Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Biện pháp tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:74

Thêm vào BST

Báo xấu

42
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn phân tích những quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật TTHS về tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, nhằm đưa ra giải pháp hoàn thiện pháp luật về tạm giam và nâng cao hiệu quả áp dụng tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Biện pháp tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ THỊ LỤA BIỆN PHÁP TẠM GIAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ Hà Nội - 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐỖ THỊ LỤA BIỆN PHÁP TẠM GIAM TỪ THỰC TIỄN TỈNH BẮC NINH Ngành: Luật hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8380104 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN ĐÌNH NHÃ Hà Nội - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Kết quả nghiên cứu nêu trong luận văn chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Học viện khoa học xã hội. TÁC GIẢ LUẬN VĂN
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1. LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BIỆN PHÁP TẠM GIAM ... 7 1.1. Một số vấn đề lý luận về biện pháp tạm giam ................................... 7 1.2. Khái quát lịch sử lập pháp tố tụng hình sự Việt Nam về biện pháp tạm giam ......................................................................................... 11 1.3. Biện pháp tạm giam trong pháp luật tố tụng hình sự một số quốc gia trên thế giới ....................................................................................... 14 Tiểu kết Chương 1................................................................................... 17 Chương 2. QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ HIỆN HÀNH VỀ BIỆN PHÁP TẠM GIAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH............................................................ 19 2.1. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành về biện pháp tạm giam ......................................................................................................... 19 2.2. Thực tiễn áp dụng biện pháp tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh ......................................................................................................... 26 Tiểu kết Chương 2................................................................................... 40 Chương 3. YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG BIỆN PHÁP TẠM GIAM TRÊN ĐỊA BÀN TỈNH BẮC NINH . 41 3.1. Yêu cầu nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tạm giam................ 41 3.2. Hoàn thiện quy định của pháp luật về biện pháp tạm giam và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tạm giam ............................ 43 Tiểu kết Chương 3................................................................................... 61 KẾT LUẬN .................................................................................................... 62 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
DANH MỤC TỪ NGỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự BPNC: Biện pháp ngăn chặn BPTG: Biện pháp tạm giam CQĐT: Cơ quan điều tra CQTHTT: Cơ quan tiến hành tố tụng HĐXX: Hội đồng xét xử TAND: Tòa án nhân dân TTHS: Tố tụng hình sự VKS: Viện kiểm sát CQĐT: Cơ quan điều tra PLTTHS: Pháp luật tố tụng hình sự
