Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:107

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu là làm sáng tỏ thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802). Để hiểu rõ hơn, mời các bạn tham khảo chi tiết nội dung luận văn này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐINH THỊ HẰNG NGA THÁI ĐỘ CỦA SĨ PHU BẮC HÀ VỚI PHONG TRÀO TÂY SƠN (1771 - 1802) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Hà Nội - 2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ĐINH THỊ HẰNG NGA THÁI ĐỘ CỦA SĨ PHU BẮC HÀ VỚI PHONG TRÀO TÂY SƠN (1771 - 1802) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 60 22 03 13 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS VŨ VĂN QUÂN Hà Nội - 2016
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của tôi. Các số liệu nêu trong luận văn là trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày tháng năm 2016 Tác giả Đinh Thị Hằng Nga
LỜI CẢM ƠN Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành sâu sắc tới PGS.TS Vũ Văn Quân, người đã tận tình hướng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi để tôi hoàn thành luận văn tốt nghiệp này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn toàn thể thầy, cô giáo Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, thư viện trường, các thầy, cô và các bạn trong tập thể lớp cao học Lịch sử Việt Nam QH-2013 đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin gửi lời cảm ơn tới gia đình, đồng nghiệp, bạn bè đã hỗ trợ, động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình tôi học tập, nghiên cứu và làm luận văn. Chân thành cảm ơn Tác giả Đinh Thị Hằng Nga
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Lời cảm ơn MỤC LỤC ......................................................................................................... 1 DANH MỤC CÁC BẢNG................................................................................ 3 MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 4 CHƯƠNG 1: KHÁI QUÁT BỐI CẢNH LỊCH SỬ CUỐI THẾ KỶ XVIII ... 9 1.1. Khủng hoảng xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII ................................. 9 1.2. Vài nét về phong trào Tây Sơn ............................................................ 11 1.2.1. Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa, đánh đổ chế độ chúa Nguyễn ở Đàng Trong, chính quyền Lê - Trịnh ở Đàng Ngoài .............................. 11 1.2.2. Kháng chiến chống quân xâm lược bảo vệ vững chắc nền độc lập dân tộc ............................................................................................... 14 1.2.3. Xây dựng lại giang san .................................................................. 22 1.2.4. Chính sách đối ngoại với nhà Thanh ............................................ 24 Tiểu kết ........................................................................................................ 26 CHƯƠNG 2: KHUYNH HƯỚNG TƯ TƯỞNG CỦA SĨ PHU BẮC HÀ VỚI PHONG TRÀO TÂY SƠN (1771-1802)................................................ 28 2.1. Các sĩ phu Bắc Hà thời Tây Sơn .......................................................... 28 2.1.1. Quan niệm chung về sĩ phu ........................................................... 28 2.1.2. Sĩ phu Bắc Hà trong thời Tây Sơn ................................................ 29 2.2. Thái độ ủng hộ Tây Sơn ....................................................................... 31 2.2.1. Nguyễn Đề .................................................................................... 34 2.2.2. Đoàn Nguyễn Tuấn ....................................................................... 35 2.2.3. Nguyễn Gia Phan .......................................................................... 37 2.2.4. Vũ Huy Tấn ................................................................................... 38 2.2.5. Nguyễn Huy Lượng ...................................................................... 39 2.2.5. Phan Huy Ích ................................................................................. 39 1
