Luận văn Thạc sĩ Luật học: Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:22

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu các quy định của pháp luật về yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của người bị hại dưới khía cạnh lập pháp hình sự và áp dụng chế định trong thực tiễn, cũng như đề xuất những kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả của chế định này trong thực tiễn áp dụng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT MA THỊ THẮM KHëI Tè Vô ¸N H×NH Sù THEO Y£U CÇU CñA NG¦êI BÞ H¹I TRONG LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC [ HÀ NỘI - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT MA THỊ THẮM KHëI Tè Vô ¸N H×NH Sù THEO Y£U CÇU CñA NG¦êI BÞ H¹I TRONG LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Cán bộ hướng dẫn khoa học: TS. TRẦN THU HẠNH [ HÀ NỘI - 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học và đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! NGƯỜI CAM ĐOAN Ma Thị Thắm
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục bảng, biểu đồ MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 8 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI..................... 14 1.1. Khởi tố vụ án hình sự ....................................................................... 14 1.1.1. Khái niệm khởi tố vụ án hình sự ........................................................ 14 1.1.2. Nhiệm vụ, ý nghĩa của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự .................... 16 1.2. Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại ................... 17 1.2.1. Khái niệm, ý nghĩa khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại ................................................................................................... 17 1.2.2. Cơ sở việc thiết lập chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại .................................................................................. 17 1.3. Khái quát lịch sử hình thành và phát triển của Luật tố tụng hình sự Việt Nam về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại ....................................................................................... 17 1.4. Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại theo kinh nghiệm của một số nước trên thế giới ................................... 17 Chương 2: KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIẾN ÁP DỤNG................................................. 17 2.1. Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam ....................................................... 17 2.1.1. Các trường hợp khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại................................................................................................... 17
2.1.2. Chủ thể, nội dung, hình thức khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại .................................................................................. 17 2.1.3. Hậu quả pháp lý của việc yêu cầu và rút đơn yêu cầu khởi tố vụ án hình sự ........................................................................................... 17 2.2. Thực tiễn áp dụng khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại ....................................................................................... 17 2.2.1. Thực tiễn áp dụng về các trường hợp khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại..................................................................... 17 2.2.2. Thực tiễn áp dụng về chủ thể yêu cầu khởi tố vụ án.......................... 18 2.2.3. Thực tiễn áp dụng về quyền và nghĩa vụ của người bị hại trong trường hợp yêu cầu khởi tố vụ án ...................................................... 18 2.2.4. Thực tiễn áp dụng về việc rút đơn yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của người bị hại .................................................................................. 18 2.2.5. Một số vấn đề khác............................................................................. 18 Chương 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ THỰC HIỆN CHẾ ĐỊNH KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI ............................................................... 