Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở qua thực tiễn tại thành phố Điện Biên Phủ

Chia sẻ: Cỏ Xanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:96

Thêm vào BST

Báo xấu

56
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm làm rõ vấn đề thừa kế của loại tài sản đặc biệt là quyền sử dụng đất ở và nhà ở. Trên cơ sở lý luận về thừa kế và qua thực tiễn giải quyết tranh chấp tại TAND TP. Điện Biên Phủ, để có cái nhìn nhận, đánh giá khách quan những hạn chế, bất cập và từ đó nhằm hoàn thiện pháp luật, đưa ra những giải pháp và kiến nghị để giải quyết tranh chấp thừa kế hiệu quả hơn trên thực tiễn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở qua thực tiễn tại thành phố Điện Biên Phủ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT SẦN NGỌC TOÀN THõA KÕ QUYÒN Sö DôNG §ÊT ë Vµ NHµ ë QUA THùC TIÔN T¹I THµNH PHè §IÖN BI£N PHñ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT SẦN NGỌC TOÀN THõA KÕ QUYÒN Sö DôNG §ÊT ë Vµ NHµ ë QUA THùC TIÔN T¹I THµNH PHè §IÖN BI£N PHñ Chuyên ngành: Luật dân sự và Tố tụng dân sự Mã số: 8380101.04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS PHÙNG TRUNG TẬP HÀ NỘI - 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan Luận văn là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận văn chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Luận văn đảm bảo tính chính xác, tin cậy và trung thực. Tôi đã hoàn thành tất cả các môn học, đã thanh toán tất cả các nghĩa vụ tài chính và thực hiện các nghĩa vụ khác theo quy định của Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội. Vậy tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo vệ Luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Tác giả Sần Ngọc Toàn
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT Ở VÀ NHÀ Ở............................................................................. 6 1.1. Khái niệm thừa kế và quyền thừa kế ............................................... 6 1.1.1. Khái niệm thừa kế ................................................................................ 6 1.1.2. Quyền thừa kế ...................................................................................... 7 1.2. Pháp luật hiện hành về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở ........ 9 1.2.1. Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo di chúc ............................ 9 1.2.2. Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo pháp luật....................... 13 1.2.3. Một số điểm mới cơ bản về chế định thừa kế của Bộ luật Dân sự năm 2015 ............................................................................................ 19 1.3. Khái niệm và đặc điểm thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở .... 20 1.3.1. Khái niệm quyền sử dụng đất ở và nhà ở ........................................... 20 1.3.2. Một số đặc điểm của thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở ............. 24 1.4. Quan điểm về thừa kế theo tập quán của dân tộc Xạ Phang (Hoa) .... 28 CHƢƠNG 2: THỰC TRẠNG GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT Ở VÀ NHÀ Ở TẠI THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ .................................................................... 33 2.1. Thực trạng giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở tại thành phố Điện Biên Phủ ........................................ 33 2.1.1. Một số vụ án tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo pháp luật ..................................................................................... 37