2.2.6. Ngô Thì Nhậm............................................................................... 41 2.2.7. Nguyễn Thiếp ................................................................................ 45 2.3. Khuynh hướng chống Tây Sơn, không ủng hộ Tây Sơn, muốn phục hưng triều Lê - Trịnh ................................................................................... 46 2.3.1. Lý Trần Quán ................................................................................ 51 2.3.2. Lê Quýnh ....................................................................................... 51 2.3.3. Trần Công Xán .............................................................................. 53 2.3.4. Phạm Thái ..................................................................................... 56 2.3.5. Nguyễn Hành ................................................................................ 57 2.3.6. Ngô Thì Chí................................................................................... 58 2.3.7. Nguyễn Du .................................................................................... 58 2.4. Thái độ không rõ ràng .......................................................................... 62 2.4.1. Nguyễn Huy Tự............................................................................. 68 2.4.2. Bùi Huy Bích................................................................................. 69 2.4.3. Phạm Nguyễn Du .......................................................................... 71 2.4.4. Ngô Thì Đạo .................................................................................. 72 2.4.5. Bùi Dương Lịch ............................................................................ 73 Tiểu kết ........................................................................................................ 78 CHƯƠNG 3: ĐÓNG GÓP CỦA SĨ PHU BẮC HÀ VỚI PHONG TRÀO TÂY SƠN ........................................................................................................ 79 3.1. Chính trị................................................................................................ 79 3.2. Kinh tế .................................................................................................. 85 3.3. Quân sự ................................................................................................ 88 3.4. Văn hóa ................................................................................................ 92 Tiểu kết ........................................................................................................ 96 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................... 100 2
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Danh sách các sĩ phu Bắc Hà ủng hộ phong trào Tây Sơn............. 31 Bảng 2.2. Danh sách các sĩ phu Bắc Hà chống đối phong trào Tây Sơn ....... 46 Bảng 2.3. Danh sách các sĩ phu Bắc Hà có thái độ không rõ ràng với phong trào Tây Sơn .................................................................................... 62 3
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Chế độ phong kiến Việt Nam cực thịnh vào thế kỷ XV, sang thế kỷ XVI, XVII chế độ này đã bộc lộ những dấu hiệu khủng hoảng với sự chia cắt đất nước thành Bắc Triều và Nam Triều rồi Đàng Trong và Đàng Ngoài. Cùng với đó là liên tiếp các cuộc chiến tranh giữa hai miền càng làm xã hội trở nên bất ổn. Hệ quả của nó là hàng loạt các cuộc khởi nghĩa nông dân nổ ra trên phạm vi cả nước. Trong đó, tiêu biểu nhất là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn. Cuộc khởi nghĩa đã giành được thắng lợi vẻ vang trên nhiều phương diện: Đánh đổ các tập đoàn phong kiến đã thối nát, đánh tan quân xâm lược Xiêm - Thanh bảo vệ vững chắc độc lập, chủ quyền của dân tộc. Tuy nhiên, sau khi vua Quang Trung mất, chính quyền Tây Sơn lục đục và đó là cơ hội để Nguyễn Ánh đánh bại triều Tây Sơn, lập lên vương triều nhà Nguyễn. Sĩ phu Bắc Hà được nhắc đến nhiều trong giai đoạn cuối thế kỷ XVIII, Trịnh - Nguyễn phân tranh và dưới thời Tây Sơn. Trước hoàn cảnh lịch sử mới, giới nho sĩ Bắc Hà đã buộc phải đứng trước sự lựa chọn mang tính bước ngoặt: Hoặc theo phong trào Tây Sơn để xây dựng nên cơ nghiệp mới nhưng