều kiện quỹ đất đô thị và vùng ven bị hạn chế, việc áp dụng công nghệ mới vào sản xuất nông nghiệp ven đô để tăng sản lượng cây trồng vật nuôi là vấn đề mang tính tất yếu và cấp bách. Trong khi một bộ phận khá lớn nông dân ở khu vực nông thôn chưa có điều kiện tiếp cận với các dịch vụ khoa học và công 14
nghệ, còn tổ chức sản xuất sản xuất nông nghiệp theo lối quảng canh, truyền thống thì nông nghiệp ven đô có rất nhiều thuận lợi trong việc vận dụng những dịch vụ khoa học, công nghệ vào sản xuất. Bên cạnh đó, nông nghiệp ven đô còn có khả năng phát triển theo các mô hình chuyên biệt để cung ứng nhiều dịch vụ cho đô thị như cung cấp cây xanh, hoa tươi và thực phẩm cho khách sạn, cung ứng dịch vụ du lịch, dịch vụ an dưỡng,... Vì vậy nông nghiệp ven đô trở thành mắt xích quan trọng trong quá trình phát triển tổng hợp kinh tế địa phương. * Bảo vệ môi trường và lưu giữ truyền thống lịch sử, giá trị văn hóa Đô thị hóa lấy đi phần lớn diện tích đất canh tác nông nghiệp, phá hủy sinh thái, môi trường và hậu quả mà con người trong và ven đô phải gánh chịu là tiếng ồn, bụi, khí thải... Nông nghiệp ven đô góp phần xoa dịu những ảnh hưởng tiêu cực đó là bằng khả năng cải tạo môi trường thiên nhiên của mình. Các hồ điều hòa làm giảm ô nhiễm nguồn nước, điều hòa thiên nhiên, những công viên cây xanh, như lá phổi lọc sạch sự ô nhiễm không khí. Những khu du lịch nông nghiệp giúp lưu tồn sự đa dạng sinh học của địa phương, làm nơi nghỉ dưỡng của người dân. Từ cuối thế kỷ XX, nông nghiệp đô thị đã trở thành xu thế trong quá trình phát triển đô thị ở các quốc gia. Theo báo cáo hằng năm của Tổ chức Nông lương Liên hiệp quốc (FAO), năm 2008 “gần 1/3 lượng rau, quả, thịt, trứng cung ứng cho đô thị trên thế giới là từ nông nghiệp đô thị, 25 - 75% số gia đình ở thành phố phát triển theo mô hình nông nghiệp đô thị” (Báo cáo của FAO: Tổng quan tình hình lương thực thế giới 2008.) Rất nhiều đô thị nổi tiếng trên thế giới phát triển mạnh về nông nghiệp đô thị. Ở Matxcơva (Nga) 65% gia đình có mô hình VAC đô thị, ở Dactxalam là 68%, Maputo 37%,... Tại Béclin (Đức), có 8 vạn mảnh vườn trồng rau ở đô thị; hàng vạn cư dân ở Niu Oóc (Hoa Kỳ) có vườn trồng rau trên sân thượng. Tại nhiều thành phố lớn của Trung Quốc như Bắc Kinh, Thượng Hải, Quảng Châu..., nông nghiệp đô thị, ven đô cung cấp tới 85% nhu cầu về rau xanh, 50% về thịt trứng của người dân. Bên cạnh đó, việc phát triển nông nghiệp đô thị là chìa khóa mở ra con đường phát triển bền vững thực chất cho các đô thị sinh thái trong tương lai …là yếu tố chính thúc đẩy mô hình nông nghiệp đô thị phát triển”. Từ 15