Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự theo pháp luật hình sự Việt Nam - từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:87

Thêm vào BST

Báo xấu

77
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, quy định của pháp luật hình sự về Tội CVLN trong giao dịch dân sự theo quy định của BLHS năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại thành phố Hồ Chí Minh trong những năm gần đây, luận văn hướng tới mục đích xây dựng các giải pháp đảm bảo áp dụng đúng quy định của BLHS năm 2015 về tội phạm này trong thời gian tới, đồng thời đề xuất một số ý tưởng mới trong hoàn thiện các quy định pháp luật có liên quan.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự theo pháp luật hình sự Việt Nam - từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HỮU TRUNG NGUYỄN HỮU TRUNG TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM - TỪ THỰC TIỄN LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC KHÓA VIII.2 HÀ NỘI - 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN HỮU TRUNG TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ THEO PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM - TỪ THỰC TIỄN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH Ngành: Luật học – Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: LH VIII.2 – 082 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN ĐÌNH NHÃ HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Luận văn này là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, được thực hiện dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Trần Đình Nhã. Các số liệu, những kết luận nghiên cứu được trình bày trong luận văn này hoàn toàn trung thực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Học viên Nguyễn Hữu Trung
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ 8 1.1. Những vấn đề lý luận về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự 8 1.2. Quy định pháp luật về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự 23 Chương 2 THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT VỀ TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH 33 2.1. Khái quát tình hình xét xử sơ thẩm các vụ án về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự tại thành phố Hồ Chí Minh 34 2.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự trong xét xử các vụ án về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự tại thành phố Hồ Chí Minh 34 Chương 3 YÊU CẦU VÀ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO ÁP DỤNG ĐÚNG PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VỀ TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ 54 3.1. Yêu cầu 54 3.2. Các giải pháp 59 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 79
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT BLHS : Bộ luật Hình sự BLTTHS : Bộ luật Tố tụng hình sự BLDS : Bộ luật Dân sự CVLN : Cho vay lãi nặng TAND : Toà án nhân dân TANDTC : Toà án nhân dân Tối cao TANDCC : Toà án nhân dân Cấp cao TNHS : Trách nhiệm hình sự XHCN : Xã hội chủ nghĩa Nxb : Nhà xuất bản
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trong quá trình tiến hành công cuộc đổi mới kinh tế, Đảng và Nhà nước ta luôn luôn nỗ lực tìm kiếm các giải pháp nhằm đưa nền kinh tế nước nhà phát triển một cách toàn diện và hội nhập có hiệu quả với nền kinh tế thế giới. Những giải pháp đưa ra và được thực hiện trên thực tế đã thu được những kết quả khả quan, trong đó có những biện pháp quy định về hoạt động cấp tín dụng, cho vay dân sự và sâu hơn là những quy định ràng buộc về lãi suất. Việc điều chỉnh lãi suất hợp lí sẽ giúp phát triển nền kinh