buộc phải “từ bỏ” lòng trung quân đối với chính quyền Lê - Trịnh. Một bộ phận khác nặng lòng với chế độ cũ muốn phục dựng lại nhưng thế và lực yếu ớt. Bên cạnh đó, một bộ phận sĩ phu sống ẩn mình, thờ ơ với thời cuộc. Nghiên cứu về thái độ sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn là một việc làm có ý nghĩa thiết thực, góp phần làm sáng tỏ hơn các khía cạnh của lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XVIII vốn đã đầy biến động. Mặt khác, nghiên cứu thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn còn nhằm giúp cung cấp thông tin, tài liệu, kiến thức cho học sinh trung học phổ thông về thời kỳ trung đại lịch sử Việt Nam. Từ những lý do trên, tác giả quyết định chọn đề tài “Thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802)” làm luận văn tốt nghiệp của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Phong trào Tây Sơn là đề tài lớn, đã thu hút sự chú ý, quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả trong và ngoài nước. Các nhà nghiên cứu đã tiến hành tìm hiểu, 4
nghiên cứu về phong trào Tây Sơn, về lịch sử Việt Nam cuối thế kỷ XVIII trên nhiều phương diện, khía cạnh khác nhau. Những công trình này gồm có các nhóm sau: Nhóm công trình thông sử về lịch sử Việt Nam nói chung và giai đoạn 1771- 1802 nói riêng. Các tác phẩm này đã khái quát bối cảnh lịch sử, các giai đoạn phát triển của lịch sử Việt Nam qua các thời kỳ đồng thời làm rõ những diễn biến chung nhất của “Thời đại Tây Sơn”. Trước hết, phải kể đến các bộ thông sử đồ sộ của triều Nguyễn như Quốc sử quán triều Nguyễn, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, tập 1-2, Nxb Giáo dục, Hà Nội; Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam thực lục, tập I-V, Nxb Thuận Hoá, Huế. Các cuốn sử này đã cho chúng ta cái nhìn khái quát về diễn biến lịch sử sôi động 30 năm cuối thế kỷ XVIII. Tuy nhiên, dưới con mắt của một vương triều đối địch, phần viết về vương triều Tây Sơn vẫn có những thiên kiến nhất định. Phạm Văn Sơn với Việt sử tân biên từ Tây Sơn đến Nguyễn Sơ, Nhà sách Khai Trí, Sài Gòn là một bộ sách quy mô về Lịch sử Việt Nam, gồm 5 tập, chia làm 7 quyển phát hành từng tập từ năm 1956 đến năm 1972 tại Sài Gòn. Trong đó, Quyển 4 là từ Tây Sơn mạt điệp đến Nguyễn sơ. Nhóm công trình nghiên cứu đề cập trực tiếp tới phong trào Tây Sơn. Các tác phẩm này đã nghiên cứu trực tiếp về phong trào Tây Sơn từ nhiều góc cạnh, trên tất cả các phương diện như kinh tế - chính trị - quân sự - văn hóa - xã hội. Tiêu biểu nhất là Tạ Chí Đại Trường (1973), Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ 1771 đến 1802, Văn Sử Học, Sài Gòn. Trong tác phẩm này, người đọc sẽ tìm thấy trong cuốn sách giá trị của một công trình khoa học thật sự với những biến cố, những nhân vật trong một thời kỳ bi thương của lịch sử nước nhà. Trong đó có cả những trận chiến chống quân xâm lược oai hùng nhất như: Rạch Gầm - Xoài Mút, Ngọc Hồi - Đống Đa… nhưng bên cạnh đó còn là nỗi đau của cảnh nồi da, xáo thịt giữa những người có cùng một gốc gác mẹ cha. Hội Khoa học Lịch sử Thừa Thiên Huế (2009), Tây Sơn - Thuận Hóa và anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ Quang Trung, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội. Đây là cuốn kỷ yếu khoa học tập hợp các bài nghiên cứu trong cuộc Hội thảo lần 5
thứ 5 về Quang Trung và thời Tây Sơn được tổ chức tại Huế. Các báo cáo có nhiều kết quả nghiên cứu mới dựa trên nguồn tư liệu được cập nhật qua nhiều kênh, nhiều nghiên cứu từ khảo sát các tư liệu điền dã ở các địa bàn gắn với phong trào và vương triều Tây Sơn. Qua những tư liệu mới, hội thảo tiếp tục khẳng định vai trò quan trọng của vua Quang Trung trong lịch sử đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất, bảo vệ đất nước. Nhóm công trình đề cập tới các sĩ phu Bắc Hà trong thời Tây Sơn như: Trần Quốc Vượng (2004), Danh nhân Hà Nội, Nxb Quân đội nhân dân, Hà Nội; Văn Tân (1974), Ngô Thì Nhậm - Con người và sự nghiệp, Ty Văn hoá - Thông tin Hà Nội xuất bản; Khai Sinh (1953), Trần Danh Án, một chí sĩ đời cuối Lê, Đông Tây xuất bản; Nguyễn Thị Phượng (1995), Tuyển tập thơ chữ Hán Nguyễn Đề. Nhà xuất bản Khoa học xã hội; Phạm