18 3.1. Định hướng hoàn thiện chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại .................................................................. 18 3.2. Một số giải pháp hoàn thiện pháp luật ........................................... 18 3.2.1. Hoàn thiện quy định về các trường hợp khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại ............................................................. 18 3.2.2. Hoàn thiện quy định về chủ thể yêu cầu khởi tố vụ án ...................... 18 3.2.3. Hoàn thiện quy định về quyền của người bị hại ................................ 18 3.2.4. Hoàn thiện quy định việc rút đơn yêu cầu khởi tố vụ án ................... 18 3.2.5. Quy định về hình thức thể hiện và nội dung của yêu cầu khởi tố vụ án ................................................................................................... 18 3.3. Một số giải pháp khác ...................................................................... 18 3.3.1. Nâng cao trình độ pháp luật, nghiệp vụ của người tiến hành tố tụng........ 18 3.3.2. Nâng cao trình độ hiểu biết và thực thi pháp luật của người dân ............ 18 KẾT LUẬN .................................................................................................... 18 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 18
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS: Bộ Luật dân sự BLHS: Bộ Luật hình sự BLTTHS: Bộ Luật tố tụng hình sự CQTHTT: Cơ quan tiến hành tố tụng TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNHS: Trách nhiệm hình sự XHCN: Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC BẢNG, BIỂU ĐỒ Số hiệu bảng, Tên bảng, biểu đồ Trang biểu đồ Bảng 2.1: Các vụ án khởi tố theo yêu cầu của người bị hại giai đoạn 2009 - 2014 17 Biểu đồ 2.1: Tỉ lệ các vụ án khởi tố theo yêu cầu của người bị hại giai đoạn 2009 - 2014 18
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Tố tụng hình sự bao gồm toàn bộ hoạt động của các chủ thể tố tụng hướng tới việc giải quyết vụ án khách quan, công bằng, góp phần đấu tranh phòng chống tội phạm, bảo vệ quyền con người. Tố tụng hình sự là một quá trình giải quyết vụ án, trong đó có nhiều chủ thể, nhiều giai đoạn khác nhau phù hợp với tính chất, đặc điểm của các cơ quan tiến hành tố tụng, là cơ chế mà qua đó tội phạm được điều tra làm rõ, bị truy tố, xét xử và hình phạt được áp dụng. Theo quan điểm truyền thống ở nước ta khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên và là một trong những giai đoạn có ý nghĩa quan trọng trong quá trình tố tụng hình sự. Trong giai đoạn này các cơ quan nhà nước có thẩm quyền có trách nhiệm xác định sự việc có hay không có dấu hiệu của tội phạm để quyết định khởi tố vụ án hình sự hoặc quyết định không khởi tố vụ án hình sự nhằm khẳng định về mặt pháp lý có hay không có tội phạm xảy ra để làm cơ sở cho các hoạt động tố tụng tiếp theo của quá trình giải quyết vụ án hình sự. Có thể nói khởi tố vụ án hình sự không chỉ có ý nghĩa về mặt pháp lý là giai đoạn đầu và có tính định hướng cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo mà còn có ý nghĩa thiết thực trong công tác đấu tranh phòng chống tội phạm. Để đạt được điều đó khởi tố vụ án hình sự đòi hỏi phải có căn cứ, đúng thẩm quyền và đúng trình tự theo quy định của pháp luật. Thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự là một trong những quy định quan trọng để việc khởi tố vụ án hình sự đạt hiệu quả. Trong đó, quyền yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của người bị hại là một trong những vấn đề đáng được quan tâm. Người bị hại tham gia tố tụng với tư cách là chủ thể của tố tụng hình sự bên cạnh Cơ quan tiến hành tố tụng (CQTHTT) và người tiến hành tố tụng trong suốt quá trình giải quyết vụ án để đòi hỏi khôi phục lại những thiệt hại của họ do hành vi phạm tội gây ra. Người bị hại có thể là người đã bị thiệt 8