tế. Tuy nhiên, hiện nay những quy định của pháp luật về hợp đồng vay và đặc biệt là lãi suất cho vay có những bất cập nhất định. Những bất cập đó thể hiện ở chỗ những quy định pháp luật này còn thiếu cụ thể, nhiều quy định lỗi thời không phù hợp với thực tế, bộc lộ những khiếm khuyết khi được áp dụng trong cuộc sống. Bên cạnh đó nền kinh tế của nước ta đang ngày càng phát triển mạnh mẽ đem lại thành tựu lớn nhưng cũng kéo theo nhiều hệ luỵ gây hậu quả nghiêm trọng cho sự phát triển của xã hội, một trong những hệ luỵ đó là tình hình tội phạm về kinh tế đang diễn biến phức tạp trong đó có các tội phạm liên quan về “tín dụng đen”, đặc biệt là tội phạm CVLN trong giao dịch dân sự. Để quản lý được nền kinh tế, Đảng và nhà nước không ngừng ban hành những quy định pháp luật nhằm quản lý nền kinh tế cũng như quản lý hoạt động cấp tín dụng, cho vay, với nhiều điều luật quy định các tội phạm cùng những chế tài mang tính răn đe. Tuy nhiên, lợi ích của kinh tế quá lớn đã làm xuất hiện nhiều tội phạm trong đó có tội CVLN trong giao dịch dân sự xâm hại đến trật tự quản lý của nhà nước. CVLN trong giao dịch dân sự không những ảnh hưởng đến cuộc sống của người dân, mà còn làm ảnh hưởng đến nguồn cấp tín dụng của ngân hàng, gây bất ổn xã hội, xâm hại tới trật tự xã 1
hội, kìm hãm sản xuất và ảnh hưởng tới những vấn đề xã hội khác. Hành vi CVLN trong giao dịch dân sự hiện nay đang có xu hướng lan rộng ở cả thành thị và nông thôn, tiềm ẩn nhiều nguy cơ gây nguy hiểm cho xã hội, làm gia tăng các tội phạm khác như: cố ý gây thương thương tích, cướp tài sản hoặc cưỡng đoạt tài sản... Việc xử lý hình sự đối với loại tội phạm này là hết sức cần thiết và có tác dụng răn đe, giáo dục, phòng ngừa chung. Tuy nhiên trong những năm gần đây công tác xử lý các hành vi CVLN trong giao dịch dân sự, đặc biệt là đưa các hành vi này ra xét xử còn gặp nhiều khó khăn, làm hoang mang quần chúng nhân dân và ảnh hưởng đến sự phát triển kinh tế của đất nước. Quá trình xử lý gặp khó khăn, diễn ra chậm chạp có một phần nguyên nhân do quy định của pháp luật có liên quan chưa thực sự rõ ràng. Tuy BLHS mới ra đời và sự đổi mới trong quy định về loại tội phạm này tại Điều 201 đã cơ bản khắc phục được những bất cập của BLHS trước đó (Điều 163) nhưng với thực trạng CVLN trong giao dịch dân sự ngày càng biến tướng theo chiều hướng tinh vi, mở rộng quy mô thì quy định của BLHS mới đã bộc lộ một số bất cập. Do đó việc xử lý, ngăn chặn tệ nạn CVLN trong giao dịch dân sự là nhiệm vụ quan trọng, cấp bách cần phải được giải quyết ngay góp phần thúc đẩy công cuộc phòng chống tội phạm kinh tế phục vụ cho sự nghiệp phát triển đất nước, bài trừ tệ nạn xã hội, đảm bảo an ninh kinh tế cho đất nước. CVLN trong giao dịch dân sự là một rào cản lớn trong phát triển nền kinh tế nước ta, vì vậy cần phải tăng cường phòng chống, xử lý nạn CVLN trong giao dịch dân sự để ổn định nền kinh tế. Tuy nhiên cơ sở lý luận về tội CVLN trong giao dịch dân sự trong pháp luật hình sự là gì? Pháp luật quy định và thực tiễn áp dụng pháp luật vào thực tế có phù hợp và hiệu quả không? Xung quanh tội CVLN trong giao dịch dân sự còn có những quan 2