BẢNG BIỂU Bảng 2.1. Số liệu thụ lý án hình sự trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh...................... 26 giai đoạn năm 2015 đến năm 2019 ................................................................. 26 Bảng 2.2. Tình hình áp dụng biện pháp tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn năm 2015 đến năm 2019 .............................................. 27 Bảng 2.3. Số bị can, bị cáo của một số nhóm tội bị áp dụng biện pháp tạm trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh giai đoạn năm 2015 đến năm 2019............ 28
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là là di sản lớn của nhân loại, việc bảo đảm quyền con người trong các lĩnh vực của đời sống pháp luật là trách nhiệm của từng quốc gia, trong đó có Việt Nam. Trong đó, hoạt động tố tụng hình sự là một mặt hoạt động của Nhà nước liên quan rất chặt chẽ với quyền con người, đặc biệt là việc áp dụng các biện pháp ngăn chặn tạm giam. Đây là biện pháp ngăn chặn nghiêm khắc nhất, tác động lớn đến quyền con người như quyền bất khả xâm phạm về thân thể của công dân, quyền tự do đi lại....của con người và cũng là biện pháp được áp dụng rất phổ biến trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử các vu án. Tỉnh Bắc Ninh là tỉnh thuộc Đồng bằng sông Hồng và nằm trong Vùng kinh tế trọng điểm Bắc bộ, với 8 đơn vị hành chính cấp huyện, bao gồm 1 thành phố, 1 thị xã, 6 huyện với 126 đơn vị hành chính cấp xã, là tỉnh đang có sự phát triển rất mạnh trên các lĩnh vực của đời sống, kinh tế, xã hội nhưng theo đó thì tình hình tội phạm hình sự cũng đang diễn biến rất phức tạp. Theo số liệu thống kê của TAND tỉnh Bắc Ninh thì trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến năm 2019 thì toàn tỉnh Bắc Ninh đã xử lý 8949 vụ với 12603 bị can, bị cáo bị khởi tố và đưa ra xét xử, trong đó việc áp dụng biện pháp tạm giam được sử dụng khá hiệu quả, chiếm số lượng rất lớn, nhiều trường hợp căn cứ tạm giam chưa được thể hiện cụ thể, còn chung chung như “để đảm bảo cho công tác điều tra, xử lý”, “thấy rằng cần thiết phải tạm giam bị can, không để bị can trốn”. Vẫn còn tình trạng lạm dụng tạm giam, sử dụng tạm giam như là biện pháp nghiệp vụ. Năng lực, trình độ của cán bộ cơ quan tư pháp tỉnh vẫn còn hạn chế, cơ sở vật chất còn thiếu thốn, nhà tạm giữ giam giữ chung những người trong cùng một vụ án, không đảm bảo diện tích giam giữ tối thiểu (Trại tạm giam Công an tỉnh; Nhà tạm giữ thành phố Bắc Ninh, Quế Võ, Tiên Du, Gia Bình…) đã ảnh hưởng rất lớn đến hiệu quả của việc giải quyết vụ án và áp dụng biện pháp tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 1
BLTTHS năm 2015 (có hiệu lực từ ngày 01/01/2018), thay thế BLTTHS năm 2003, đã bổ sung nhiều điểm mới về biện pháp tạm giam, trong đó có nhiều vấn đề cần phải tiếp tục nghiên cứu, làm sáng tỏ để nhận thức thống nhất, áp dụng trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự. Trong khi đó, trong số các công trình nghiên cứu khoa học hiện nay vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu về đề tài trên trong phạm vi tỉnh Bắc Ninh, và trong khoảng thời gian nghiên cứu là từ năm 2015 đến năm 2019. Xuất phát từ nhận thức và thực tiễn nêu trên, tác giả đã chọn đề tài: “Biện pháp tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh” làm đề tài nghiên cứu cho luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Liên quan tới đề tài trên, cũng đã có một số công trình khoa học nghiên cứu, đề cập ở các góc độ và phạm vi khác nhau, mà điển hình như: (i) Về sách chuyên khảo (Giáo trình, Bình luận khoa học BLTTHS): Nguyễn Văn Nguyên (1995), Các biện pháp ngăn chặn và những vấn đề nâng cao hiệu quả của chúng, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; Nguyễn Mai Bộ (1997), Những biện pháp ngăn chặn trong TTHS, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội; Lê