hại, nhưng cũng có thể là người bị đe dọa nghiêm trọng gây thiệt hại trong những trường hợp phạm tội nhưng chưa gây hậu quả theo quy định của Bộ luật hình sự (BLHS). Trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện công cuộc cải cách tư pháp, việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền tự do dân chủ của công dân đã được ghi nhận trong Nghị quyết 48 –NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ chính trị và tiếp tục được khẳng định tại Nghị quyết 49 - NQ/TW ngày 02/6/2005 như: “tôn trọng và bảo vệ quyền con người”, “tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia tố tụng...”, việc sửa đổi Bộ luật tố tụng hình sự 2003 thì việc tiếp tục nghiên cứu các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại để làm sáng tỏ về mặt khoa học và đưa ra những giải pháp hoàn thiện, nâng cao hiệu quả của việc áp dụng quy định đó không chỉ có ý nghĩa lý luận, thực tiễn và pháp lý quan trọng mà còn là lý do luận chứng cho sự cần thiết để tôi chọn đề tài: “Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại là một chế định không mới, được áp dụng khá phổ biến trong pháp luật các nước, nên đã có nhiều công trình nghiên cứu khoa học ở các mức độ khác nhau về khởi tố vụ án hình sự, người bị hại, trong đó có quyền yêu cầu khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại. Ở Việt Nam có các công trình nghiên cứu tiêu biểu như: Về giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận có các công trình sau: PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí, Chương thứ bảy – người tham gia tố tụng, Chương mười – khởi tố vụ án hình sự, giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội, 2013; Giáo trình luật tố tụng hình sự 9
Việt Nam, Trường đại học Luật Hà Nội; PGS.TS Võ Khánh Vinh (chủ biên) Bình luận khoa học bộ luật tố tụng hình sự, nxb CAND, 2004; Viện nhà nước và Pháp luật, Tội phạm học, luật hình sự và tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb chính trị quốc gia, Hà Nội, 1994; Trường Đại học Quốc gia Hà Nội - Khoa Luật (2009), Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền con người, Nxb Chính trị quốc gia. Một số tác giả cũng đã công bố những bài báo khoa học có đề cập đến vấn đề khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại như: ThS. Lê Thị Thúy Nga, “Một số vấn đề về người bị hại trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam 2003”; Lê Tiến Châu, “Mô hình, hình thức tố tụng hình sự và việc bảo vệ quyền con người”, tạp chí Nhà nước và pháp luật, 2008; Phạm Mạnh Hùng, “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của việc khởi tố vụ án và kiểm sát việc khởi tố vụ án”, tạp chí Kiểm sát, 2007; Phạm Thanh Trung (2003), “Người đại diện hợp pháp hoàn toàn có quyền rút đơn khởi tố, Dân chủ và pháp luật, (4). Tạp chí kiểm sát: số 03 tháng 2/2008; số 9 tháng 5/2009v.v... Ở cấp độ luận văn thạc sĩ thực hiện ở Khoa luật – ĐHQGHN có các đề tài của các tác giả Hoàng Lan Phương, Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, 2009. Thịnh Quang Thắng, Người bị hại trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, 2009; Nguyễn Trương Tín, Một số vấn đề về sự tham gia tranh tụng của người bị hại và nguyên đơn dân sự tại phiên tòa hình sự sơ thẩm theo yêu cầu của cải cách tư pháp, 2010; Phạm Văn Huân, Những cơ sở và căn cứ khởi tố vụ án hình sự trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, 2013; Còn ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học có các đề tài của tác giả Lê Lan Chi, Nguyên tắc trách nhiệm khởi tố và xử lý vụ án hình sự trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam – Những vấn đề lý luận và thực tiễn, Khoa luật – ĐHQGHN, 2010. Trên cơ sở kết quả nghiên cứu, khảo sát trên cho thấy, ở nước ta đã có 10
một số công trình nghiên cứu cơ bản và trực diện về vấn đề khởi tố vụ án, địa vị pháp lý của người bị hại cũng như xung quanh vấn đề bảo đảm quyền và nghĩa vụ của người bị hại khi tham gia tố tụng. Tuy nhiên những nghiên cứu đó mới chỉ dừng lại ở các công trình nghiên cứu chung hoặc được thể hiện một phần trong kết quả của các công trình nghiên cứu khác về khởi tố vụ án hình sự, địa vị pháp lý của người bị hại, có luận văn đã triển khai nghiên cứu độc lập chế định này nhưng thời gian nghiên cứu cách đây đã khá lâu, khi chưa có dự thảo của Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015. Như vậy, việc nghiên cứu đề tài: “Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật Tố tụng hình sự Việt Nam” là đòi hỏi khách quan, cấp thiết, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn là nghiên cứu các quy định của pháp luật về yêu cầu khởi tố vụ án hình sự của người bị hại dưới khía cạnh lập pháp hình sự và áp dụng chế định trong thực tiễn, cũng như đề xuất những kiến nghị, giải pháp nâng cao hiệu quả của chế định này trong thực tiễn áp dụng. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Luận văn nghiên cứu và giải quyết vấn đề xung quanh chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật tố tụng hình sự, kết hợp với việc nghiên cứu đánh giá tình hình áp dụng chế định trong thực tiễn khởi tố vụ án, truy tố, xét xử của cơ quan tiến hành tố tụng và nguyên nhân của những tồn tại, hạn chế để kiến nghị những giải pháp hoàn thiện pháp luật thực định và nâng cao hiệu quả của chế định trong thực tiễn. Luận văn cũng có tham khảo những bài học kinh nghiệm lập pháp một số nước trong khi nghiên cứu chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại. 11
Về thời gian: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại từ 2009 đến năm 2014. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận Mác – Lênin về Nhà nước và pháp luật, các quan điểm đổi mới của Đảng nhất là trong lĩnh vực cải cách tư pháp. Các phương pháp luận chung để nghiên cứu đề tài là phép duy vật biện chứng và phép duy vật lịch sử, chú trọng các phương pháp kết hợp giữa lý luận và thực tiễn. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: các phương pháp nghiên cứu đặc thù của khoa học xã hội như phương pháp logic; phương pháp lịch sử, so sánh; phương pháp phân tích quy nạp, diễn dịch; phương pháp thống kê và một số phương pháp khác. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Kết quả nghiên cứu của luận văn có ý nghĩa quan trọng về phương diện lý luận và thực tiễn, vì đây là công trình nghiên cứu mà trong đó giải quyết nhiều vấn đề quan trọng về lý luận và thực tiễn liên quan tới chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam. Trên cơ sở kết nghiên cứu, luận văn làm sáng tỏ một số vấn đề chung về chế định khởi tố vụ án như: khái niệm, đặc điểm, cơ sở của việc thiết lập chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại; khái quát lịch sử hình thành và phát triển của Luật tố tụng hình sự Việt Nam về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại cũng như tìm hiểu việc thực thi chế định này theo kinh nghiệm của một số nước trên thế giới; Nghiên cứu thực tiễn quy định và thực tiễn áp dụng chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, từ đó rút ra những tồn tại, hạn chế trong luật thực định, đồng thời phân tích làm rõ những tồn tại, hạn chế xung quanh việc áp dụng và nguyên nhân của nó; Từ đó đề xuất những 12
định hướng và giải pháp hoàn thiện các quy định về chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại hiện hành và nâng cao hiệu quả áp dụng của chế định này trong thực tiễn. Bên cạnh đó, luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo cần thiết và bổ ích dành cho không chỉ các nhà lập pháp mà còn cho các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tư pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, danh mục bảng, biểu, nội dung của luận văn gồm 3 chương: Chương 1: Một số vấn đề chung về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam. Chương 2: Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam và thực tiễn áp dụng. Chương 3: Một số giải pháp nâng cao hiệu quả thực hiện chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại. 13