điểm lý luận và những quan hệ xã hội nào còn chưa được pháp luật cụ thể hóa? v.v. là những vấn đề cần được nghiên cứu, giải đáp. Thành phố Hồ Chí Minh là một trong những đầu tàu kinh tế phía nam cũng như cả nước, nhưng sự phát triển đó cũng đồng thời kéo theo nhiều hệ lụy. Tình hình tội phạm nói chung, tình hình các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế nói riêng ở thành phố Hồ Chí Minh diễn biến phức tạp, gây thiệt hại nhiều mặt cho đời sống xã hội. Các cơ quan tố tụng, đặc biệt là ngành TAND đã rất nỗ lực trong công tác điều tra, truy tố, xét xử tội phạm, thu được nhiều kết quả. Nhưng do nhiều nguyên nhân chủ quan lẫn khách quan, việc áp dụng các quy định của pháp luật hình sự để điều tra, truy tố, xét xử hành vi CVLN trong giao dịch dân sự vẫn tồn tại những hạn chế, đòi hỏi phải có thêm những giải pháp khắc phục. Do đó, việc nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện tội CVLN trong giao dịch dân sự theo pháp luật hình sự Việt Nam nhằm củng cố, phát triển về mặt lý luận, làm rõ bất cập trong các quy định của pháp luật, bên cạnh đó chỉ ra những hạn chế, thiếu sót trong quá trình áp dụng pháp luật trên thực tiễn, trên cơ sở đó kiến nghị những giải pháp đảm bảo áp dụng đúng quy định của BLHS hiện hành về tội phạm này là có tính cấp thiết. Với những phân tích nêu trên, học viên đã chọn đề tài: “Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự theo pháp luật hình sự Việt Nam - từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh”. 2. Tình hình nghiên cứu Tội CVLN trong giao dịch dân sự xảy ra tương đối phổ biến trong đời sống xã hội. Dù vậy, tính đến thời điểm thực hiện đề tài này, chưa có nhiều công trình khoa học chuyên nghiên cứu về tội phạm này dưới các phương diện, cấp độ khác nhau. - Nghiên cứu về lý luận: Vấn đề được đề cập trong các giáo trình như: Giáo trình Luật hình sự Việt Nam của Đại học Luật Hà Nội, Đại học Luật 3
TP.HCM, hay Giáo trình Luật hình sự Việt Nam do GS. TS. Võ Khánh Vinh làm chủ biên, phát hành năm 2013 bởi Nhà xuất bản Khoa học xã hội. Tại các văn bản trên, các nhà nghiên cứu đều làm sáng tỏ về mặt lý luận và quy phạm pháp luật về Tội CVLN trong giao dịch dân sự nhưng chỉ ở mức độ khái quát, cơ bản nhất. Ngoài hệ thống giáo trình Luật hình sự, nghiên cứu quy định của BLHS về Tội CVLN trong giao dịch dân sự là các cuốn bình luận khoa học BLHS của nhiều tác giả, tiêu biểu là cuốn Bình luận khoa học BLHS năm 2015 được sửa đổi, bổ sung năm 2017 (phần các tội phạm) do GS.TS. Nguyễn Ngọc Hòa làm chủ biên, được Nxb. Tư pháp phát hành năm 2018. - Theo tìm hiểu của học viên, hiện tại chưa có công trình nghiên cứu khoa học chuyên sâu về tội phạm cụ thể này mà chủ yếu các tác giả nghiên cứu những khía cạnh khác nhau về Tội CVLN trong giao dịch dân sự trong các bài báo khoa học, như: bài viết “Tội cho vay lãi nặng - những bất cập của Bộ luật Hình sự và giải pháp khắc phục” của tác giả Nguyễn Văn Hương, Tạp chí Tòa án nhân dân số 19 năm 2004; bài viết “Về tội làm tiền giả, tội tàng trữ tiền giả, tội phá hủy tiền tệ, tội cho vay nặng lãi” của tác giả Phạm Thanh Bình, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 132 năm 1999. Ngoài ra có một số tác giả nghiên cứu về hành vi này ở góc độ luật dân sự hoặc nghiệp vụ tài chính – ngân hàng. Có thể kể đến các bài báo, như: bài viết “Giải pháp ngăn chặn hữu hiệu hoạt động tín dụng đen” của tác giá Nguyễn Thanh Cai, Tạp chí Tài chính số 706 tháng 6/2019; bài “Giải pháp ngăn chặn tín dụng đen” của tác giả Trần Thị Hồng Vân, Tạp chí Tài chính số 621 tháng 11/2015; bài “Phát triển tín dụng vi mô - Giải pháp đẩy lùi "tín dụng đen" ở Việt Nam” của tác giả Bùi Diệu Anh, Tạp chí Tài chính số 630 tháng 4/2016;… Như vậy, mặc dù có nhiều công trình khoa học đề cập đến Tội CVLN trong giao dịch dân sự ở các phương diện, cấp độ và cách tiếp cận khác nhau, 4