Thế Ngũ (1963), Mai Quốc Liên (2001), Ngô Thì Nhậm, Tác phẩm I, Nxb Văn học; Trần Nghĩa (1973), Tìm hiểu thái độ chính trị của Ngô Thì Nhậm, Tạp chí Văn học, số 4; Văn Tân (1973), Ngô Thì Nhậm, một trí thức sáng suốt và dũng cảm đã đi theo nông dân khởi nghĩa Tây Sơn, tạp chí Nghiên cứu lịch sử; Lê Sỹ Thắng (1974), Vài ý kiến góp về vấn đề đánh giá một số nhân vật thời Tây Sơn, tạp chí Triết học, số 5; Tảo Trang (1973), Bước đầu tìm hiểu về một số nhà văn trong Ngô gia văn phái, Tạp chí Văn học, số 5; Phan Huy Lê (1974), Đô Đốc Đặng Tiến Đông, một tướng Tây Sơn chỉ huy trận Đống Đa, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, số 154; Vũ Khiêu (1973), Vấn đề đánh giá Ngô Thì Nhậm, tạp chí Văn học số 4… Các tác phẩm này đã cho chúng ta cái nhìn về tình hình các sĩ phu Bắc Hà trong giai đoạn biến loạn hồi cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX. Tuy nhiên, đó mới chỉ là cái nhìn riêng lẻ về từng cá nhân hoặc nhóm người mà chưa có sự tổng thể, khái quát. Nhìn chung, những công trình ở trên đã đề cập ở những góc độ và mức độ khác nhau liên quan đến phong trào Tây Sơn và các sĩ phu Bắc Hà giai đoạn cuối thế kỷ XVIII, đầu thế kỷ XIX. Kết quả nghiên cứu và những tư liệu quý báu của các công trình này là cơ sở để tác giả kế thừa, vận dụng trong quá trình xây dựng và hoàn thiện luận văn. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về vấn đề 6
thái độ của sĩ phu Bắc Hà trước phong trào Tây Sơn một cách hệ thống, tổng quá dưới góc nhìn lịch sử Việt Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu là làm sáng tỏ thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802). Nhiệm vụ nghiên cứu là làm rõ các điều kiện chủ quan, khách quan tác động đến thái độ, cách thức phản ứng của tầng lớp sĩ phu với phong trào Tây Sơn. Làm rõ những kết quả phong trào Tây Sơn đã đạt được từ đó có cách nhìn nhận, đánh giá về sự đóng góp của tầng lớp sĩ phu với phong trào Tây Sơn. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn. Phạm vi nghiên cứu: Về nội dung: Thái độ của tầng lớp sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn. Về thời gian: Từ năm 1771-1802, tuy nhiên, trong quá trình nghiên cứu tác giả có đề cập đến một số sự kiện trước và sau khoảng thời gian trên. Về không gian: Ở Đàng Ngoài. 5. Phương pháp nghiên cứu và nguồn tư liệu Phương pháp nghiên cứu chủ yếu là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Ngoài ra, luận văn còn sử dụng các phương pháp thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh. Nguồn tư liệu tác giả sử dụng gồm hai nhóm chủ yếu sau: Nhóm nguồn là các thư tịch cổ đã được các học giả, nhà nghiên cứu tiến hành dịch ra chữ Quốc ngữ như: Đại Nam thực lục, Hoàng Lê nhất thống chí, Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam liệt truyện, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Lịch triều hiến chương loại chí… Nhóm thứ hai là nhóm các công trình nghiên cứu đã được in thành sách, các bài nghiên cứu được đăng lên các tạp chí có đề cập đến phong trào Tây Sơn, tầng lớp sĩ phu cuối thế kỷ XVIII, tình hình kinh tế - xã hội đất nước nửa cuối thế kỷ XVIII. 7
6. Đóng góp của luận văn Khái quát được phong trào Tây Sơn (1771-1802), làm nổi bật được thái độ của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn. Qua đó, nhận xét, đánh giá về phong trào Tây Sơn cũng như tầng lớp sĩ phu Bắc Hà cuối thế kỷ XVIII Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể dùng làm tài liệu tham khảo phục vụ cho quá trình giảng dạy ở trường trung học cơ sở, trung học phổ thông. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn gồm có 3 chương: Chương 1. Khái quát bối cảnh lịch sử cuối thế kỷ XVIII Chương 2. Khuynh hướng tư tưởng của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn (1771-1802) Chương 3. Đóng góp của sĩ phu Bắc Hà với phong trào Tây Sơn 8