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN HÌNH SỰ THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI 1.1. Khởi tố vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm khởi tố vụ án hình sự Quan hệ pháp luật hình sự là quan hệ giữa Nhà nước và người phạm tội, trong đó với tư cách là người bảo vệ lợi ích của toàn xã hội, Nhà nước có quyền khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án với người phạm tội, buộc người phạm tội phải chịu trách nhiệm tương ứng với tính chất, mức độ nguy hiểm của tội phạm mà họ đã gây ra. Mục tiêu của tố tụng hình sự được xác định tại Điều 1 Bộ luật tố tụng hình sư (BLTTHS), đó là "... phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội" [32]. Thể hiện các yêu cầu của nguyên tắc này, BLTTHS hiện hành đã có những quy định, chế định, những công cụ pháp lý hữu hiệu để bảo đảm cho quá trình khởi tố vụ án và truy cứu trách nhiệm hình sự (TNHS) được vận hành với hiệu suất cao. BLTTHS năm 2003 quy định quy trình để giải quyết một vụ án hình sự phải theo một trình tự, thủ tục nhất định gồm: khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án. Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên của quá trình tố tụng và là giai đoạn tố tụng độc lập bởi giai đoạn này có đầy đủ các dấu hiệu của một giai đoạn tố tụng với những mục tiêu và nhiệm vụ riêng mang đặc thù về chủ thể tố tụng, hành vi tố tụng và văn bản tố tụng. Tuy nhiên, tính độc lập của giai đoạn khởi tố vụ án cũng như các giai đoạn khác trong quá trình tố tụng chỉ mang tính tương đối, giữa chúng có mối quan hệ qua lại, tác động lẫn nhau; giai đoạn trước là tiền đề cần thiết cho việc thực hiện nhiệm vụ của giai đoạn sau, giai đoạn sau kiểm tra giai đoạn trước. 14
Trong khoa học luật tố tụng hình sự, khởi tố vụ án hình sự có nhiều cách hiểu khác nhau khác nhau. Thứ nhất, có thể hiểu đó là một chế định của luật tố tụng hình sự, tập hợp những quy định về trình tự và thủ tục khởi tố vụ án hình sự; thứ hai, khởi tố vụ án hình sự được hiểu là một hành vi tố tụng mở đầu cho giai đoạn điều tra; thứ ba khởi tố vụ án hình sự được hiểu là một giai đoạn tố tụng độc lập trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Cách hiểu thứ ba là cách hiểu thông thường và phổ biến hiện nay. Tựu trung lại: Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn tố tụng đầu tiên mà trong đó cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền căn cứ vào các quy định của pháp luật tố tụng hình sự tiến hành việc xác định việc có (hay không) các dấu hiệu của tội phạm trong hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện, đồng thời ban hành quyết định về việc khởi tố (hoặc không khởi tố) vụ án hình sự liên quan đến hành vi đó [6, tr.26]. Khởi tố vụ án hình sự là một giai đoạn tố tụng hình sự nên cũng có thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc. Thời điểm bắt đầu của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự được xác định kể từ khi các CQTHTT tiếp nhận thông tin về tội phạm như: Tố giác của công dân; tin báo của cơ quan tổ chức; tin báo trên các phương tiện thông tin đại chúng; Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án, Bộ đội biên phòng, Cơ quan Hải quan, Cơ quan Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển và các cơ quan khác trong Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trực tiếp phát hiện dấu hiệu của tội phạm; người phạm tội tự thú. Thời điểm kết thúc của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là khi các cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Từ khái niệm chung nhất về khởi tố vụ án hình sự cho thấy giai đoạn này có đặc điểm chính sau đây: Một là, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên, được bắt 15
đầu với việc cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền tiếp nhận tin báo, tố giác…hoặc trực tiếp phát hiện về tội phạm và thời điểm kết thúc của giai đoạn này là việc cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án hình sự. Hai là, với tính chất là một giai đoạn độc lập và đầu tiên của tố tụng hình sự, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự có chức năng thực hiện các nhiệm vụ cụ thể để xác định các tiền đề pháp luật về nội dung (vật chất) và pháp luật về hình thức (tố tụng) của việc điều tra vụ án hình sự. Ba là, kết quả quả giai đoạn này là quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc có hay không khởi tố vụ án hình sự. Nó làm tiền đề cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo. 1.1.2. Nhiệm vụ, ý nghĩa của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự Sự phát triển của đất nước trong giai đoạn mới đặt ra những nhiệm vụ mới về kinh tế, chính trị, trong đó có nhiệm vụ về đấu tranh, phòng chống tội phạm, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân và trật tự pháp chế Xã hội chủ nghĩa mà trong đó các cơ quan tư pháp hình sự giữ vai trò rất quan trọng. Các cơ quan tư pháp hình sự với tư cách là các cơ quan đứng trên đầu chiến tuyến của cuộc đấu tranh chống tội phạm đã, đang và sẽ trực tiếp thực hiện các nhiệm vụ này. Mà một trong những nhiệm vụ của các cơ quan này là khởi tố vụ án hình sự khi có đủ các căn cứ nhằm phát hiện và xử lý kịp thời tội phạm và người phạm tội. Nhiệm vụ chung của tố tụng hình sự là chủ động phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, phát hiện chính xác, nhanh chóng và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội góp phần bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, đồng thời giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. 16
Nhiệm vụ cụ thể của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là xác định có hay không có dấu hiệu của tội phạm để ra quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án. Thể hiện ở việc ghi nhận những thông tin ban đầu về tội phạm được phát hiện do tin báo tố giác tội phạm, kiểm tra xác minh nguồn tin đó để xác định những căn cứ cần thiết cho việc khởi tố hay không khởi tố vụ án hình sự. Giai đoạn này có nhiệm vụ làm rõ các tình tiết loại trừ tố tụng đối với vụ việc, phòng ngừa và ngăn chặn tội phạm, bảo quản các dấu vết khách quan của vụ án theo những quy định chung của luật tố tụng hình sự. Có thể nói đây là giai đoạn tạo ra các điều kiện cần thiết để thực hiện nhiệm vụ xác định người phạm tội và hành vi phạm tội ở các giai đoạn tố tụng tiếp theo. Tuy nhiên, trong khoa học pháp lý cũng có ý kiến cho rằng khởi tố vụ án hình sự là bước đầu của giai đoạn điều tra vụ án hình sự. Ý kiến này theo chúng tôi là không có căn cứ vì nếu được quy định và thực hiện trong thực tiễn sẽ dẫn đến cách hiểu cho rằng thời điểm bắt đầu của giai đoạn điều tra là thời điểm tiếp nhận tố giác và tin báo về tội phạm và điều này sẽ loại trừ việc cấm thực hiện các hành vi tố tụng điều tra trước khi khởi tố vụ án hình sự, và thời hạn điều tra sẽ không được tính từ ngày khởi tố vụ án hình sự mà sẽ được tính từ ngày tiếp nhận tin báo tố giác về tội phạm. Với nhiệm vụ quan trọng trên đây nên giai đoạn khởi tố vụ án hình sự có ý nghĩa cả trên phương diện pháp lý cùng như ý nghĩa trên phương diện chính trị - xã hội. Về ý nghĩa pháp lý, khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn mở đầu cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo. Khi các cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố vụ án hình sự là lúc bắt đầu áp dụng các quy định của pháp luật hình sự. Và cũng chính thời điểm áp dụng các quy định của luật hình sự thì cũng là lúc các quan hệ pháp luật hình sự được thực hiện. Nếu không có giai đoạn khởi tố vụ án hình sự thì sẽ không có các giai đoạn tố tụng tiếp theo. Thêm vào đó, khởi tố 17
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO I. Tài liệu tiếng Việt 1. Bộ Chính trị (2002), Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 về Một số nhiệm vụ trọng tâm công tác tư pháp thời gian tới, Hà Nội. 2. Bộ Chính trị (2005), Nghị quyết số 48/NQ-TW của Bộ chính trị ngày 24 tháng 5 năm 2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020, Hà Nội. 3. Bộ Chính trị (2005), Nghị quyết số 48-NQ/TW ngày 24/5/2005 về Chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam đến năm 2010, định hướng đến năm 2020, Hà Nội. 4. Bộ Chính trị (2005), Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, Hà Nội. 5. Nguyễn Mai Bộ (2009), “Một số vướng mắc, bất cập trong các quy định của BLTTHS và hướng hoàn thiện”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (4). 6. Lê Cảm (2004), “Một số vấn đề lý luận chung về các giai đoạn tố tụng hình sự”, Tạp chí kiểm sát số tết, (2), tr.26. 7. Nguyễn Hữu Cầu (2002), “Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại đối với tội cố ý gây thương tích, một số bất cập nảy sinh từ thực tiễn”, Tạp chí TAND, (6), tr.16-18. 8. Trần Đức Châm, Nguyễn Thị Minh Huệ (2011), “Tìm hiểu quan điểm của Đảng về xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay”, Tạp chí Kiểm sát, Viện Kiểm sát nhân dân tối cao (15), tr.5-7. 9. Lê Tiến Châu (2007), “Người bị hại trong tố tụng hình sự”, Tạp chí Khoa học pháp lý, (1), tr.7. 10. Lê Lan Chi (2010), Nguyên tắc trách nhiệm khởi tố và xử lý vụ án hình sự trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ Luật học, Khoa Luật - ĐHQGHN. 11. Nguyễn Ngọc Chí (chủ biên) (1997), Giáo trình luật tố tụng hình sự Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 18