2.1.2. Một số vụ án tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo di chúc ........................................................................................ 49 2.2. Một số yếu tố ảnh hƣởng đến thực trạng giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở tại thành phố Điện Biên Phủ ................................................................................... 62 2.2.1. Điều kiện Kinh tế - Xã hội của thành phố Điện Biên Phủ ................. 62 2.2.2. Thị trường bất động sản và mật độ dân số tại thành phố Điện Biên Phủ ............................................................................................. 63 2.2.3. Một số nhân tố ảnh hưởng khác ......................................................... 66 CHƢƠNG 3: MỘT SỐ GIẢI PHÁP, KIẾN NGHỊ NÂNG CAO HIỆU GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT Ở, NHÀ Ở TẠI THÀNH PHỐ ĐIỆN BIÊN PHỦ.................. 69 3.1. Nhóm giải pháp, kiến nghị về hoàn thiện quy định pháp luật ..... 69 3.2. Nhóm giải pháp, kiến nghị về tăng cƣờng hòa giải các tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở .................................. 77 3.3. Nhóm giải pháp, kiến nghị về tăng cƣờng phối hợp giữa cơ quan quản lý đất đai thuộc UBND các cấp với TAND thành phố Điện Biên Phủ ............................................................................ 80 3.4. Nhóm giải pháp, kiến nghị đẩy mạnh và nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật cho ngƣời dân ........... 81 KẾT LUẬN .................................................................................................... 84 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................... 86
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự BLTTDS Bộ luật tố tụng dân sự GCNQSDĐ Giấy chứng nhận quyền sử dụng đất TAND Tòa án nhân dân TP Thành phố UBND Ủy ban nhân dân
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu Tên bảng Trang Bảng thống kê số vụ án của TAND thành phố Điện Biên Bảng 2.1 Phủ giải quyết (2014 – 2018) 34 Bảng thống kê số vụ án tranh chấp thừa kế nhà và đất Bảng 2.2 TAND thành phố Điện Biên Phủ giải quyết (2014 – 2018) 36 Bảng thống kê về Dân số, diện tích tại các xã/phường Bảng 2.3 thuộc Thành phố Điện Biên Phủ năm 2015 64
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Thừa kế là một chế định quan trọng trong việc bảo vệ quyền sở hữu của chủ sở hữu theo quy định của pháp luật dân sự. Về nguyên tắc, đất đai thuộc sở hữu toàn dân, nhưng pháp luật cũng dành cho người sử dụng đất những quyền năng nhất định trong việc quản lý và sử dụng đất. Trong các quyền năng của người sử dụng đất, thì quyền thừa kế quyền sử dụng đất nói chung và thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở nói riêng là một trong những quyền năng đặc thù, được pháp luật thừa nhận bởi tính quan trọng trong việc bảo tồn, duy trì và truyền lại qua các thế hệ với loại tài sản đặc biệt này. Thừa kế đơn thuần là sự dịch chuyển tài sản của người đã chết cho người còn sống theo di chúc hoặc theo pháp luật, tuy nhiên, trong nền kinh tế thị trường ở nước ta hiện nay các tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở diễn ra ngày càng nhiều với tính chất phức tạp, diễn biến kéo dài vì đó là những tài sản có giá trị lớn, việc giải quyết tranh chấp tại các cấp Tòa án còn nhiều bất cập và khó khăn. Thành phố Điện Biên Phủ thuộc một tỉnh miền núi phía bắc, trình độ dân trí nhìn chung còn thấp, hiểu biết pháp luật còn hạn chế mà tình hình tranh chấp thừa kế quyền về quyền sử dụng đất ở và nhà ở giữa những người có quan hệ gần gũi, huyết thống với nhau ngày càng nhiều. Như vậy, nếu không giải quyết dứt điểm, hợp tình, đúng lý sẽ gây mất đoàn kết nội bộ gia đình, ảnh hưởng đến an ninh, trật tự xã hội. Nhận thấy, việc nghiên cứu các quy định pháp luật về thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở là rất cần thiết nhằm tiếp tục hoàn thiện về chế định pháp luật thừa kế, vừa nhằm nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở tại các cấp Tòa án địa phương. 1