CHƯƠNG 1 KHÁI QUÁT BỐI CẢNH LỊCH SỬ CUỐI THẾ KỶ XVIII 1.1. Khủng hoảng xã hội Việt Nam cuối thế kỷ XVIII Từ những thế kỷ trước, do việc tranh giành quyền lợi giữa các tập đoàn phong kiến, đất nước đã tạm thời bị chia cắt làm hai, lấy sông Gianh làm ranh giới. Phía Bắc là Đàng Ngoài dưới sự cai trị của vua Lê - chúa Trịnh; phía Nam là Đàng Trong dưới sự cai trị của chúa Nguyễn. Ở Đàng Ngoài, vua Lê chỉ là bù nhìn, quyền hành tập trung trong tay chúa Trịnh. Từ giữa thế kỷ XVIII, chính quyền họ Trịnh ngày càng trở nên thối nát, các chúa thi nhau ăn chơi, hưởng lạc, tiêu phí tiền của, công sức của nhân dân vào những công trình xây dựng, những cuộc du ngoạn tốn kém. Cảnh ăn chơi của chúa Trịnh được mô tả: “Mỗi tháng, ba bốn lần chúa ngự chơi cung Thúy Liên trên bờ hồ Tây, binh lính dàn hầu vòng quanh bốn mặt bờ hồ, các kẻ nội thần đều bịt khăn mặc áo đàn bà, dàn bày bách hóa chung quanh bờ hồ đề bán” [41, tr. 26]. Đời sống nhân dân, nhất là nông dân hết sức khốn khổ. Nạn phu phen, tạp dịch, thuế khóa nặng nề. Khắp nơi đồng ruộng bỏ hoang, chợ búa tiêu điều, xơ xác. Tình cảnh xã hội hết sức thê thảm, nhà sử học Phan Huy Chú đã phê phán chính sách kinh tế của chúa Trịnh “Vì trưng thu quá mức, dân kiệt cả vật lực mà không thể nộp đủ đến nỗi thành ra bần cùng mà phải bỏ nghề nghiệp. Có người vì thuế sơn mà phải chặt cây sơn, có người vì thuế vải lụa mà phải phá khung cửi. Cũng có người phải nộp gỗ cây mà phải bỏ rìu búa, vì thu cá tôm mà phải xé lưới chài, vì phải nộp mật mía mà không dám trồng mía, vì phải nộp bông chè mà bỏ hoang vườn tược” [37, tr. 80]. Bước sang thế kỷ XVIII, Đàng Trong đã không giữ được sự ổn định về chính trị, phát triển về kinh tế như thời kỳ trước. Chiến tranh kéo dài đã làm cho kinh tế Đàng Trong trở nên kiệt quệ, chính quyền Đàng Trong cũng bước vào thời kì suy thoái. Nạn chiếm đoạt ruộng đất của giai cấp địa chủ, tệ tham nhũng của quan lại, sự gia tăng thuế má, phu phen, tạp dịch… đã đẩy dân chúng vào tình trạng khốn quẫn, khiến xã hội càng phân hóa mạnh. 9
Bọn quý tộc, quan lại Đàng Trong cũng đua nhau ăn chơi, hưởng lạc như nhận xét của Lê Quý Đôn: “Từ quan to đến quan nhỏ, nhà cửa chạm trổ, tường xây bằng gạch đá, trướng vóc màn the, đồ dùng toàn bằng đồng, bằng sứ, yên ngựa, dây cương đều nạm vàng nạm bạc, áo quần là lượt nệm hoa, chiếu mây, lấy phú quý, phong lưu để khoe khoang lẫn nhau… Họ coi vàng bạc như cát, thóc gạo như bùn, hoang phí vô cùng” [42, tr. 369]. Bộ máy quan liêu họ Nguyễn ngày càng thêm nặng nề và trở thành công cụ bóc lột vơ vét làm giàu của bọn quan lại. Số lượng quan lại các cấp cũng tăng lên theo sự phát triển của nạn mua quan bán tước. Chế độ chính trị đó khiến cho sức sản xuất xã hội bị ngưng trệ, nhân dân càng thêm khổ cực, điêu linh. Như vậy, có thể thấy, từ giữa thế kỷ XVIII, các chính quyền phong kiến Việt Nam suy thoái, khủng hoảng trầm trọng: Kinh tế trì trệ, chính trị không ổn định, đời sống nhân dân cực khổ, mâu thuẫn xã hội ngày càng gay gắt. Trước tình hình đó, hàng loạt các cuộc khởi nghĩa đã nổ ra ở khắp cả nước. Ở Đàng Ngoài, có nhiều cuộc khởi nghĩa nổ ra. Vùng Hải Dương có cuộc khởi nghĩa của Nguyễn Cừ, Nguyễn Tuyển, Vũ Trác Oánh. Nam Định có cuộc khởi nghĩa của Tú Cao, Vũ Đình Dung, Đoàn Danh Trấn; Lạng Sơn có Toản Cơ… Không ít những cuộc khởi nghĩa kéo dài trên 10 năm như cuộc khởi nghĩa ở vùng Bắc Hà do Nguyễn Hữu Cầu chỉ huy, khởi nghĩa ở vùng Sơn Tây do Nguyễn Danh Phương lãnh đạo. Cuộc khởi nghĩa của Hoàng Công Chất ở Tây Bắc đã duy trì được 30 năm (1739-1769), khởi nghĩa của Lê Duy Mật ở Thanh Hóa cũng tồn tại trên 30 năm (1738-1770). Phong trào nổi dậy của các tầng lớp nhân dân, nông dân, dân tộc thiểu số ở Đàng Trong cũng vô cùng sôi nổi. Cuộc nổi dậy của nông dân và thương nhân dưới sự lãnh đạo của Linh Vương và Quảng Phú ở Quảng Ngãi, Quy Nhơn năm 1695; cuộc nổi dậy do Lý Văn Quang, một thương nhân Hoa kiều lãnh đạo nổ ra ở Trấn Biên năm 1747. Cuộc đấu tranh của đồng bào thiểu số như đồng bào Chăm ở Trấn Biên (Gia Định) do Dương Bao Lai và Diệp Mã Lăng lãnh đạo năm 1746, cuộc nổi dậy của dân tộc Hrê ở Quảng Ngãi năm 1770. 10