song do mục đích, nhiệm vụ, phạm vi nghiên cứu của các công trình đó nên đến nay vẫn chưa có một công trình nghiên cứu một cách hệ thống, chuyên sâu Tội CVLN trong giao dịch dân sự theo quy định tại Điều 201 BLHS năm 2015 từ thực tiễn thành phố Hồ Chí Minh. Vì vậy học viên nhận thấy đề tài luận văn này không trùng lặp với các công trình nghiên cứu trước đây. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, quy định của pháp luật hình sự về Tội CVLN trong giao dịch dân sự theo quy định của BLHS năm 2015 và thực tiễn áp dụng tại thành phố Hồ Chí Minh trong những năm gần đây, luận văn hướng tới mục đích xây dựng các giải pháp đảm bảo áp dụng đúng quy định của BLHS năm 2015 về tội phạm này trong thời gian tới, đồng thời đề xuất một số ý tưởng mới trong hoàn thiện các quy định pháp luật có liên quan. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Nhằm phục vụ cho mục đích đã đề ra, người viết tập trung vào các nhiệm vụ sau: + Phân tích, làm rõ những vấn đề lý luận về Tội CVLN trong giao dịch dân sự; phân biệt với những tội phạm có dấu hiệu tương tự. + Bình luận, đánh giá các quy phạm pháp luật có liên quan đến Tội CVLN trong giao dịch dân sự. Từ đó nêu lên những hạn chế, bất cập trong thực tiễn áp dụng. + Khảo sát, đánh giá thực tiễn áp dụng quy định của BLHS năm 2015 về Tội CVLN trong giao dịch dân sự của các cơ quan tiến hành tố tụng hình sự (chủ yếu là TAND) tại thành phố Hồ Chí Minh, rút ra và đánh giá những kết quả đạt được, cũng như những hạn chế, thiếu sót và nguyên nhân. + Đề xuất, kiến nghị những giải pháp nhằm đảm bảo áp dụng đúng quy 5
định của pháp luật về Tội CVLN trong giao dịch dân sự trong tương lai. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn bao gồm những vấn đề lý luận, quy định của pháp luật hình sự Việt Nam về Tội CVLN trong giao dịch dân sự, thực tiễn áp dụng những quy định đó nhằm xử lý loại tội phạm này. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Về lý luận: Luận văn tập trung trong phạm vi hệ thống lý luận chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự. - Về thực tiễn: Luận văn tập trung nghiên cứu thực tiễn định tội danh và quyết định hình phạt đối với Tội CVLN trong giao dịch dân sự, chủ yếu ở giai đoạn xét xử. - Về không gian: địa bàn thành phố Hồ Chí Minh - Về thời gian: từ năm 2018 (thời điểm BLHS năm 2015 có hiệu lực thi hành) đến đầu năm 2020. 5. Phương pháp luận về phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp luận Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước về pháp luật và sử dụng pháp luật trong đấu tranh phòng, chống tội phạm. Ngoài ra còn dựa trên hệ thống lý luận chuyên ngành Luật hình sự và tố tụng hình sự. 5.2 Các phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu như: phân tích, tổng hợp, so sánh, thống kê,v.v để phân tích, đánh giá, giải quyết những vấn 6
đề được đặt ra. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận: Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể góp phần làm rõ thêm cho hệ thống lý luận chuyên ngành luật hình sự về Tội CVLN trong giao dịch dân sự. - Ý nghĩa thực tiễn: Kết quả nghiên cứu của luận văn có thể tham khảo trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự đấu tranh phòng, chống tội phạm mà cụ thể là đấu tranh phòng, chống tội phạm CVLN trong giao dịch dân sự. Luận văn còn có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong học tập, giảng dạy và nghiên cứu tại các cơ sở đào tạo chuyên ngành luật hình sự và tố tụng hình sự. 7. Kết cấu của luận văn Nội dung của luận văn được cấu trúc thành 3 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp luật về Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự. Chương 2. Thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật về Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự tại thành phố Hồ Chí Minh Chương 3. Yêu cầu và giải pháp đảm bảo áp dụng đúng các quy định của pháp luật hình sự về Tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự Ngoài ra luận văn còn có các phần bổ trợ khác như: Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo. 7