Cảm (Chủ biên) (2001), Giáo trình Luật Hình sự Việt Nam (Phần chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội; Nguyễn Ngọc Chí (Chủ biên) (2001), Giáo trình Luật TTHS Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội; Trường Đại học Luật Hà Nội (2018), Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh (2018), Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam , Nxb Hồng Đức - Hội luật gia Việt Nam, Hà Nội; GS.TS. Võ Khánh Vinh (chủ biên, 2011), Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự, Nxb Tư pháp, Hà Nội; Học viện Khoa học Xã hội (2012), Bình luận khoa học Bộ luật TTHS, Nxb Tư pháp, Hà Nội; PGS.TS. Nguyễn Tất Viễn (2005), Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự, Nxb Công an nhân dân, Hà Nội; TS. Trần Văn Biên, TS. Đinh Thế Hưng (đồng chủ biên, 2017), Bình luận khoa học Bộ luật tố tụng hình sự, Nxb Thế giới, Hà Nội; v.v.... 2
(ii) Luận văn thạc sĩ, tiến sĩ: Nguyễn Văn Điệp (2005), Các biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ, tạm giam trong tố tụng hình sự Việt Nam, thực trạng, nguyên nhân và giải pháp, Luận án tiến sĩ luật học, Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội; Nguyễn Trọng Phúc (2010), Chế định các biện pháp ngăn chặn theo luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Khoa luật – Đại học quốc gia Hà Nội, Hà Nội; Trương Hùng Thanh (2012), Các biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn của thành phố Đà Nẵng, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện khoa học xã hội; Quách Đình Lực (2009), Cơ sở lý luận và thực tiễn kiểm sát việc tạm giữ, tạm giam ở tỉnh Hòa Bình, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh; Nguyễn Phạm Tố Phong (2013), Kiểm sát việc tạm giữ, tạm giam trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ luật học, Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh; Nguyễn Quốc Doanh (2015), Kiểm sát tạm giữ, tạm giam từ thực tiễn Viện kiểm sát nhân dân thành phố Quy Nhơn, tỉnh Bình Định, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện khoa học xã hội, Hà Nội; Võ Bình Dương (2018), Kiểm sát việc áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ thực tiễn quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh, Luận văn thạc sĩ luật học, Học viện khoa học xã hội, Hà Nội; v.v…. (iii) Tạp chí và các tài liệu khác: Phạm Mạnh Hùng (2007), Hoàn thiện các quy định về các biện pháp ngăn chặn trong Bộ luật TTHS theo yêu cầu của cải cách tư pháp, Tạp chí Kiểm sát, Hà Nội; Đoàn Tấn Minh (2009), Áp dụng, thay đổi, hủy bỏ các biện pháp ngăn chặn đối với người chưa thành niên theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 7/2009, Hà Nội; Mai Bộ, Hoàng Ngọc Thành (2003), Về các biện pháp ngăn chặn trong dự thảo của Bộ luật tố tụng hình sự sửa đổi, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 08, tr.9-12, Hà Nội; Tài liệu tập huấn công tác kiểm sát việc tạm giữ, tạm giam, quản lý và thi hành án hình sự của Viện KSNDTC, năm 2013; Tài liệu Hội thảo quốc tế về quyền con người trong tố tụng hình sự: Hoàn thiện 3
quyền và nghĩa vụ tố tụng của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp của PGS,TS Trần Văn Độ, năm 2010; v.v… Tuy nhiên các công trình nghiên cứu trên mới chỉ dừng lại ở khái quát chung hoặc được thể hiện một phần trong kết quả của các công trình nghiên cứu khác về biện pháp ngăn chặn, hoặc nghiên cứu về biện pháp tạm giam trong bối cảnh BLTTHS năm 2015 chưa có hiệu lực pháp luật; đồng thời, chưa có công trình nào nghiên cứu đề tài trên trong phạm vi một tỉnh là tỉnh Bắc Ninh, trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến năm 2019. Do