Đến nửa sau thế kỷ XVIII thủ lĩnh nông dân ở Quảng Ngãi là chàng Lía đã lãnh đạo nghĩa binh nổi dậy giết bọn địa chủ, cường hào với khẩu hiệu “Lấy của nhà giàu chia cho dân nghèo” có lúc đánh bại cả quân của chúa Nguyễn. Cuộc khởi nghĩa của chàng Lía tuy bị dập tắt nhưng hình ảnh của “chàng Lía” và nghĩa quân vẫn in đậm trong lòng người dân Quảng Ngãi. Các cuộc khởi nghĩa diễn ra triền miên suốt thế kỷ XVIII cùng các cuộc chiến tranh giữa các tập đoàn phong kiến Việt Nam với các nước lân bang càng làm cho đất nước trở nên rối loạn phản ánh một tình trạng khủng hoảng toàn diện, trầm trọng của chế độ phong kiến ở cả hai miền và là những tín hiệu báo trước một cơn bão lớn của phong trào nông dân vùng lên đấu tranh rộng lớn trong phạm vi toàn quốc. 1.2. Vài nét về phong trào Tây Sơn 1.2.1. Tây Sơn dựng cờ khởi nghĩa, đánh đổ chế độ chúa Nguyễn ở Đàng Trong, chính quyền Lê - Trịnh ở Đàng Ngoài Mùa xuân năm 1771, ba anh em Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ tập hợp quần chúng dựng cờ khởi nghĩa ở ấp Tây Sơn. Nắm được mâu thuẫn giữa các phe phái trong nội bộ giai cấp thống trị Đàng Trong, các lãnh tụ khởi nghĩa nêu lên khẩu hiệu “Đánh đổ quyền thần Trương Thúc Loan, ủng hộ hoàng tôn Nguyễn Phúc Dương”. Với khẩu hiệu này cùng với uy tín của mình, các lãnh tụ khởi nghĩa ngay từ buổi đầu đã thu hút được đông đảo quần chúng nhân dân tham gia, lôi kéo được những bộ phận tiến bộ trong giai cấp phong kiến bấy giờ. Với khẩu hiệu “Lấy của người giàu chia cho người nghèo”, nghĩa quân Tây Sơn có được sự ủng hộ rất lớn của dân chúng, không chỉ những người nông dân nghèo mà cả một số dân tộc thiểu số và lực lượng người Hoa như hai đạo quân của Lý Tài, Tập Đình. Lực lượng Tây Sơn còn nổi tiếng vì thực hiện sự bình đẳng, bình quyền, không tham ô của dân. Sự bình đẳng tại những vùng nghĩa quân kiểm soát đã được thể hiện rất rõ thông qua những ghi chép của các giáo sĩ người Tây Ban Nha như Diego de Jumilla ghi lại: “Ban ngày họ xuống các chợ, kẻ đeo gươm, người mang cung tên, có người mang súng. Họ không hề làm thiệt hại đến người và của. Trái lại họ tỏ ra muốn bình đẳng giữa mọi người Đàng Trong; họ vào nhà giàu, nếu đem nộp họ ít nhiều thì họ không 11
gây tổn hại, nhưng nếu chống cự lại thì họ cướp lấy những của quý đem chia cho người nghèo; họ chỉ giữ gạo và lương thực cho họ mà thôi... Người ta gọi họ là bọn cướp đạo đức và nhân từ đối với quần chúng nghèo khổ...” [3, tr. 33]. Với khẩu hiệu nhân nghĩa và hành động thực tiễn, các tầng lớp nhân dân thấy được sự ưu việt của nghĩa quân Tây Sơn do đó, nhân dân theo nghĩa quân Tây Sơn ngày càng đông, lực lượng của quân khởi nghĩa không ngừng lớn mạnh. Sau hai năm khởi nghĩa, căn cứ nghĩa quân mở rộng gần hết phủ Quy Nhơn gồm miền hạ đạo huyện Tuy Viễn, Bồng Sơn, Phù Ly. Mùa thu năm 1773, quân Tây Sơn chiếm được thành Quy Nhơn, từ đó phát triển ra các thành Phú Yên, Bình Thuận, Quảng Ngãi. Cuối năm 1773, nghĩa quân đã làm chủ một vùng rộng lớn từ Quảng Nam đến Bình Thuận. Lợi dụng những biến động ở Đàng Trong, tháng 10-1774, chúa Trịnh sai tướng Hoàng Ngũ Phúc đem quân vượt sông Gianh tiến đánh quân Nguyễn. Quân Trịnh chiếm được Phú Xuân, chúa Nguyễn phải rút chạy vào Gia Định. Tháng 5- 1775, quân Trịnh tiến đánh quân Tây Sơn ở Phú Yên, Nguyễn Nhạc thua trận mất Phú Yên, chỉ còn giữ Quy Nhơn và Quảng Ngãi. Quân Trịnh tiếp tục đi về phía Nam vượt đèo Hải Vân và đụng độ với quân Tây Sơn ở Quảng Nam. Quân Tây Sơn thua trận và đứng trước tình thế “Lưỡng đầu thọ địch”. Tính thế cấp bách buộc những người lãnh đạo Tây Sơn phải lựa chọn 3 sự lựa chọn: Một là hòa với chúa Nguyễn để đánh quân Trịnh ở phía Bắc, thứ hai là xin hòa với quân Trịnh để dồn lực đánh quân chúa Nguyễn, thứ ba là cùng một lúc chống cả quân Trịnh ở phía Bắc và quân Nguyễn ở phía Nam. Trước tình thế đó, Nguyễn Nhạc đã lựa chọn xin giảng hòa với quân Trịnh, trên danh nghĩa đầu hàng nhà Lê, xin làm tiên phong đi đánh chúa Nguyễn ở Gia Định. Chúa Trịnh bằng lòng và phong chức cho Nguyễn Nhạc. Tháng 7-1775, Nguyễn Nhạc sai Nguyễn Huệ đánh Phú Yên, quân Nguyễn tan vỡ, Tống Phúc Hiệp phải rút về Hòn Khói. Bùi Công Kế ở Bình Khang và Tống Văn Khôi từ Khánh Hòa đem quân ra chiếm lại Phú Yên đều bị đánh, Bùi Công Kế bị bắt sống trong khi đó Tống Văn Khôi tử trận. Trước những thắng lợi liên tiếp của quân Tây Sơn, tướng Hoàng Ngũ Phúc đành xin chúa Trịnh phong Nguyễn Nhạc là 12