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LUẬT VỀ TỘI CHO VAY LÃI NẶNG TRONG GIAO DỊCH DÂN SỰ Lĩnh vực kinh tế là lĩnh vực quan trọng nhất để phát triển xã hội và phát triển con người. Đảng và Nhà nước ta đã thấy được tầm quan trọng của nền kinh tế, vì vậy đã tập trung nghiên cứu, tìm hiểu, đầu tư phát triển nền kinh tế và đã thu được nhiều thành tựu to lớn. Đảng và Nhà nước đã không ngừng đưa ra những chính sách, pháp luật để điều tiết phát triển nền kinh tế theo hướng kinh tế thị trường, đồng thời đưa ra những quy định cấm đối với các hành vi gây ảnh hưởng đến sự phát triển bình thường của nền kinh tế. Để có cái nhìn khái quát các vấn đề lý luận của tội CVLN trong giao dịch dân sự, sau đây tác giả phân tích làm rõ một số vấn đề như: các yếu tố cấu thành tội CVLN trong giao dịch dân sự; khái niệm, đặc điểm, dấu hiệu và lịch sử phát triển của tội CVLN trong giao dịch dân sự. 1.1. Những vấn đề lý luận về tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự 1.1.1. Khái niệm tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự 1.1.1.1. Khái niệm về tội phạm Khái niệm tội phạm là một trong những vấn đề quan trọng nhất của luật hình sự. Chế định tội phạm là chế định trung tâm thể hiện rõ nét bản chất giai cấp, các đặc điểm chính trị, xã hội cũng như pháp lý của luật hình sự ở mỗi nước. Tội phạm là một hiện tượng xã hội, cho nên khái niệm của nó luôn luôn gắn liền với sự phát triển xã hội và ngày càng được nghiên cứu hoàn thiện. Hiện nay, một số quốc gia trên thế giới có quy định khái niệm tội phạm trong Bộ luật hình sự, tuy nhiên cũng có một số quốc gia không đưa khái niệm tội phạm vào Bộ luật hình sự. 8
Cụ thể: BLHS Cộng hòa Liên bang Đức không có điều luật về khái niệm tội phạm nhưng có cả một chương quy định về hành vi phạm tội. Trong đó, các quy định tập trung vào các vấn đề như: chủ thể của tội phạm, vấn đề lỗi và các trường hợp sai lầm, vấn đề thực hiện qua không hành động và vấn đề thực hiện cho người khác, các căn cứ biện hộ, phạm tội chưa đạt, người thực hiện phạm tội và người tòng phạm. Hay như ở Cộng hòa Pháp, trong Phần chung của Bộ luật hình sự không nêu các dấu hiệu của hành vi phạm tội. Tuy nhiên, tại Phần các tội phạm lại quy định các dấu hiệu của hành vi phạm tội,v.v. Tại Việt Nam, tuy vẫn còn tồn tại nhiều quan điểm khác nhau về việc có cần thiết phải đưa khái niệm tội phạm vào BLHS hay không. Nếu quy định thì nên theo hướng nào.v.v. Nhưng về mặt lập pháp, khái niệm tội phạm đã được quy định tại Điều 8 BLHS năm 2015 trên cơ sở kế thừa quy định của các Bộ luật trước đó. Cụ thể, phân tích điều khoản này có thể hiểu tội phạm theo pháp luật hình sự Việt Nam là một khái niệm bao gồm các thành tố sau: - Thứ nhất, tội phạm là hành vi nguy hiểm cho xã hội. Có thể nói đây là dấu hiệu quan trọng nhất của tội phạm. Bởi vì tội phạm trước hết phải là hành vi, không có hành vi thì không có tội phạm. Đối với luật hình sự Việt Nam không truy cứu trách nhiệm đối với những âm mưu, ý nghĩ, dự định chưa được thể hiện ra thế giới bên ngoài bằng hành vi. Đồng thời tội phạm phải là hành vi nguy hiểm đáng kể cho xã hội thể hiện ở mặt đe dọa gây thiệt hại đáng kể cho xã hội. Thiệt hại ở đây có thể là thiệt hại về vật chất, tinh thần, thể chất hoặc những thiệt hại khác mà hành vi gây ra cho xã hội. - Thứ hai, hành vi của tội phạm do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện. 9