Với tâm thế là một con em địa phương theo học, nghiên cứu pháp luật và nhận thấy tầm quan trọng trên nên em đã mạnh dạn chọn đề tài: “Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở qua thực tiễn tại thành phố Điện Biên Phủ” để làm đề tài nghiên cứu Luận văn Thạc sĩ luật học, với mong muốn làm rõ hơn quy định pháp luật vấn đề này, thấy được những khó khăn, vướng mắc trong quá trình giải quyết những tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở. Từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm, kiến nghị giúp các cơ quan lập pháp, tư pháp có căn cứ sửa đổi, bổ sung Bộ luật dân sự và Bộ luật tố tụng dân sự cho phù hợp với đời sống thực tiễn hơn. 2. Tình hình nghiên cứu Thời gian qua, cùng với quá trình phát triển về chế định thừa kế trong pháp luật dân sự thì thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở được nhiều văn bản quy phạm pháp luật liên quan quy định, điều chỉnh như: Bộ luật Dân sự, Luật nhà ở, Luật Đất đai và nhiều công trình nghiên cứu dưới dạng luận án Tiến sĩ luật, luận văn Thạc sĩ, luận văn tốt nghiệp Cử nhân luật, Tạp chí, Giáo trình, học liệu chuyên sâu khác… Một số công trình nghiên cứu khoa học tiêu biểu như: Luật thừa kế Việt Nam, PGS.TS Phùng Trung Tập, Nxb. Hà Nội, 2009; Thừa kế theo quy định của pháp luật và thực tiễn áp dụng, TS. Phạm Văn Tuyết, Nxb Chính trị quốc gia, 2007; Luật thừa kế Việt Nam – Bản án và bình luận bản án của TS. Đỗ Văn Đại, Nxb Chính trị quốc gia, 2009; Một số suy nghĩ về thừa kế trong luật dân sự Việt Nam của TS. Nguyễn Ngọc Điện, Nxb Trẻ, 1999; Thừa kế theo pháp luật của công dân Việt Nam từ năm 1945 đến nay của PGS.TS Phùng Trung Tập, Nxb. Tư pháp, 2004; Tìm hiểu các quy định của pháp luật về thừa kế, Dương Bạch Long và Nguyễn Xuân Anh, Nxb.Chính trị Quốc gia, 2005… Ngoài ra, thời gian qua một số công trình nghiên cứu ở bậc sau đại học là các Luận văn Thạc sĩ, Luận án tiến sĩ của các tác giả nghiên cứu về 2
thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở; Thừa kế quyền sử dụng đất như Luận văn thạc sĩ luật học: Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở gắn liền với đất của Lê Trung Phước, 2012; Thừa kế quyền sử dụng đất qua thực tiễn tại thành phố Đà Nẵng của Ngô Thị Hương Giang, 2012…vv Tuy nhiên những công trình trên chỉ nghiên cứu và đề cập ở phạm vi tổng thể, vĩ mô mà chủ yếu là nghiên cứu về những quy định chung về chế định thừa kế, chưa đề cập sâu đến lý luận về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở. Đồng thời, các công trình nghiên cứu trên cũng chưa giải quyết về tính thực tiễn đối với vấn đề thừa kế tại các địa phương cụ thể. Đặc biệt vấn đề thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở qua thực thực tiễn tại thành phố Điện Biên Phủ chưa từng được công bố dưới gốc độ Luận văn Thạc sĩ luật học. Đây có thể coi là một khiếm khuyết, bởi lẽ thực tiễn nay bộc lộ nhiều vướng mắc, những khó khăn trong quá trình giải quyết tranh chấp về quyền sử dụng đất ở, nhà ở tại TAND thành phố Điện Biên Phủ. Chính vì vậy, thực hiện một công trình nghiên cứu trên cơ sở lý luận và thực tiễn với đề tài nêu trên là hết sức cần thiết. 3. Đối tƣợng, mục đích và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của Luận văn bao gồm: +, Các văn bản quy phạm pháp luật về đất đai, dân sự và nhà ở có liên qaun đến thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở; +, Thực tiễn giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở qua thực tiễn tại Thành phố Điện Biên Phủ. - Mục đích nghiên cứu Pháp luật thừa kế là một chế định rất quan trọng của pháp luật dân sự, mục đích nghiên cứu của luận văn nhằm làm rõ vấn đề thừa kế của loại tài sản đặc biệt là quyền sử dụng đất ở và nhà ở. Trên cơ sở lý luận về thừa kế và qua thực tiễn giải quyết tranh chấp tại TAND TP. Điện Biên Phủ, để có cái nhìn 3