vậy, việc nghiên cứu đề tài trên có tính lý luận và tính thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận văn phân tích những quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật TTHS về tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh, nhằm đưa ra giải pháp hoàn thiện pháp luật về tạm giam và nâng cao hiệu quả áp dụng tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Làm sáng tỏ những vấn đề lý luận và pháp luật về biện pháp tạm giam theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam. - Phân tích những quy định của BLTTHS hiện hành về biện pháp tạm giam, đánh giá việc áp dụng biện pháp tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. - Luận văn đưa ra ra một số giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định về biện pháp tạm giam, nâng cao hiệu quả áp dụng pháp luật về biện pháp tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh. 4
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là biện pháp ngăn chặn tạm giam từ thực tiễn tỉnh Bắc Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu trong phạm vi quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam về biện pháp tạm giam, trọng tâm là quy định của BLTTHS 2015, trong khoảng thời gian từ năm 2015 đến năm 2019, trong phạm vi không gian là tỉnh Bắc Ninh. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng, phương pháp luận duy vật lịch sử của Chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước và Pháp luật, quan điểm, định hướng của Đảng và Nhà nước ta về xây dựng Nhà nước Pháp quyền, về chính sách hình sự, đường lối đấu tranh phòng, chống tội phạm. Phương pháp nghiên cứu: Luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể và đặc thù như: phương pháp phân tích và tổng hợp; so sánh, đối chiếu, diễn dịch, quy nạp, tổng kết thực tiễn... 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn Về mặt lý luận: Luận văn góp phần nâng cao nhận thức pháp luật về biện pháp ngăn chặn nói chung và biện pháp tạm giam nói riêng, cũng như góp phần hoàn thiện lý luận và pháp luật về biện pháp ngăn chặn tạm giam trong PLTTHS. Về mặt thực tiễn: Các kết quả nghiên cứu của luận văn là cơ sở để cơ quan, người có thẩm quyền, đặc biệt là cơ quan, người có thẩm quyền của tỉnh Bắc Ninh nghiên cứu, vận dụng trong quá trình áp dụng pháp luật về biện phạm tạm giam. Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu khoa học chuyên ngành và tài liệu 5
tham khảo đối với người làm công tác nghiên cứu, giảng dạy về hình sự và tố tụng hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Chương 1. Lý luận và pháp luật về biện pháp tạm giam Chương 2. Quy định của Bộ luật tố tụng hình sự hiện hành về biện pháp tạm giam và thực tiễn áp dụng trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh Chương 3. Yêu cầu và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng biện pháp tạm giam trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh 6
Chương 1 LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ BIỆN PHÁP TẠM GIAM 1.1. Một số vấn đề lý luận về biện pháp tạm giam 1.1.1. Khái niệm biện pháp tạm giam Tạm giam là biện pháp ngăn chặn có tính chất nghiêm khắc nhất trong các biện pháp ngăn chặn của PLTTHS. Đối với khái niệm biện pháp tạm giam được nhiều tác giả nghiên cứu và đưa ra nhiều khái niệm khác nhau: Theo Giáo trình Luật tố tụng hình sự Việt Nam của Trường đại học Luật Hà Nội: Tạm giam là biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự do Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án áp dụng đối với bị can, bị cáo về tội rất nghiêm trọng hoặc tội phạm đặc biệt nghiệm trọng hay bị can, bị cáo về tội nghiêm trọng, tội ít nghiêm trọng theo quy định của pháp luật [50, tr.253]. Giáo trình Luật Việt Nam của Trung tâm Đào tạo từ xa Huế cho rằng: Tạm giam là biện pháp ngăn chặn trong tố tụng hình sự mà theo đó Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát hoặc Tòa án áp dụng trong những trường hợp nhất định có thể tước tự do đối với bị can, bị cáo nhằm ngăn chặn tội phạm hoặc bảo đảm việc điều tra, truy tố, xét xử [52, tr. 244]. Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Khoa Luật, Đại học Quốc gia Hà Nội đưa ra khái niệm: Tạm giam là biện pháp ngăn chặn nghiêm khắc nhất, do việc tước bỏ quyền tự do thân thể trong một thời hạn tương đối dài so với biện pháp tạm giữ và các biện pháp ngăn chặn không tước quyền tự do thân thể khác [17, tr. 220]. Theo tác giả, các khái niệm trên đều có nhân tố hợp lý. Tuy nhiên, một số khái niệm vẫn cho rằng biện pháp tạm giam là tước tự do của bị can, bị cáo là không chính xác. Bởi vì, việc quyết định tước tự do theo theo PLHS Việt Nam chỉ thuộc thẩm quyền của Tòa án và được thể hiện trong Bản án nhân danh Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, còn Cơ quan điều tra, 7
VKS đều không có quyền này. Một số khái niệm vẫn nhầm lẫn căn cứ áp dụng biện pháp tạm giam là để “đảm bảo cho việc điều tra, truy tố, xét xử được thuận lợi”, đây không phải là mục đích chính của việc áp dụng BPTG mà chỉ là một “dạng” kết quả có được từ việc áp dụng tạm giam. Trên cơ sở nghiên cứu quy định của pháp luật và tiếp thu quan điểm nêu trên, tác giả đưa ra khái niệm biện pháp tạm giam như sau: Biện pháp tạm giam là biện pháp ngăn chặn được quy định trong BLTTHS do cơ quan, người có thẩm quyền TTHS áp dụng đối với bị can, bị cáo để cách ly họ khỏi xã hội trong khoảng thời gian nhất định, nhằm kịp thời ngăn chặn tội phạm, ngăn chặn việc những người này gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hoặc tiếp tục phạm tội. 1.1.2. Đặc điểm và căn cứ áp dụng biện pháp tạm giam *Đặc điểm: - Tạm giam là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc nhất trong PLTTHS Việt Nam, ảnh hưởng đến nhiều quyền và lơi ích của cá nhân như quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền tự do đi lại, quyền hội họp, tiếp xúc …với thời gian áp dụng dài hơn nhiều so với các biện pháp ngăn chặn khác. - Tạm giam mặc dù là BPNC nghiêm khắc nhất nhưng tạm giam không phải là hình phạt tù bởi vì mục đích của tạm giam là ngăn chặn tội phạm và hành vi phạm tội …còn hình phạt là biện pháp cưỡng chế nghiêm khắc của Nhà nước do Tòa án áp dụng nhằm trừng trị và giáo dục người phạm tội đã bị kết án. - Tạm giam là biện pháp có tính chất lựa chọn, không phải bắt buộc áp dụng cho mọi bị can, bị cáo ngay cả khi đã có đủ căn cứ mà căn cứ chỉ là điều kiện để áp dụng tạm giam. - Tạm giam là BPNC tạm thời cách ly người bị áp dụng (bị can, bị cáo) do Cơ quan điều tra, VKS, Tòa án áp dụng đối với bị can, bị cáo trong trường hợp do luật định. Thời hạn tạm giam phụ thuộc vào giai đoạn tố tụng cũng 8
như tính chất phức tạp của vụ án mà bị can, bị cáo thực hiện và cũng theo quy định của pháp luật. *Căn cứ áp dụng: Thứ nhất, đã bị áp dụng biện pháp ngăn chặn khác ít nghiêm khắc hơn như bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm, cấm đi khỏi nơi cư trú nhưng vi phạm nghĩa vụ theo luật định...thì cần thiết phải áp dụng biện pháp tạm giam. Đối với bị can, bị cáo có biểu hiện tiếp tục phạm tội thì việc áp dụng biện pháp cách li họ với xã hội hoặc hạn chế các điều kiện để họ không thể tiếp tục phạm tội là rất cần thiết. Thứ hai, khi có căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ gây khó khăn cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử. Hành