Đây cũng là một dấu hiệu quan trọng của tội phạm. Năng lực trách nhiệm hình sự là khả năng nhận thức và điều khiển hành vi của mình. Một hành vi được coi là tội phạm khi hành vi đó do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện và đạt độ tuổi nhất định do luật định. Như vậy người thực hiện hành vi dù có nguy hiểm đáng kể cho xã hội nhưng không có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện, như người bị tâm thần hoặc mất khả năng nhận thức thì không phải là tội phạm và không phải chịu trách nhiệm hình sự. - Thứ ba, hành vi của tội phạm là hành vi trái pháp luật hình sự có nghĩa là tội phạm phải được quy định trong BLHS. Đây còn được gọi là dấu hiệu hình thức của tội phạm. Theo quy định tại Điều 2 BLHS năm 2015 thì chỉ người nào phạm một tội đã được BLHS quy định mới phải chịu trách nhiệm hình sự. Quy định này nhằm bảo đảm cho đường lối đấu tranh phòng chống tội phạm được thống nhất, bảo đảm cho quyền chính đáng của công dân tránh sự tùy nghi không có cơ sở từ các cơ quan có thẩm quyền. - Thứ tư, tội phạm phải chịu hình phạt. Bất kỳ một hành vi phạm tội nào cũng bị áp dụng một hình phạt đã được quy định trong Bộ luật hình sự. Một người thực hiện các hành vi có đủ 4 dấu hiệu trên thì được coi là tội phạm. 1.1.1.2. Khái niệm về cho vay Ngày nay, để phát triển kinh tế nhằm nâng cao đời sống vật chất của người dân thì việc đầu tư nguồn vốn để phát triển kinh tế đồng thời tìm kiếm nguồn vốn, tài chính để phục vụ cho nhu cầu cuộc sống hàng ngày là gần như bắt buộc. Với nguồn tài chính dồi dào nhằm để hổ trợ giúp đỡ cho người khác và tăng nguồn thu nhập cho bản thân, nhiều cá nhân, tổ chức đã tận dụng 10
nguồn vốn của mình cho các chủ thể khác vay, mượn để sinh hoạt và sản xuất. Để hiểu rõ thuật ngữ cho vay, người viết đưa ra một số khái niệm được chấp nhận rộng rãi tại Việt Nam về cho vay như sau: BLDS năm 2015 định nghĩa như sau về hợp đồng vay tài sản: “Hợp đồng vay tài sản là sự thỏa thuận giữa các bên, theo đó bên cho vay giao tài * * * sản cho bên vay; khi đến hạn trả, bên vay phải hoàn trả cho bên cho vay tài * * * sản cùng loại theo đúng số lượng, chất lượng và chỉ phải trả lãi nếu có thỏa * * * thuận hoặc pháp luật có quy định” (Điều 463). * Còn đối với Luật Các tổ chức tín dụng năm 2010, sửa đổi bổ sung năm 2017 thì cho vay: “là hình thức cấp tín dụng, theo đó bên cho vay giao hoặc * * * cam kết giao cho khách hàng một khoản tiền để sử dụng vào mục đích xác * * * định trong một thời gian nhất định theo sự thỏa thuận với nguyên tắc có hoàn * * * * trả cả gốc và lãi” (khoản 16 Điều 4). Ngoài ra, theo Từ điển luật học thì cho vay được hiểu là: “Bên cho vay giao cho bên vay một khoản tiền hoặc vật cùng loại để làm sở hữu trong thời hạn hoặc các bên đã thỏa thuận. Cho vay có thể có lãi hoặc không có lãi, người vay chỉ phải trả lãi nếu các bên có thỏa thuận hoặc pháp luật có quy định”1. Theo Từ điển Tiếng Việt thì cho vay là: “đưa tiền cho vay trong một thời hạn nhất định rồi trả cả vốn lẫn tỷ suất lại”2. Theo Từ điển Tưởng giải và liên tưởng thì khái niệm cho vay là “tạm cho người khác sử dụng một khoản tiền hoặc vật dụng và sẽ được hoàn lại theo thỏa thuận”3. Từ các khái niệm pháp lý và khái niệm trong từ điển Việt Nam, tác giả đưa ra khái niệm về cho vay như sau: cho vay là việc một người (người cho 1 Từ điển luật học, Nxb Từ điển Bách Khoa,tr.143 2 Nguyễn Như Ý, Đại từ điển tiếng Việt, Nxb Văn hóa thông tin, tr.371 3 Ngyễn Văn Đạm, Từ điển tưởng giải và liên tưởng tiếng Việt, Nxb Văn hóa thông tin, tr.149 11