nhận, đánh giá khách quan những hạn chế, bất cập và từ đó nhằm hoàn thiện pháp luật, đưa ra những giải pháp và kiến nghị để giải quyết tranh chấp thừa kế hiệu quả hơn trên thực tiễn. - Phạm vi nghiên cứu Thừa kế là một vấn đề rất rộng, khá phức tạp và để đặt được mục đích nghiên cứu đề tài này, thì luận văn này không đề cập sâu đến lý luận về thừa kế mà chủ yếu tập trung chủ yếu vào thực trạng giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở qua thực tiễn tại TP. Điện Biên Phủ. Trên cơ sở, phạm vi quy định của Bộ luật dân sự; Bộ luật tố tụng dân sự; Luật đất đai; Luật nhà ở và một số văn bản hướng dẫn liên quan và thông qua công tác xét xử của quan Tòa để có những hướng hoàn thiện, kiến nghị phù hợp nhằm đạt được mục đích đặt ra của luận văn. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu đề tài Để đạt được mục đích nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu nêu trên, luận văn đã đặt ra các nhiệm vụ như sau: Làm sáng tỏ khái niệm thừa kế nói chung, khái niệm thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở nói riêng; Làm rõ những đặc điểm mang tính đặc thù của thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở qua các hình thức thừa kế; Phân tích, đánh giá về điều kiện tự nhiên, Kinh tế - Xã hội của địa phương có ảnh hưởng đến tình hình tranh chấp thừa kế; Dẫn chiếu, phân tích những vụ án tranh chấp về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở được thụ lý, giải quyết tại TAND thành phố Điện Biên Phủ; Đánh giá những điểm bất cập, hạn chế của pháp luật hiện hành và thực tiễn giải quyết những phát sinh, tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở để đưa ra những giải pháp, kiến nghị nhằm góp phần hoàn thiện pháp luật về thừa kế. 4
5. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận văn được nghiên nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác – Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh và những đường lối, chủ trương của Đảng và Nhà nước ta về việc bảo vệ quyền thừa kế cho công dân. Trong quá trình thực hiện đề tài luận văn, tác giải kết hợp nghiên cứu, tham khảo các văn bản pháp luật về chế định thừa kế; Các tài liệu, học liệu khác liên quan; Tiếp thu có chọn lọc kết quả của các công trình đã công bố, các báo cáo, tổng kết, đánh giá của cơ quan chuyên môn bằng những phương pháp như: Phân tích, so sánh, tổng hợp, xã hội học, thống kế… 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận văn - Kết quả nghiên cứu của luận văn có góp phần hệ thống hóa cơ sở lý luận chung về thừa kế, nhận diện được những đặc trưng riêng đối với thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở; - Phân tích được thực trạng giải quyết những tranh chấp phát sinh trên thực tế, từ đó có cách nhìn khách quan để đưa giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở; - Luận văn ngoài ý nghĩa làm tài liệu tham khảo, phục vụ cho việc học tập, nghiên cứu và giảng dạy còn là nguồn tài liệu tham khảo có tính thực tiễn cao cho công dân, Cán bộ đang công tác tại cơ quan Viện kiểm sát, Tòa án… 7. Cơ cấu của luận văn Chương 1: Cơ sở lý luận về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở Chương 2: Thực trạng giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở tại thành phố Điện Biên Phủ Chương 3: Một số giải pháp, kiến nghị nâng cao hiệu quả giải quyết tranh chấp thừa kế quyền sử dụng đất ở, nhà ở tại thành phố Điện Biên Phủ 5
