Luận văn Thạc sĩ Nhân học: Biến đổi nhà cửa của người Thái Đen ở xã Bình Sơn từ khi đổi mới đến nay - Vũ Thị Diệu

Chia sẻ: Trạc Thanh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:146

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là tìm hiểu các đặc trƣng về nhà cửa truyền thống của người Thái Đen ở xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa; tìm hiểu những biến đổi về nhà cửa trên nhiều khía cạnh, biến đổi về loại hình, vật liệu, kĩ thuật xây dựng, mặt bằng sinh hoạt, phong tục tập quán và mối quan hệ xã hội của các thành viên trong gia đình; tìm hiểu các yếu tố tác động như môi trường, xã hội, thể chế và chính sách dẫn đến sự biến đổi về nhà cửa của người Thái Đen ở xã Bình Sơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Nhân học: Biến đổi nhà cửa của người Thái Đen ở xã Bình Sơn từ khi đổi mới đến nay - Vũ Thị Diệu

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN VŨ THỊ DIỆU BIẾN ĐỔI NHÀ CỬA CỦA NGƢỜI THÁI ĐEN Ở XÃ BÌNH SƠN TỪ KHI ĐỔI MỚI ĐẾN NAY LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Nhân học Hà Nội-2016
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ DIỆU BIẾN ĐỔI NHÀ CỬA CỦA NGƢỜI THÁI ĐEN Ở XÃ BÌNH SƠNTỪ KHI ĐỔI MỚI ĐẾN NAY Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Nhân học Mã số:60 31 03 02 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Vi Văn An Hà Nội-2016
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn Thạc sĩ “Biến đổi nhà cửa của người Thái Đen ở xã Bình Sơn từ khi đổi mới đến nay”, tôi xin bày tỏ lòng cám ơn. T.S. Vi Văn An, Bảo tàng Dân tộc Việt Nam - Ngƣời thầy đã tận tình giúp đỡ và hƣớng dẫn tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. PGS.TS. Lê Sỹ Giáo, thầy đã định hƣớng cho tôi nghiên cứu về ngƣời Thái ở Thanh Hóa và đã tận tình giúp đỡ về mặt chuyên môn cả trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến tập thể thầy/ cô trong Khoa Nhân học, Trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã giúp đỡ tôi trong suốt quá học tập và nghiên cứu tại đây Xin trân trọng cảm ơn ! Hà Nội, ngày 27 tháng 5 năm 2016 Vũ Thị Diệu
MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài ....................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu .................................................................................. 3 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ............................................................. 3 4.Tổng quan tài liệu nghiên cứu .................................................................... 4 5. Nguồn tƣ liệu ............................................................................................. 7 6. Khái niệm và lý thuyết tiếp cận ................................................................. 7 6.1 Một số khái niệm .................................................................................. 7 6.2. Lý thuyết tiếp cận .............................................................................. 11 7. Phƣơng pháp nghiên cứu ......................................................................... 14 8. Đóng góp của luận văn ............................................................................ 17 9. Bố cục luận văn ....................................................................................... 18 CHƢƠNG 1 KHÁI QUÁT VỀ ĐỊA BÀN VÀ TỘC NGƢỜI NGHIÊN CỨU 1.1. Khái quát về địa bàn nghiên cứu ....................................................... 19 1.1.1. Vị trí địa lý .................................................................................. 19 1.1.2. Điều kiện tự nhiên....................................................................... 21 1.2. Khái quát về tộc ngƣời nghiên cứu ................................................... 