vay) cho người khác (người vay) sử dụng tài sản thuộc sở hữu của mình trong một thời gian xác định, sau đó người vay phải hoàn trả tài sản đó cho bên người cho vay với một khoản lãi suất theo thỏa thuận hoặc theo quy định của pháp luật. Ví dụ: ông A cho ông B vay 10.000.000 đồng để hoạt động sản xuất, với thỏa thuận là ông B sẽ trả lại cho ông A 10.000.000 đồng đó trong 10 tháng, hàng tháng phải trả cho ông A 1.000.000 đồng tiền gốc cộng với 100.000 đồng tiền lãi suất, đến khi ông B trả hết số tiền 10.000.000 đồng đó cho ông A. Như vậy, việc vay và trả này là theo thỏa thuận (hợp đồng) giữa ông A và ông B, và hợp đồng này được pháp luật thừa nhận, bảo hộ. 1.1.1.3. Khái niệm giao dịch dân sự Giao dịch dân sự là một trong những vấn đề phổ biến và quan trọng trong lĩnh vực dân sự bởi đây là phương tiện hữu hiệu để thỏa mãn quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể. Do đó, làm rõ những vấn đề liên quan đến hiệu lực của giao dịch dân sự luôn là nội dung then chốt của giao dịch dân sự, góp phần đảm bảo hiệu quả thực thi của luật, quyền và lợi ích hợp pháp của các bên có liên quan. Điều 116 BLDS năm 2015 xác định: Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lí đơn phương làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự. Từ quy định này ta thấy giao dịch dân sự được xác định là kết quả của việc làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của chủ thể trong quan hệ pháp luật dân sự. Giao dịch dân sự là một sự kiện pháp lí (hành vi pháp lí đơn phương hoặc đa phương - một bên hoặc nhiều bên) làm phát sinh hậu quả pháp lí. Tuỳ từng giao dịch cụ thể mà làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quan hệ pháp luật dân sự. Giao dịch là hành vi có ý thức của 12
chủ thể nhằm đạt được mục đích nhất định, cho nên giao dịch dân sự là hành vi mang tính ý chí của chủ thể tham gia giao dịch, với những mục đích và động cơ nhất định. Trong giao dịch dân sự ý chí và sự thể hiện ý chí của chủ thể tham gia giao dịch là vô cùng quan trọng. Ý chí là nguyện vọng, mong muốn chủ quan bên trong của con người mà nội dung của nó được xác định bởi các nhu cầu về sản xuất, tiêu dùng của bản thân họ. Ý chí phải được thể hiện ra bên ngoài dưới một hình thức nhất định để các chủ thể khác có thể biết được ý chí của chủ thể muốn tham gia đã tham gia vào một giao dịch dân sự cụ thể. Bởi vậy, giao dịch dân sự phải là sự thống nhất giữa ý chí và bày tỏ ý chí. Thiếu sự thống nhất này, giao dịch dân sự có thể bị tuyên bố là vô hiệu hoặc sẽ vô hiệu. Điều này không chỉ đúng với cá nhân mà đúng với cả pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác. Bởi khi xác lập giao dịch dân sự các chủ thể này đều thông qua người đại diện. Người đại diện thể hiện ý chí của pháp nhân, hộ gia đình, tổ hợp tác trong phạm vi thẩm quyền đại diện. 1.1.1.4. Khái niệm tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự Với nhu cầu vay vốn để tiến hành hoạt động sản xuất cũng như tiêu dùng, sinh hoạt ngày càng tăng cao, một số đối tượng, tổ chức đã lợi dụng vào các hoàn cảnh khó khăn, cấp thiết hoặc sự thiếu kiến thức về quan hệ cho vay/cấp tín dụng của người khác để tiến hành cho vay và đặt ra mức lãi suất rất cao làm cho người vay gặp nhiều khó khăn, khó có thể trả xong khoản tiền đã vay. Hành vi CVLN trong giao dịch dân sự được ghi nhận với tư cách là tội phạm lần đầu tiên tại Điều 171 BLHS năm 1985, sau đó tiếp tục được ghi nhận tại Điều 163 BLHS năm 1999. Tuy có sự thay đổi về nội hàm nhằm khắc phục khó khăn trong công tác xử lý hành vi này nhưng do quy định của các điều luật nói trên chưa thật rõ ràng nên đã làm cho việc xác định hành vi 13