Chƣơng 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỪA KẾ QUYỀN SỬ DỤNG ĐẤT Ở VÀ NHÀ Ở 1.1. Khái niệm thừa kế và quyền thừa kế 1.1.1. Khái niệm thừa kế Thừa kế có vai trò quan trọng và đã xuất hiện từ rất lâu trong xã hội loài người, ngay cả khi chưa có Nhà nước và luật pháp thành văn, thừa kế đã tồn tại trong các hình thái Kinh tế - Xã hội song song với sự xuất hiện của con người. Theo một số nghiên cứu nhân học và xã hội học đã được thực hiện về phong tục thừa kế phụ hệ, nơi mà chỉ có con trai mới được kế thừa. Một số nền văn hoá sử dụng sự kế thừa mẫu hệ, nơi tài sản chỉ có thể trao cho con gái, thông thường dành cho các con trai của em gái của người quá cố; một số xã hội, thừa kế từ mẹ sang con gái. Thời cổ đại và Quốc gia hiện đại thì thừa kế quân bình mà không phân biệt, đối xử theo giới tính hay thứ tự sinh ra. Nghiên cứu về thừa kế, Ph. Ăngghen viết: Theo chế độ mẫu quyền, nghĩa là chừng nào mà huyết tộc chỉ kể về bên người mẹ và theo tập tục thừa kế nguyên thủy trong thị tộc mới được thừa kế những người trong thị tộc chết. Tài sản phải để lại trong thị tộc, vì tài sản để lại không có giá trị lớn nên loại này trong thực tiễn có lẽ người ta vẫn trao tài sản đó cho những bà con thân thích nhất, nghĩa là trao cho những người cùng huyết tộc với người mẹ [14, tr.79]. Cùng sự phát triển của lịch sử, tập quán thừa kế của thị tộc được nhà nước chiếm hữu nô lệ thừa nhận, điều chỉnh quan hệ thừa kế trong xã hội. Cho đến khi hình thái Kinh tế - Xã hội phát triển, làm thay đổi và ra đời nhiều ngành nghề mới từ nông nghiệp, chăn nuôi, trồng trọt nên tất yếu người đàn ông trở thành trụ 6
cột chính nuôi sống gia đình. Địa vị của người đàn ông trong gia đình, các thị tộc, bộ lạc được thừa nhận làm thay đổi địa vị của người phụ nữ và quan hệ thừa kế theo chế độ mẫu quyền. Ở nước ta, quan hệ thừa kế được hình thành trên cơ sở tập quán, thói quen của mỗi vùng miền, mỗi dân tộc và nó đi sâu vào trong nhận thức của người dân. Qua thời kỳ lịch sử phát triển, chế định thừa kế được điều chỉnh bởi hệ thống các văn bản pháp luật nhưng tập quán thừa kế của nhiều tộc người đến nay vẫn được gìn giữ, lưu truyền đến ngày nay. Theo từ điểm luật học: “Thừa kế là sự truyền lại tài sản của người chết cho người khác theo di chúc hoặc theo quy định pháp luật” [1, tr.754]. Như vậy,có thể hiểu khái niệm: Thừa kế là việc chuyển giao tài sản cùng các quyền,nghĩa vụ gắn liền tài sản từ một người chết sang cho người còn sống theo di chúc hoặc quy định pháp luật. 1.1.2. Quyền thừa kế Mỗi con người sinh ra đều đã mang cho mình được quyền thực hiện ý chí không trái với pháp luật hoặc đạo đức xã hội.Trong đó, quyền thừa kế là một quyền quan trọng và trở thành một nhu cầu không thể thiếu gắn liền với đời sống của mỗi cá nhân. Mỗi nhà nước, mỗi giai cấp dù có những xu thế chính trị khác nhau, nhưng đều coi vấn đề quyền thừa kế là một trong những quyền cơ bản của công dân, được ghi nhận cụ thể trong Hiến pháp. Trên thực tế đã có nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm quyền thừa kế: Theo quan điểm của TS. Phạm Văn Tuyết và TS.LS Lê Kim Giang thì: “Cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; để lại tài sản của mình cho người thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật” [44]. Theo cuốn từ điển Luật học của Viện khoa học pháp lý, Bộ Tư pháp thì: “Quyền thừa kế là quyền để lại tài sản của mình cho người khác sau khi chết, hưởng di sản theo di chúc hoặc theo pháp luật” [1, tr.656] Quan hệ thừa kế xuất hiện, nhất là khi có Nhà nước và luật pháp thành 7