“Tây Sơn Hiệu Trưởng tiên phong tướng quân”, rồi dâng biểu về triều, xin về Thuận Hóa, tuy nhiên Hoàng Ngũ Phúc đã lâm bệnh và mất trên đường về Thuận Hóa. Toàn bộ khu vực đèo Hải Vân trở xuống đều thuộc về nghĩa quân Tây Sơn. Chúa Trịnh Sâm đồng ý cho Nguyễn Nhạc trấn thủ đất Quảng Nam. Từ năm 1776, quân Tây Sơn nhiều lần tiến vào Gia Định, khiến cho chúa Nguyễn phải bỏ đất liền vượt biển sang Xiêm cầu cứu. Như vậy, chế độ thống trị xây dựng trên hai trăm năm của tập đoàn phong kiến họ Nguyễn đến đây bị đánh đổ. Phong trào Tây Sơn đã giành được thắng lợi có ý nghĩa quyết định: giải phóng hầu hết Đàng Trong, tiêu diệt lực lượng cát cứ của họ Nguyễn. Sau đó quân Tây Sơn tiếp tục tiến ra đánh chiếm Phú Xuân. Thừa thắng, Nguyễn Huệ kéo quân ra Bắc đánh đổ chúa Trịnh. Ngày 21-7-1786, Nguyễn Huệ tiến vào Thăng Long. Như vậy, chỉ trong một tháng được sự ủng hộ mạnh mẽ của nhân dân Bắc Hà quân Tây Sơn dưới quyền lãnh đạo của Nguyễn Huệ đã lật nhào nền thống trị xây dựng gần ba trăm năm của họ Trịnh. Sau khi lật đổ nền thống trị của dòng họ Trịnh, Nguyễn Huệ lại trao trả quyền hành triều chính cho vua Lê Hiển Tông và để lại một số tướng lĩnh giúp nhà vua rồi rút về Nam. Nhưng vua Lê Hiển Tông và người cháu lên nối ngôi là Lê Chiêu Thống đều là những kẻ ươn hèn, không đảm nhiệm nổi công việc triều chính, đất nước lại một lần lâm vào cảnh hỗn loạn. Giữa năm 1788, Nguyễn Huệ tự thân cầm quân ra Bắc lần thứ hai để lập lại trật tự ở Bắc Hà. Trước khi rút quân về Phú Xuân, Nguyễn Huệ cử Ngô Văn Sở trấn giữ Thăng Long thay Vũ Văn Nhậm để Sùng Nhượng công Lê Duy Cẩn làm Giám quốc giữ việc tế tự. Nhiều quan lại, sĩ phu tiến bộ ở Bắc Hà như Ngô Thì Nhậm, Phan Huy Ích, Nguyễn Thế Lịch, Vũ Văn Tấn, Trần Bá Lãm… được Nguyễn Huệ trọng dụng phong cho chức tước. Ngô Thì Nhậm làm Thị trung đại học sĩ, Phan Huy Ích làm Thị trung ngự sử, Nguyễn Thế Lịch làm Hiệp biện đại học sĩ. Sau khi lật đổ thế lực Trịnh - Nguyễn, trên danh nghĩa, đất nước là một quốc gia thống nhất nhưng thực tế lại bị chia thành ba vùng: Nguyễn Nhạc tự xưng là Trung ương Hoàng đế cai quản vùng Quy Nhơn. Nguyễn Huệ được phong làm Bắc 13
Bình vương cai quản từ đèo Hải Vân trở ra Bắc. Nguyễn Lữ được phong làm Đông Định vương cai quản vùng Gia Định. Thế lực của vua Lê chúa Trịnh ở Đàng Ngoài và chính quyền chúa Nguyễn ở Đàng Trong về cơ bản đã bị tiêu diệt, không thể khôi phục lại như trước, tuy nhiên tàn dư của các thế lực này chưa bị tiêu diệt hoàn toàn. Nhằm khôi phục lại địa vị, giành lại đặc quyền như trước, chúng đã kêu gọi các thế lực bên ngoài giúp đỡ chống lại quân Tây Sơn. Trước tình hình đó, quân Tây Sơn đã phải thực hiện nhiệm vụ vừa trị nội phản, vừa chống giặc ngoại xâm. 1.2.2. Kháng chiến chống quân xâm lược bảo vệ vững chắc nền độc lập dân tộc a, Chống quân Xiêm xâm lược Năm 1771, ba anh em Tây Sơn là Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ dựng cờ khởi nghĩa chống lại chúa Nguyễn. Sau khi hai chúa Nguyễn bị giết năm 1777, chúa mới là Nguyễn Ánh cũng bị Tây Sơn đánh thua nhiều lần. Tuy nhiên, Nguyễn Ánh vẫn cố gắng tập hợp lại lực lượng ở Gia Định để khôi phục thế lực. Tháng 2 năm Quý Mão (1783), Nguyễn Nhạc sai hai em là Nguyễn Huệ và Nguyễn Lữ mang quân vào Nam. Tướng Nguyễn là Châu Văn Tiếp dùng hỏa công chống lại nhưng bị trở gió nên thua trận. Chúa Nguyễn Ánh phải chạy xuống Ba Giồng (Định Tường), còn Châu Văn Tiếp phải men theo đường núi qua Cao Miên rồi qua Xiêm cầu viện. Vua Xiêm đã đồng ý giúp Nguyễn Ánh chống lại quân Tây Sơn đồng thời nhân cơ hội đó đánh chiếm Cao Miên và Gia Định. Châu Văn Tiếp gửi ngay mật thư báo tin cho chúa Nguyễn. Sau khi hội đàm với tướng Xiêm tên là Thát Xỉ Đa tại Cà Mau, vào tháng hai năm Giáp Thìn (1784), chúa Nguyễn sang Vọng Các hội kiến với vua Xiêm và được vua Xiêm giúp đỡ xây dựng lại lực lượng. Tháng 7-1784, vua Xiêm đã cử hai tướng là hai người cháu Chiêu Tăng và Chiêu Sương đem 2 vạn quân thủy cùng 300 chiến thuyền vượt vịnh Xiêm La, qua ngả Kiên Giang tiến vào Đại Việt. Theo Mạc Thị gia phả của Vũ Thế Dinh và Biên niên sử Chân Lạp thì ngoài số quân trên còn có đạo bộ binh gồm khoảng 3 vạn quân bộ do các tướng Lục Côn, Sạ Uyển, Chiêu Thùy Biện chỉ huy tiến sang Chân Lạp 14