đó có phải tội phạm hay không gặp nhiều khó khăn. Trong thực tế có rất ít trường hợp bị xử lý hình sự mặc dù tình trạng CVLN trong giao dịch dân sự diễn ra khá phổ biến và phức tạp, với tính chất nguy hiểm rất cao cho xã hội. Thấy được sự bất hợp lý này nên tại BLHS năm 2015, hành vi CVLN trong giao dịch dân sự được sửa đổi, bổ sung cụ thể, dễ dàng áp dụng hơn so với các quy định trước đó. So với quy định tại Điều 163 BLHS năm 1999 thì tội CVLN trong giao dịch dân sự được quy định tại Điều 201 BLHS năm 2015 đã cụ thể hơn, phù hợp hơn với thực tiễn. Nếu Điều 163 BLHS năm 1999 quy định đối với hành vi cho CVLN trong giao dịch dân sự là “cho vay với mức lãi suất cao hơn lãi suất cao nhất mà pháp luật quy định từ mười lần trở lên có tính chuyên bóc lột” thì Điều 201 BLHS năm 2015 quy định rõ ràng cụ thể hơn là “Người nào trong giao dịch dân sự mà cho vay với lãi suất gấp 05 lần mức lãi suất cao nhất quy định trong BLDS, thu lợi bất chính từ 30.000.000 đồng đến dưới 100.000.000 đồng”. Như vậy BLHS 2015 đã thay thế quy định về mức lãi suất làm căn cứ xác định có hay không hành vi CVLN trong giao dịch dân sự từ “lãi suất cao nhất mà pháp luật quy định” thành “lãi suất cao nhất quy định trong BLDS”. Việc thay đổi này thu hẹp đáng kể phạm vi các quy định cần đối chiếu với mức lãi suất thực tế mà người cho vay áp đặt lên người vay, từ phạm vi toàn bộ hệ thống pháp luật thành BLDS. Thay đổi quan trọng khác là yếu tố “có tính chuyên bóc lột” – vốn rất khó chứng minh trên thực tế - đã được thay thế bằng “thu lợi bất chính” với quy định rõ ràng về định lượng. Việc này góp phần không nhỏ trong việc đưa những đối tượng CVLN trong giao dịch dân sự ra xử lý trước pháp luật. Từ những phân tích trên và quy định của BLHS năm 2015 học viên đưa ra khái niệm về tội CVLN trong giao dịch dân sự như sau: Tội CVLN trong 14
giao dịch dân sự là hành vi do cá nhân từ 16 tuổi thực hiện, cho chủ thể khác vay một số tiền với lãi suất gấp từ 05 lần trở lên mức lãi suất cao nhất được quy định trong BLDS, và sau khi trừ đi khoản lãi suất được pháp luật cho phép thì người đó thu được số tiền từ 30.000.000 đồng trở lên được coi là tội phạm theo quy định của Bộ luật hình sự. Ví dụ: ông A cho ông B vay 100.000.000 đồng với thỏa thuận lãi suất là cứ 1.000.000 đồng được vay thì ông B phải trả lãi 10.000 đồng/ngày, tương đương lãi suất của khoản vay là 30.000.000/tháng = 30%/tháng = 360%/năm. Trong khi tại thời điểm giao kết hợp đồng vay, BLDS quy định lãi suất theo thỏa thuận không được vượt quá 20%/năm của khoản tiền vay, trừ trường hợp luật khác có liên quan quy định khác. Tức là mức lãi suất cao nhất pháp luật cho phép đối với hợp đồng vay tại thời điểm đó là 100%/năm của khoản tiền vay. Như vậy mức 360%/năm mà các bên thỏa thuận đã vượt hơn 05 lần mức lãi suất cao nhất quy định trong BLDS (100%/năm), và nếu vay trong vòng 01 năm thì ông A thu lợi trên 30.000.000 đồng Do đó hành vi của ông A có dấu hiệu phạm tội CVLN trong giao dịch dân sự. 1.1.2. Đặc điểm của tội cho vay lãi nặng trong giao dịch dân sự Tội CVLN trong giao dịch dân sự được quy định tại Điều 201 thuộc chương XVIII các tội xâm phạm trật tự quản lý kinh tế của BLHS năm 2015 cũng giống như những tội phạm khác đều có các đặc điểm riêng biệt để phân biệt với các tội phạm khác. Tội CVLN trong giao dịch dân sự có các đặc điểm cơ bản sau: Thứ nhất, hầu hết các hành vi CVLN trong giao dịch dân sự đều nhằm vào lợi ích vật chất là số tiền lãi mà họ nhận được trong việc cho vay lấy lãi. Và các đối tượng cho vay với lãi suất rất cao, lãi suất cho vay gấp 05 lần mức lãi suất cao nhất quy định trong BLDS (tại thời điểm nghiên cứu là 20%/năm 15