vi gây khó khăn cho hoạt động này được thể hiện qua việc sau khi thực hiện hành vi phạm tội, người thực hiện tội phạm có hành vi mua chuộc, cưỡng ép, xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật; tiêu hủy, giả mạo chứng cứ, tài liệu, đồ vật của vụ án, tẩu tán tài sản liên quan đến vụ án; đe dọa, khống chế, trả thù người làm chứng, bị hại, người tố giác tội phạm và người thân thích của những người này hoặc bỏ trốn và bị bắt theo quyết định truy nã hoặc có dấu hiệu bỏ trốn, đã bị áp dụng biện pháp ngăn chặn khác nhưng vẫn vi phạm… dẫn đến việc xác định sự thật của vụ án sẽ gặp nhiều khó khăn, có trường hợp làm thay đổi hoàn toàn bản chất của vụ án từ có tội thành vô tội. Thứ ba, để đảm bảo thi hành án Công tác thi hành án hình sự nhằm thực hiện các bản án, quyết định đã có hiệu lực pháp luật của tòa án. Đây là việc vô cùng quan trọng, nhằm đảm bảo tính hiệu quả, nghiêm minh của pháp luật. Khi cần đảm bảo thi hành án, tùy theo tính chất cụ thể của từng vụ án, tùy theo nhân thân của người bị kết án để áp dụng BPNC phù hợp, nếu có căn cứ chứng tỏ rằng bị cáo có thể trốn thì để bảo đảm công tác thi hành án cần áp dụng biện pháp tạm giam ngay, vì đây là biện pháp hữu hiệu nhất. 9
1.1.3. Mục đích, ý nghĩa của biện pháp tạm giam 1.1.3.1. Mục đích của biện pháp tạm giam Việc áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giam nhằm mục đích chung gồm: Để kịp thời ngăn chặn tội phạm; Khi có căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ gây khó khăn cho hoạt động điều tra, truy tố và xét xử; Căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ tiếp tục phạm tội; Để bảo đảm thi hành án. Tạm giam còn có mục đích riêng tùy thuộc vào từng giai đoạn tố tụng, nhưng tựu trung lại đó là: nhằm bảo đảm thực hiện tốt chức năng tố tụng của Cơ quan điều tra, VKS, Tòa án. Việc áp dụng biện pháp tạm giam trong giai đoạn điều tra, truy tố nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho Cơ quan điều tra tiến hành nhiều biện pháp nghiệp vụ nhằm thu thập chứng cứ từ lời khai của bị can vào bất cứ khi nào thấy cần thiết mà không phải mất thời gian triệu tập nhiều lần, giúp cho việc quản lý, giám sát bị can được chặt chẽ. Đây cũng chính là biện pháp đánh mạnh vào tư tưởng chống đối, ngoan cố của bị can, tạo thuận lợi cho Cơ quan điều tra, VKS có thể triển khai được nhiều biện pháp nghiệp vụ khác để làm sang tỏ vụ án. Có thể nói đây kết quả có được từ việc áp dụng tạm giam. - Việc tạm giam bị cáo sau khi tuyên án nhằm đảm báo cho việc thi hành án có hiệu lực pháp luật được hiệu quả, thuận lợi. 1.1.3.2. Ý nghĩa của biện pháp tạm giam Có thể nói với đặc trưng và tầm quan trọng của mình, tạm giam có một ý nghĩa rất lớn trong hoạt động đấu tranh phòng chống tội phạm, đặc biệt trong gia đoạn hiện nay, nhiều vụ án phức tạp, nếu không áp dụng biện pháp tạm giam rất khó khăn trong việc điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự. - Tạm giam thể hiện sự kiên quyết của nhà nước trong việc đấu tranh phòng, chống tội phạm, góp phần đảm bảo cho trật tự xã hội được ổn định. - Tạm giam bảo đảm quyền con người, quyền công dân được tôn trọng và bảo vệ. Thể hiện tính ưu việt của nhà nước XHCN. 10