12. Đảng Cộng sản Việt Nam (2005), Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6 của Bộ chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020, Hà Nội. 13. Bùi Đức Hiển (2009), “Về tội vi phạm quy định về điều khiển giao thông đường bộ: phi tội phạm hóa hay chỉ khởi tố theo yêu cầu của người bị hại”, Tạp chí TAND, (9), tr.8. 14. Trần Duy Hòa (2013), “hoàn thiện pháp luật về nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của người tiến hành tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp”, Tạp chí kiểm sát, (8). 15. Hội đồng Quốc gia (2002), Từ điển tiếng việt, Nxb Từ điển Bách khoa, Hà Nội, tr.203. 16. Hội đồng thẩm phán TANDTC (2004), Nghị quyết số 03/2004/NQ- HĐTP ngày 02/10/2004 hướng dẫn thi hành một số quy định trong Phần thứ nhất “Những quy định chung” của BLTTHS năm 2003, Hà Nội. 17. Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (2005), Nghị quyết số 05/2005/NQ-HĐTP ngày 8 tháng 12 năm 2005 hướng dẫn thi hành một số quy định trong phần thứ tư của Bộ luật tố tụng hình sự, Hà Nội. 18. Phạm Văn Huân (2013), Những cơ sở và căn cứ khởi tố vụ án hình sự trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận văn thạc sĩ Luật học, Khoa Luật -ĐHQGHN. 19. Phạm Mạnh Hùng (1999), “Bàn thêm về khởi tố theo yêu cầu của người bị hại”, Tạp chí kiểm sát, (9). 20. Phạm Mạnh Hùng (2003), “Một số bất cập và việc hoàn thiện quy định của pháp luật tố tụng hình sự về khởi tố theo yêu cầu của người bị hại”, Tạp chí kiểm sát, (1). 21. Phạm Mạnh Hùng (2007), “Một số vấn đề lý luận và thực tiễn của việc khởi tố vụ án và kiểm sát việc khởi tố vụ án”, Tạp chí kiểm sát, (2), tr.6-11. 22. Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội (2009), Giáo trình Lý luận và pháp luật về quyền con người, Nxb Chính trị quốc gia Hà Nội. 23. Nguyễn Thanh Lành (2002), “Người đại diện hợp pháp có quyền rút đơn khởi tố?”, Dân chủ và pháp luật, (12). 19
24. Hoàng Thị Liên (2006), “Người bị hại đã yêu cầu khởi tố trình bày lời buộc tội theo thủ tục nào?”, Tạp chí dân chủ và pháp luật, (8). 25. Hoàng Tuấn Lộc (1973), Luật tố tụng hình sự chú giải, Nxb Sài Gòn. 26. Lê Thị Thúy Nga (2009), “Một số vấn đề về người bị hại trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam, giảng viên khoa đào tạo thẩm phán”, Học viện tư pháp; Nguồn: Văn phòng cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người và Hội luật sư quốc tế, Quyền con người trong quản lý tư pháp, Nxb Công an nhân dân. 27. Nguyễn Thái Phúc (2008), “Vấn đề tranh tụng và tăng cường tranh tụng trong tố tụng hình sự theo yêu cầu của cải cách tư pháp”, Nhà nước và Pháp luật, (8). 28. Đinh Văn Quế (1998), Bình luận án, Nxb TP. Hồ Chí Minh. 29. Đinh Văn Quế (2003), Thủ tục xét xử các vụ án hình sự, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, Thành phố Hồ Chí Minh. 30. Quốc hội (1988), Bộ luật Tố tụng hình sự Việt Nam, Hà Nội. 31. Quốc hội (1999), Bộ luật hình sự Việt Nam năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009), Hà Nội. 32. Quốc hội (2003), Bộ luật tố tụng hình sự, Hà Nội 33. Quốc hội (2009) Nghị quyết số 33/2009/NQ-QH12 ngày 19/6/2009 về việc thi hành Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của BLHS, Hà Nôi. 34. Quốc hội (2013), Hiến pháp, Hà Nội. 35. Nguyễn Đức Thái (2013), “Quyền tư tố trong tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới – những kinh nghiệm cho tố tụng hình sự Việt Nam”, Tạp chí Kiểm sát, (18). 36. Trần Quang Tiệp (2004), Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự và tố tụng hình sự ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội. 37. Nguyễn Trương Tín (2009), “Một số vấn đề lý luận về chức năng buộc tội trong tố tụng hình sự và vấn đề sửa đổi, bổ sung BLTTHS 2003 liên quan đến chức năng buộc tội”, Tạp chí nhà nước và pháp luật, (8). 20