25 1.2.1. Dân số và phân bố dân cƣ ........................................................... 25 1.2.2. Tên gọi và lịch sử cƣ trú ............................................................. 31 1.2.3. Các hoạt động kinh tế ................................................................. 33 1.2.4. Các dạng thức văn hóa ................................................................ 40 Tiểu kết chƣơng 1 …………………………………………..……….48 CHƢƠNG 2 NHỮNG ĐẶC TRƢNG CỦA NHÀ CỬA TRUYỀN THỐNG 2.1. Những vấn đề chung ......................................................................... 49 2.2. Quan niệm và phân loại nhà cửa của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn.. 51 2.3. Quy trình làm nhà .............................................................................. 53 2.3.1. Chuẩn bị vật liệu ......................................................................... 53 2.3.2. Kĩ thuật dựng nhà........................................................................ 55
2.3.3. Quy trình dựng nhà ..................................................................... 57 2.3. 4. Bố trí mặt bằng sinh hoạt ........................................................... 61 2.4. Các nghi lễ trong quá trình dựng nhà ............................................... 64 2.4.1. Chọn đất và hƣớng nhà .............................................................. 64 2.4.2. Chọn ngày, giờ và các nghi lễ trong quá trình dựng nhà............ 66 2.5. Các điều kiêng kỵ trong ngôi nhà ..................................................... 68 Tiểu kết chƣơng 2………………..…………………………………..70 CHƢƠNG 3 BIẾN ĐỔI NHÀ CỬA VÀ CÁC YẾU TỐ TÁC ĐỘNG DẪN ĐẾN SỰ BIẾN ĐỔI 3.1. Tiền đề và quá trình biến đổi nhà cửa ............................................... 71 3.2. Các yếu tố biến đổi ............................................................................ 72 3.2.1. Biến đổi về loại hình nhà cửa ..................................................... 73 3.2.2. Thay đổi về vật liệu xây dựng .................................................... 74 2.2.3. Thay đổi thợ, công cụ, đơn vị đo lƣờng...................................... 75 3.2.4. Thay đổi về kĩ thuật và quy trình dựng nhà ................................ 79 2.2.5. Thay đổi mặt bằng sinh hoạt trong ngôi nhà .............................. 80 2.2.6. Thay đổi phong tục, tập quán liên quan đến ngôi nhà ............... 82 3.3. Các yếu tố tác động dẫn đến sự biến đổi nhà cửa ............................. 85 3.3.1. Chính sách và thể chế ................................................................. 86 3.3.2. Yếu tố môi trƣờng ...................................................................... 89 3.3.3. Yếu tố kinh tế .............................................................................. 90 3.3.4. Sự giao lƣu văn hóa giữa các dân tộc ......................................... 92 3.3.5. Sự thay đổi nhận thức của ngƣời dân ......................................... 93 Tiểu kết chƣơng3………………………………………………..…..94 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 95 TÀI LIỆU THAM KHẢO.............................................................................. 98 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 103
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nhà cửa là một trong những thành tố của văn hóa vật chất, biểu hiện đặc trƣng của văn hóa tộc ngƣời. Thông qua nhà cửa có thể nhận biết tộc ngƣời này với tộc ngƣời khác. Nghiên cứu về nhà cửa và các yếu tố liên quan đến ngôi nhà để thấy đƣợc đặc trƣng giao lƣu văn hóa và quá trình phát triển, tiếp biến của văn hóa tộc ngƣời. Nhà sàn là loại hình cƣ trú truyền thống của ngƣời Thái. Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện nay, nhà sàn đang đƣợc thay thế bằng loại hình nhà theo kiểu kiến trúc của ngƣời Việt và đi liền với nó là sự biến đổi về cách thức sử dụng không gian sinh hoạt, phong tục tập quán, tôn giáo, tín ngƣỡng liên quan đến ngôi nhà. Vậy quá trình biến đổi kiến trúc nhà cửa của người Thái Đen ở xã Bình Sơn diễn ra như thế nào? Đâu là nguyên nhân dẫn đến sự biến đổi về loại hình nhà ở này? Vấn đề phát triển kinh tế xã hội sau đổi mới đã tác động và ảnh hưởng như thế nào đối với sự biến đổi văn hóa vật chất của người Thái nói chung và nhà cửa nói riêng. Đây là những câu hỏi chính đặt ra của đề tài và cũng là lí do khiến tôi lựa chọn nhà ở làm đối tƣợng nghiên cứu cho luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Nhân học của mình. Để thực hiện đề tài này, tôi đã chọn xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa làm địa bàn nghiên cứu. Tôi lựa chọn địa bàn này vì 3 lí do chính: Thứ nhất, Bình Sơn vốn là một xã miền núi của huyện Triệu Sơn, chiếm ¾ diện tích là đồi núi. Dân cƣ trong xã trƣớc đây chủ yếu là ngƣời Thái Đen, số ít ngƣời Mƣờng nhƣng từ khi có dự án 327 chuyển ngƣời Kinh ở một số xã trong huyện có mật độ dân số cƣ trú đông đúc di cƣ lên xây dựng kinh tế mới ở vùng miền núi Tây Triệu Sơn. Ngƣời Kinh di cƣ lên khu vực này, họ tạo lập những bản làng sống cƣ trú trú đan xen với ngƣời Thái. Qúa trình cƣ trú đan xen dẫn đến việc giao thoa và tiếp nhận văn hóa của tộc ngƣời đa số, từ đó hình thành nên những nét văn hóa mới của tộc ngƣời này. 1
Thứ hai, từ năm 1990 trở lại đây, nhà sàn – loại hình nhà ở truyền thống của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn đã có sự biến đổi nhanh chóng, mạnh mẽ. Hiện nay, trong các thôn/ bản của ngƣời Thái không còn một ngôi nhà sàn nào đƣợc sử dụng với tƣ cách là nhà ở. Nghiên cứu về: “Biến đổi nhà sàn của người Thái Đen ở xã Bình Sơn từ sau đổi mới” để thấy đƣợc các xu hƣớng biến đổi trong loại hình nhà ở của ngƣời Thái và những nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi này. Thứ ba, lý do khiến tôi lựa chọn xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn làm địa bàn nghiên cứu mà không phải một địa phƣơng khác vì: nếu nhƣ ngoài Tây Bắc, các nhà Dân tộc học thƣờng quan tâm đến các địa phƣơng có ngƣời Thái cƣ trú tập trung tại hai tỉnh Thanh Hóa (Quan Hóa, Bá Thƣớc, Thƣờng Xuân) và Nghệ An (Quỳ Hợp, Quế Phong, Quỳ Châu, Con Cuông, Tƣơng Dƣơng). Trong khi đó, có thể khẳng định, cho đến nay, chƣa có bất kỳ một nghiên cứu nào hay bài viết về bộ phận ngƣời Thái ở xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa. Do vậy, đây là địa bàn nghiên cứu không trùng lặp với các công trình nghiên cứu của những ngƣời đi trƣớc. Hơn nữa, Bình Sơn là xã gần nơi tác giả sinh sống và tôi đã dành thời gian tìm hiểu nhất định về lĩnh vực này ngay từ những năm khi đang còn học đại học. Do vậy, lựa chọn đề tài này giúp tôi có điều kiện thuận tiện hơn trong quá trình thâm nhập địa bàn và sẽ khai thác đƣợc nhiều tƣ liệu tốt, vì có nhiều ngƣời thân quen với gia đình và bạn bè học thời phổ thông trung học hiện đang sinh sống tại xã Bình Sơn. Đây là lợi thế để tôi tiến hành điền dã tại cộng đồng để phỏng vấn lấy thông tin đƣợc tốt hơn. Từ ba lý do đã trình bày ở trên nên tôi lựa chọn xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn làm địa bàn nghiên cứu của mình. Qua nghiên cứu các đặc trƣng nhà ở truyền thống và sự biến đổi nhà ở của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn, góp phần giúp chính quyền địa phƣơng có cơ sở khoa học trong việc định ra giải pháp bảo lƣu, bảo tồn, phát huy các giá trị nhà ở trong quá trình nông thôn mới hiện nay. 2