văn ra đời làm cho quan hệ thừa kế trở thành chế định riêng, trong đó quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quan hệ thừa kế được ghi nhận, đảm bảo thực hiện không chỉ bằng pháp luật mà được điều chỉnh bởi đạo đức xã hội. Từ đó, khái niệm quyền thừa kế được xuất hiện đồng thời với quyền sở hữu, quyền và nghĩa vụ khác của chủ thể tham gia quan hệ thừa kế. Theo nghĩa rộng, quyền thừa kế là tổng hợp các quy phạm pháp luật quy định trình tự dịch chuyển tài sản của người chết cho những người còn sống. Thừa kế là một chế định pháp luật dân sự, là quyền dân sự của mỗi cá nhân trong việc để lại di sản cho người thừa kế theo di chúc, theo pháp luật, nhưng chung quy lại đều phải đảm bảo được quyền của người để lại di sản. Dưới gốc độ chủ quan, các chủ thể trong quan hệ thừa kế thì một người có quyền để lại di sản thừa kế là tài sản, thành quả lao động, các quyền, lợi ích của mình cho người khác thừa hưởng mà không bị hạn chế. Người thừa kế có quyền nhận di sản thừa kế là các giá trị vật chất, giá trị tinh thần và các quyền, nghĩa vụ liên quan khác của người có di sản để lại. Chế định về quyền thừa kế quy định về quyền tự định đoạt tài sản thuộc quyền sở hữu của chủ thể trong việc để lại di sản thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật, đồng thời người nhận di sản cũng có quyền nhận di sản theo di chúc hoặc pháp luật. Hơn nữa, quyền sở hữu là một quyền bất khả xâm phạm và được pháp luật bảo vệ, dành cho họ quyền định đoạt tối cao. Như vậy, quyền sở hữu và quyền thừa kế tài sản có mối quan hệ khăng khít và ngang nhau. Thực tế tài sản của mỗi con người có thể tồn tại lâu hơn một đời người, do đó cần có một cơ chế pháp lý điều chỉnh sự dịch chuyển các quyền tài sản của người chết sang cho người còn sống, việc chuyển dịch đó không chỉ đơn thuần là kế thừa các quyền mà còn cả nghĩa vụ của người đã khuất. Quyền thừa kế bản chất đó là một quyền dân sự của công dân, được ghi nhận trong các bản Hiến pháp năm 1959; 1980; 1992 và tại Điều 32 Hiến 8
pháp năm 2013 quy định: “Quyền sở hữu tư nhân và quyền thừa kế được pháp luật bảo hộ” [22, Điều 32]. Việc bảo hộ này cũng được cụ thể hóa trong Luật Đất đai; Bộ luật Dân sự và một số văn bản pháp luật khác. Bộ luật dân sự năm 2015 đã đưa ra khái niệm về quyền thừa kế với nội dung hoàn toàn mới, theo hướng nhấn mạnh quyền tự định đoạt của người lập di chúc có quyền chỉ định một tổ chức hưởng di sản của mình sau khi chết. Cụ thể, Điều 609 quy định: “Cá nhân có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; để lại tài sản của mình cho người thừa kế theo pháp luật; hưởng di sản thừa kế theo di chúc hoặc theo pháp luật. Người thừa kế không là cá nhân có quyền hưởng di sản theo di chúc” [26, Điều 609]. Trên cơ sở các quan điểm, lý luận nêu trên tác giả cũng đưa ra quan điểm của mình về quyền thừa kế như sau: “Quyền thừa kế là quyền tự quyết của người nhận di sản. Quyền thừa kế chỉ phát sinh khi người có di sản chết, những người thừa kế theo pháp luật hoặc theo di chúc của người để lại di sản có thể nhận di sản hoặc từ chối nhận di sản thừa kế của người chết”. 1.2. Pháp luật hiện hành về thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở 1.2.1. Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo di chúc Di chúc là việc thể hiện ý nguyện cuối cùng của người lập di chúc, do vậy pháp luật luôn tôn trọng và bảo hộ ý chí của người lập di chúc. Đối với di sản là quyền sử dụng đất ở và nhà ở, người lập di chúc dựa vào tâm nguyện, tình cảm của mình với người khác mà định đoạt cho họ được hưởng quyền sử dụng đất ở và nhà ở. Theo Điều 624 BLDS năm 2015 quy định: “Di chúc là sự thể hiện ý chí của cá nhân nhằm chuyển tài sản của mình cho người khác sau khi chết”. Di chúc là cơ sở, căn cứ trong việc phân chia di sản của người chết để lại, việc chia thừa kế theo di chúc tùy thuộc vào việc người chết có để lại di chúc hay không. Tại Chương XXII - BLDS năm 2015 quy định một số vấn đề pháp lý về thừa kế theo di chúc, theo đó: 9