(tức Cao Miên) với danh nghĩa giúp vua nước này rồi từ đó, tiến qua ngả Châu Đốc (nay thuộc An Giang), phối hợp cùng thủy binh của Chiêu Tăng và Chiêu Sương. Quân Nguyễn gồm các quân tướng đi theo phò chúa Nguyễn, số người Việt lưu vong ở Xiêm cùng một số còn đang ẩn náu ở Nam Bộ gộp chung được khoảng 3-4 nghìn người. Chúa Nguyễn cử Châu Văn Tiếp làm Bình Tây đại đô đốc, Mạc Tử Sanh (con Mạc Thiên Tứ) làm Tham tướng cùng dẫn quân Xiêm về nước chống lại quân Tây Sơn... Về lực lượng quân Tây Sơn, theo sách “Nhà Tây Sơn”, thì quân của Phò mã Trương Văn Đa không quá 1 vạn do tướng Nguyễn Huệ chỉ huy ước khoảng 2 vạn, như vậy tổng cộng có khoảng gần 3 vạn quân Tây Sơn. Nhưng về trang bị vũ khí, nhất là súng đại bác, quân Tây Sơn không hề thua kém quân Xiêm. Tháng 7-1784, thủy quân Xiêm đổ bộ đánh lấy Rạch Giá (thuộc đạo Kiên Giang), tiếp đó, quân Xiêm tiến đánh quân Tây Sơn của Đô đốc Nguyễn Hóa ở Trấn Giang (Cần Thơ), đánh chiếm các miền Ba Thắc (Srok Pra-sak), Trà Ôn, Sa Đéc, Mân Thít (hay Mang Thít, Man Thiết) rồi chia quân đóng giữ. Tướng Tây Sơn là Trương Văn Đa liền đem quân thủy từ Gia Định tiến xuống Long Hồ (Vĩnh Long) để cản ngăn. Ngày 30-11-1784, Đại đô đốc Chu Văn Tiếp vì thông thạo địa hình, nên dẫn quân đi trước. Ông cho quân vào sông Mân Thít, bị tiền quân Chưởng cơ Tây Sơn tên là Bảo (Chưởng Tiền Bảo) dẫn quân ra đánh, vây được tiền quân của Chu Văn Tiếp và giết chết được viên tướng này. Mất đại tướng, chúa Nguyễn Ánh liền cho quân đánh gấp vào cứu viện và giết chết Chưởng Tiền Bảo cùng nhiều quân Tây Sơn. Xét thấy quân ít, không chống chọi được, Trương Văn Đa cho quân lui về giữ Long Hồ. Chu Văn Tiếp tử trận, Lê Văn Quân được cử lên thay liền cho quân tiến đánh lũy Ba Lai (Bến Tre) và Trà Tân (Định Tường). Trong trận Ba Lai, Chưởng cơ quân Nguyễn là Đặng Văn Lượng bị tướng Tây Sơn là Nguyễn Văn Kim giết chết, tướng Lê Văn Quân cũng bị Lê Văn Kế đánh trọng thương. Kể từ đó, quân Xiêm - Nguyễn đóng dọc theo sông Tiền từ cù lao Năm Thôn trở về hướng Mỹ Tho và đặt đại bản doanh tại Trà Tân. Cuối năm 1784, Trương Văn Đa sai Đô úy Đặng Văn Trấn về 15
Quy Nhơn báo rõ tình hình nguy cấp ở phía Nam, vua Thái Đức (Nguyễn Nhạc) liền cử Bắc Bình Vương Nguyễn Huệ làm tổng chỉ huy, cùng với các tướng là Võ Văn Dũng, Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân đem đại binh vào đánh dẹp. Quân Xiêm cậy mình là kẻ cứu giúp nên đàn áp, cướp bóc nhân dân, khinh mạn cả chúa Nguyễn và quân Nguyễn. Bởi vậy, trong thư đề ngày 25-1-1785, chúa Nguyễn Ánh đã than phiền với giáo sĩ J. Liot rằng: Nay thì Xiêm binh tự do cướp giật, cưỡng hiếp phụ nữ, cướp bóc tài sản, giết bừa không tha già trẻ. Vậy nên, "giặc" Tây Sơn ngày một mạnh, thế quân Xiêm ngày một suy. Trong “Quốc Triều Chánh Biên Toát Yếu” cho biết khi ấy “Ngài (chỉ Nguyễn Ánh) nghĩ quân Xiêm tàn bạo quá, dân ta đều thán oán, muốn lui quân về”. So sánh lực lượng, biết không thể nào đánh thẳng vào Sa Đéc hay Trà Tân được, Nguyễn Huệ liền đi xem xét địa hình, thăm dò lòng dân ở đây và tìm hiểu điểm mạnh, yếu của đối phương. Cuối cùng, ông quyết định chọn khúc sông Mỹ Tho từ Rạch Gầm đến Xoài Mút cách Mỹ Tho khoảng 12km, làm trận địa quyết chiến. Một mặt Nguyễn Huệ giả vờ cho người đem nhiều của cải đến Trà Tân, xin giảng hòa; mặt khác, ông giao Võ Văn Dũng chỉ huy thủy binh, vợ chồng Trần Quang Diệu chỉ huy bộ binh, bí mật cho quân và tàu chiến ẩn náu ở các nơi hiểm yếu, rồi mới cho quân đến khiêu khích. Bị khiêu khích, Chiêu Tăng giao Sạ Uyển ở lại giữ đại bản doanh, cử Lục Cổn dẫn bộ binh men theo tả ngạn sông Tiền để cùng phối họp; rồi ông với tướng tiên phong là Chiêu Sương, dẫn hàng trăm thuyền chiến, tiến xuống Mỹ Tho, nơi đặt đại bản doanh của Tây Sơn. Đêm 19 rạng 20 tháng 1 năm 1785 (tức đêm mùng 9 rạng mùng 10 tháng 12 năm Giáp Thìn), lợi dụng con nước đang xuôi, cả hai đạo thủy bộ cùng rầm rộ tấn công… Tuy nhiên, theo Nguyễn Khắc Thuần, dù lực lượng quân Xiêm rất hùng hậu nhưng chúa Nguyễn vẫn không tin sẽ dễ dàng đạt thắng lợi. Vì thế, mặc dù bị chính Chiêu Tăng xui đi trước nhưng vị chúa này vẫn cố tìm cách đi sau cùng một số bề tôi thân tín như Trần Phúc Giai, Nguyễn Văn Bình, Lê Văn Duyệt... Như thế chưa đủ, ông còn mật cho Mạc Tử Sanh bố trí một lối thoát riêng dành cho mình. 16