- Tạm giam bảo đảm cho hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng như Cơ quan điều tra, VKS, Tòa án được thuận lợi, góp phần quan trọng nâng cao hiệu quả của công cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm. - Tạm giam chỉ được áp dụng đối với bị can, bị cáo trong những trường hợp nhất định khi có căn cứ pháp luật nên đã đảm bảo sự dân chủ, tôn trọng quyền con người, quyền công dân được Hiến pháp quy định như quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền tự do cư trú… Đảm bảo không một công dân nào bị tạm giam trái pháp luật, khi áp dụng biện pháp tạm giam không đúng pháp luật quy định, công dân có quyền khiếu nại đến các chủ thể có thẩm quyền. 1.2. Khái quát lịch sử lập pháp tố tụng hình sự Việt Nam về biện pháp tạm giam 1.2.1. Giai đoạn từ sau Cách mạng tháng 8 năm 1945 đến trước khi Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 có hiệu lực pháp luật Tạm giam giai đoạn này được quy định không tập trung, thể hiện trong nhiều văn bản khác nhau: Điều 11 Hiến pháp 1946, Hiến pháp đầu tiên của nhà nước ta, quy định: “Tư pháp chưa quyết định, thì không bắt bớ và giam cầm người công dân” [20]. Theo quy định này thì quyền bắt bớ và giam cầm người công dân sẽ thuộc về cơ quan tư pháp, tức là Tòa án các cấp. Theo Sắc lệnh số 13/SL ngày 24/01/1946 về Tổ chức Tòa án và ngạch Thẩm phán thì thẩm quyền tạm giam thuộc về các Thẩm phán. Sau chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954, miền Bắc bước vào công cuộc cải tạo và xây dựng chủ nghĩa xã hội sau hiệp định Gionevơ. Đáp ứng yêu cầu cách mạng trong giai đoạn mới, Nhà nước ta đã ban hành nhiều văn bản quy định về tạm giam như: Sắc luật số 103/SL-L005 ngày 20/5/1957 quy định: “Bắt người phạm đến pháp luật phải có lệnh viết của cơ quan tư pháp cấp tỉnh hoặc cấp thành phố trở lên nếu là thường dân hoặc Viện kiểm sát quân sự, Tòa án quân sự nếu là quân nhân phạm pháp; Viện trưởng, Phó Viện 11
trưởng Viện kiểm sát nhân dân cấp tỉnh, thành phố, đặc khu trực thuộc Trung ương trở lên. [55, tr. 111]. Tiếp đó, Hiến pháp 1959 và Hiến pháp năm 1980 đều xác định nếu không có sự quyết định của Tòa án nhân dân hoặc sự phê chuẩn của Viện kiểm sát nhân dân thì không ai có thể bị bắt. So với Hiến pháp năm 1959, Hiến pháp năm 1980 mở rộng thẩm quyền của Viện kiểm sát nhân dân không chỉ phê chuẩn mà còn tự quyết định việc bắt và giam người. Tóm lại, trong giai đoạn này, mặc dù chưa có BLTTHS để áp dụng thống nhất trong cả nước nhưng biện pháp tạm giam đã được quy định từ rất sớm trong các văn bản của nhà nước ta. Tuy nhiên, quy định về tạm giam không tập trung, nằm trong nhiều văn bản pháp luật khác nhau, chưa phản ánh đầy đủ chính sách của Đảng và Nhà nước ta trong pháp luật TTHS, hiện tượng oan sai và xâm phạm quyền, lợi ích hợp pháp của công dân xảy ra nhiều, đặt ra yêu cầu cần phải khắc phục và sớm ban hành văn bản quy định về tạm giam thống nhất trong cả nước. 1.2.2. Biện pháp tạm giam trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 Trong BLTTHS năm 1988 thì biện pháp tạm giam được quy đinh tại chương 5, Điều 70 BLTTHS Có thể nói trong BLTTHS năm 1988, biện pháp tạm giam đã được quy định khá cụ thể, rõ ràng, đáp ứng được yêu cầu đấu tranh phòng chống tội phạm trong gian đoạn này, giữ vai trò quan trọng trong cuộc đấu tranh phòng chống tội phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân. Tuy nhiên qua 15 năm (từ năm 1988 đến 2003) với tình hình đổi mới trên mọi mặt của đất nước thì “Bộ luật này có những hạn chế, như: người bị giam, giữ một cách oan hoàn toàn có quyền yêu cầu bồi thường thiệt hại không được đền bù thiệt hại một cách thỏa đáng; các Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát đều có vi phạm pháp luật tố tụng hình sự về thời hạn giải quyết ở nhiều khâu” [16, tr.11]. 12