Thứ nhất, về chủ thể lập di chúc. Theo quy định tại Điều 625 BLDS năm 2015: Người thành niên có đủ điều kiện theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều 630 của Bộ luật này có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình; Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi được lập di chúc, nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc [26, Điều 625]. Như vậy, người lập di chúc đối với di sản là quyền sử dụng đất ở và nhà ở, là người mà có quyền sử dụng, định đoạt khối tài sản quyền sử dụng đất ở, nhà ở của mình cho những người khác còn sống sau khi chết. Người lập di chúc ở đây chỉ có thể là cá nhân mà không thể là cơ quan, tổ chức, còn tài sản của cơ quan, tổ chức là tài sản chung về chủ thể có quyền và được xử lý theo quy định pháp luật về doanh nghiệp. Một là, người thành niên có đủ điều kiện theo quy định tại điểm a khoản 1, Điều 630 BLDS năm 2015 có quyền lập di chúc để định đoạt tài sản của mình, tức là người lập di chúc này là người đã thành niên và tại thời điểm lập di chúc họ là người minh mẫn, sáng suốt, không bị lừa dối, cưỡng ép hay đe dọa. Họ có khả năng thực hiện hành vi và nhận thức được hậu quả của hành vi, tự chịu trách nhiệm trong việc xác lập, thực hiện giao dịch dân sự. Hai là, người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi được lập di chúc nếu được cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc lập di chúc. Quy định này khắc phục được sự băn khoăn về việc cha, mẹ hoặc người giám hộ đồng ý về việc cho lập hay đồng ý về nội dung định đoạt tài sản trong di chúc mà BLDS năm 2005 trước đây chưa thể hiện rõ. Nay căn cứ vào Điều 21 BLDS năm 2015:“Người từ đủ mười lăm tuổi đến chưa đủ mười tám tuổi tự mình xác lập, thực hiện giao dịch trừ giao dịch liên quan đến bất động sản, động sản phải đăng ký và giao dịch dân sự khác theo quy định của pháp luật phải được người đại diện theo pháp luật đồng ý”. 10
Những người ở độ tuổi này thường chưa nhận thức đầy đủ của việc thực hiện hành vi cũng như hậu quả của việc lập di chúc, vì vậy pháp luật quy định cần phải có sự kiểm soát của cha, mẹ hoặc người giám hộ khác. Quy định này không đồng nghĩa là vi phạm nguyên tắc “ý chí” của cá nhân để lại di sản thừa kế theo di chúc, mà việc đồng ý của người đại diện, giám hộ chỉ nhằm đảm bảo quyền, lợi ích hợp pháp trong quá trình tham gia giao dịch của người chưa thành niên. Thứ hai, quyền của người lập di chúc: Căn cứ quy định tại Điều 626 BLDS năm 2015, thì người lập di chúc có các quyền như: Chỉ định người thừa kế, truất quyền hưởng di sản của người thừa kế; Phân định phần di sản cho tường người thừa kế; Dành một phần tài sản trong khối di sản để di tặng, thờ cúng; Giao nghĩa vụ cho người thừa kế; Chỉ định người giữ di chúc, người quản lý di sản… Đối với cá nhân người để lại tài sản, với tư cách là chủ sở hữu hợp pháp đối với những tài sản của mình, cá nhân có quyền lập di chúc để thực hiện quyền định đoạt tài sản của họ khi chết. Quyền định đoạt của người có tài sản lập di chúc chỉ có hiệu lực khi việc định đoạt bằng di chúc thỏa mãn các điều kiện về di chúc hợp pháp được quy định tại Điều 630 BLDS năm 2015. Do tính đặc thù của đối tượng di sản là quyền sử dụng đất ở và nhà ở còn cần phải xác định rõ người có quyền sở hữu nhà ở và sử dụng đất ở. Một là, quyền sử dụng đất ở và nhà ở thuộc quyền sử dụng, sở hữu chung hợp nhất. Như vậy, nếu một bên muốn để lại di sản thừa kế là quyền sử dụng đất ở và nhà ở thuộc quyền sở hữu, sử dụng chung, thì chỉ có quyền quyết định phần thuộc sở hữu của mình. Giả sử di chúc hợp pháp, tức người được nhận di sản thừa kế có quyền được sử dụng, sở hữu phần di sản như nội dung di chúc nhưng cũng phải xem xét đến tính thực tế của phần di sản. Trường hợp, nếu phân chia diện tích đất ở do thừa kế không đủ diện tích 11
tối thiểu để cấp GCN QSDĐ và quyền sở hữu nhà ở hoặc căn nhà không thể đêm ra phân chia được nhằm đảo bảo an toàn, kết cấu xây dựng …,thì bên được quản lý, sử dụng, sở hữu khối di sản đó phải có nghĩa vụ thanh toán cho bên còn lại giá trị tương ứng với phần giá trị di sản của họ đáng ra được hưởng. Hai là, quyền sử dụng đất ở và nhà ở là tài sản chung của vợ chồng. Mặc dù BLDS năm 2015 đã bỏ quy định di chúc chung của vợ chồng, tuy nhiên pháp luật hiện hành không cấm. Thực tế, trong trường hợp này nếu như vợ chồng xét thấy cần thiết, tự nguyện, thống nhất và cùng ý chí để lại di sản cho người khác thì hoàn toàn vẫn có thể thực hiện hoặc vợ chồng không thống nhất, không cùng ý chí đối với nội dung di chúc thì mỗi bên vợ hay chồng có thể tự thực hiện việc để lại di sản thừa kế đối với phần quyền sử dụng đất ở và nhà ở của mình cho người khác. Thứ ba, hình thức của di chúc: Di chúc phải được lập thành văn bản; nếu không thể lập được di chúc bằng văn bản thì có thể di chúc bằng miệng (Điều 627 BLDS năm 2015). Đối với di chúc bằng văn bản gồm: Di chúc bằng văn bản không có người làm chứng; Di chúc bằng văn bản có người làm chứng; Di chúc bằng văn bản có công chứng; Di chúc bằng văn bản có chứng thực. Tùy thuộc vào điều kiện, hoàn cảnh mà người lập di chúc lựa chọn một trong các hình thức theo quy định của pháp luật để thể hiện ý chí định đoạt tài sản của mình trong đó. Hình thức của di chúc được coi là phương thức biểu đạt ý chí của người lập di chúc, là căn cứ pháp lý làm phát sinh quan hệ thừa kế theo di chúc, là chứng cứ để bảo vệ quyền lợi cho người được chỉ định trong di chúc. Còn đối với di chúc miệng chỉ được công nhận khi đáp ứng điều kiện về hình thức và thủ tục rất nghiêm ngặt, cụ thể: Là người thành niên, tại thời điểm lập di chúc hoàn toàn minh mẫn và sáng suốt, người từ 15 đến 18 tuổi không có quyền lập di chúc miệng; Người lập di chúc chỉ có thể lập di chúc 12
trong trường hợp tính mạng một người bị cái chết đe dọa do bệnh tật hoặc các nguyên nhân khác mà không thể lập di chúc bằng văn bản; Người lập di chúc miệng thể hiện ý chí cuối cùng của mình trước mặt ít nhất hai người làm chứng và ngay sau đó những người làm chứng ghi chép lại, cùng ký tên hoặc điểm chỉ. Đồng thời, trong thời hạn năm ngày kể từ ngày di chúc miệng, thể hiện ý chí cuối cùng thì di chúc phải được công chứng hoặc chứng thực. Thứ tư, người thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc: Theo pháp luật dân sự, người để lại di sản có quyền truất quyền hưởng di sản hoặc không cho người thuộc diện thừa kế được hưởng di sản.Tuy nhiên, nhằm bảo vệ quyền, lợi ích của một số cá nhân trong diện những người thừa kế theo pháp luật, phù hợp với tập quán, đạo đức xã hội và truyền thống dân tộc Việt Nam. Điều 644 BLDS năm 2015 quy định những người thừa kế không phụ thuộc nội dung của di chúc gồm: Con chưa thành niên, cha, mẹ, vợ, chồng; Con đã thành niên nhưng không có khả năng lao động, những người này phải được hưởng hai phần ba (2/3) của một suất thừa kế theo pháp luật nếu họ không được hưởng hoặc được hưởng ít hơn hai phần ba (2/3) của một suất thừa kế theo pháp luật. Đối với di sản thừa kế là quyền sử dụng đất ở và nhà ở cũng vậy, đó là trường hợp cha, mẹ, con, vợ, chồng không để lại di sản là quyền sử dụng đất ở và nhà ở hoặc để lại di sản nhưng ít hơn hai phần ba (2/3) của một suất thừa kế nếu chia theo pháp luật cho những người được thừa kế không phụ thuộc vào nội dung của di chúc nêu trên. Quyền sử dụng đất ở và nhà ở được xác định giá trị theo quy định pháp luật về giá đất, định giá tài sản để làm căn cứ khi phân chia di sản. 1.2.2. Thừa kế quyền sử dụng đất ở và nhà ở theo pháp luật Thừa kế theo pháp luật là quá trình dịch chuyển di sản của người chết sang những người còn sống theo quy định của pháp luật về thừa kế. Cá nhân có quyền sử dụng đất ở và nhà ở, sau khi chết thì số di sản của người đó được 13