1.2.3. Biện pháp tạm giam trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 Ngày 26/11/2003, Quốc hội đã thông qua Bộ luật TTHS năm 2003 có hiệu lực từ ngày 01/07/2004. Biện pháp tạm giam được quy định tại Điều 88 BLTTHS năm 2003. Có thể thấy, BLTTHS năm 2003 đã khắc phục những thiếu sót của BLTTHS năm 1988 như đã thu hẹp phạm vi người có thẩm quyền ra lệnh bắt bị can, bị cáo để tạm giam, bảo vệ quyền con người theo hướng tăng cường dân chủ… Tuy nhiên, đến nay Bộ luật TTHS 2003 đã bộc lộ nhiều điểm hạn chế không còn phù hợp với tình hình mới, với những căn cứ mang tính chất chung chung, khó xác định cụ thể như “cản trở việc điều tra, truy tố, xét xử”, “cố ý gây cản trở nghiêm trọng đến việc điều tra, truy tố, xét xử” gây ra sự tùy tiện, lạm dụng áp dụng biện pháp tạm giam trong quá trình giải quyết vụ án…Do vậy, ngày 27/11/2015, Quốc hội đã thông qua BLTTHS năm 2015 nhằm khắc phục những điểm hạn chế của BLTTHS năm 2003. 1.2.4. Điểm mới của biện pháp tạm giam trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015 So với BLTTHS năm 2003 thì BLTTHS năm 2015 có nhiều quy định mới được thể hiện: Thứ nhất, BLTTHS năm 2015 đã quy định thêm căn cứ tạm giam “có dấu hiệu bỏ trốn” hoặc “hoặc có dấu hiệu tiếp tục phạm tội”. Trong quy định của BLTTHS năm 2015, nhà làm luật cũng đã bỏ những căn cứ mang tính chất chung chung, khó xác định cụ thể như “cản trở việc điều tra, truy tố, xét xử” mà đã định lượng cụ thể là đã bị áp dụng biện pháp ngăn chặn khác nhưng vi phạm, không có nơi cư trú rõ ràng, có hành vi mua chuộc, cưỡng ép, xúi giục người khác khai báo gian dối, ... Thứ hai, nhằm khắc phục vướng mắc trên thực tế áp dụng BLTTHS năm 2003 khi xảy ra tình trạng, những bị can, bị cáo phạm tội ít nghiêm trọng có mức phạt tù quy định trong Bộ luật hình sự dưới 2 năm thì không thể áp 13
dụng biện pháp tạm giam được. BLTTHS năm 2015 đã quy định thêm một trường hợp tạm giam, đó là: “Tạm giam có thể áp dụng đối với bị can, bị cáo về tội ít nghiêm trọng mà Bộ luật Hình sự quy định hình phạt tù đến 02 năm nếu họ tiếp tục phạm tội hoặc bỏ trốn và bị bắt theo quyết định truy nã”. Thứ ba, BLTTHS năm 2015 đã có sửa đổi về thời hạn tạm giam theo hướng hạn chế số lần gia hạn và thời hạn tạm giam được gia hạn. Ngoài ra, BLTTHS năm 2015 đã bổ sung trường hợp đặc biệt khi không có căn cứ để hủy bỏ biện pháp tạm giam đối với bị can thì Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân tối cao quyết định việc tạm giam cho đến khi kết thúc việc điều tra. 1.3. Biện pháp tạm giam trong pháp luật tố tụng hình sự một số quốc gia trên thế giới - Về căn cứ áp dụng [58]: Pháp luật TTHS các nước quy định rõ ràng, chặt chẽ căn cứ áp dụng biện pháp tạm giam. Theo đó, tạm giam được áp dụng đối với loại tội phạm nghiêm trọng trở lên mà Bộ luật hình sự quy định hình phạt tù. Đối với tội phạm ít nghiêm trọng mà BLHS có quy định hình phạt tù, việc áp dụng biện pháp tạm giam được quyết định trên cơ sở cân nhắc, xem xét về sự cần thiết áp dụng biện pháp này để bảo đảm chứng cứ, bảo đảm quá trình giải quyết vụ án, ngăn chặn người phạm tội trốn, tiếp tục phạm tội… Hầu hết các nước đều quy định căn cứ để xem xét áp dụng biện pháp tạm giam gồm: không có chỗ ở cố định; che giấu chứng cứ; bỏ trốn hoặc có lý do chính đáng nghi ngờ bị can bỏ trốn (Nga, Pháp, Đức, Trung Quốc, Nhật Bản). Ngoài ra, một số nước quy định các căn cứ cụ thể khác như: không xác định được nhân thân bị can; bị can vi phạm biện pháp ngăn chặn khác đã được áp dụng trước đó; đã trốn tránh Cơ quan điều tra hoặc Tòa án (Nga); không thực hiện đầy đủ nghĩa vụ liên quan đến biện giám sát tư pháp đã được áp dụng (Pháp); để bảo vệ chứng cứ, ngăn chặn làm giả, tiêu hủy chứng cứ, bảo vệ đương sự, ngăn chặn việc gây áp lực đối với người bị hại, người làm chứng hoặc thông đồng với người đồng phạm; ngăn ngừa việc tiếp tục phạm tội, đảm bảo giữ gìn trật tự xã hội (Pháp, Trung Quốc); khi bị can 14