2. Mục tiêu nghiên cứu - Tìm hiểu các đặc trƣng về nhà cửa truyền thống của ngƣới Thái Đen ở xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa. - Tìm hiểu những biến đổi về nhà cửa trên nhiều khía cạnh: biến đổi về loại hình, vật liệu, kĩ thuật xây dựng, mặt bằng sinh hoạt, phong tục tập quán và mối quan hệ xã hội cảa các thành viên trong gia đình. - Tìm hiểu các yếu tố tác động: môi trƣờng, xã hội, thể chế và chính sách dẫn đến sự biến đổi về nhà cửa của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu: Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là “Biến đổi nhà cửa của người Thái Đen xã Bình Sơn từ khi đổi mới đến nay”. Nhà cửa gồm có: nhà ở, kiến trúc dân gian, khu dân dụng….Tuy nhiên, với đề tài này tác giả tập trung nghiên cứu về nhà ở của ngƣời Thái với hai loại hình nhà: nhà ở truyền thống và nhà ở từ khi đổi mới đến nay. + Đối tượng khảo sát: Đối tƣợng phỏng vấn bao gồm: các bậc cao niên, trung niên, thanh niên ngƣời Thái Đen cƣ trú ở xã Bình Sơn. Để tìm hiểu những thôn tin liên quan đến loại hình nhà ở truyền thống, tác giả phỏng vấn các bậc cao niên, trung niên trong làng. Bên cạnh đó, tác giả tiến hành phỏng vấn đối tƣợng thanh thiếu niên để tìm hiểu biến đổi nhà ở của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn trong giai đoạn hiện nay. + Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi không gian nghiên cứu của đề tài đƣợc xác định ở 3 thôn có ngƣời Thái Đen cƣ trú, đó là: Thôn Thoi, Bồn Dồn và Cây Xe. Phạm vi thời gian, luận văn tập trung nghiên cứu những biến đổi nhà ở của ngƣời Thái Đen ở xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa từ khi đổi mới đến nay. 3
4. Tổng quan tài liệu nghiên cứu Nghiên cứu về tộc ngƣời Thái ở Việt Nam hiện đã có nhiều công trình nghiên cứu, có thể quy nạp thành 3 vấn đề lớn nhƣ sau: (1) Nghiên cứu tổng quan về tộc người Thái ở Việt Nam. Các nhà nghiên cứu thƣờng đi sâu nghiên cứu tổng quan về ngƣời Thái ở Việt Nam dƣới góc độ lịch sử tộc ngƣời, hệ thống thân tộc, các hoạt động kinh tế mƣu sinh cho đến phong tục tập quán, tín ngƣỡng trong việc dựng nhà, ăn, mặc, nghi lễ vòng đời, lễ hội, vui chơi... Tiêu biểu phải kể đến các tác giả Cầm Trọng, Đặng Nghiên Vạn, Hoàng Lƣơng…; trong đó có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu về ngƣời Thái nhƣ: Người Thái ở Tây Bắc Việt Nam (1978); Những hiểu biết về người Thái ở Việt Nam (2005); Người Thái (2005); Mấy vấn đề cơ bản về lịch sử, kinh tế, xã hội cổ đại của người Thái Tây Bắc Việt Nam (1978), Sơ lược về sự thiên di của các bộ tộc Thái vào Tây Bắc Việt Nam (1965); Tư liệu về lịch sử và xã hội dân tộc Thái (1977)… Các tác giả nêu trên chủ yếu tập trung nghiên cứu ngƣời Thái ở khu vực Tây Bắc và Đông Bắc Việt Nam. Nghiên cứu về tộc ngƣời Thái ở Việt Nam cũng đƣợc nhóm tác giả Nguyễn Văn Huy, Cầm Trọng, Vi Văn An, Võ Thị Thƣờng ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam quan tâm nghiên cứu dƣới góc độ nhân học bảo tàng, với đề tài: Người Thái ở Việt Nam (2005). Nhóm tác giả ngoài tìm hiểu tổng quan ngƣời Thái ở khu vực Tây Bắc, Thanh Hóa, Nghệ An về nguồn gốc lịch sử tộc ngƣời, quá trình chuyển cƣ, phân bố các nhóm địa phƣơng… còn tìm hiểu cả về sinh hoạt văn hóa vật chất và tinh thần của ngƣời Thái ở Việt Nam. (2)Nghiên cứu các giá trị văn hóa vật chất của người Thái nói chung và người Thái ở Thanh hóa – Nghệ An nói riêng. Tiêu biểu là công trình nghiên cứu của tác giả Vi Văn Biên (2006), Văn hóa vật chất của người Thái ở Thanh Hóa và Nghệ An. Tác giả cho rằng, ngƣời Thái ở Thanh Hóa, Nghệ An có quan hệ nguồn gốc với ngƣời Thái ở Tây Bắc nhƣng do quá trình chuyển cƣ, sinh sống cƣ trú đan xen với các cƣ 4
dân Việt – Mƣờng, Môn – Khơ Me nên ngƣời Thái ở Thanh Hóa, Nghệ An đã hình thành nên bản sắc riêng mang tính địa phƣơng, vùng miền. Tuy nhiên, họ vẫn có những nét sinh hoạt văn hóa giống với ngƣời Thái ở Tây Bắc. Những giá trị văn hóa của ngƣời Thái hiện đƣợc lƣu giữ ở các nhóm Thái ở Thanh Hóa, Nghệ An về ăn, mặc, ở, phƣơng tiện đi lại, vận chuyển khá đa dạng và phong phú. Các giá trị văn hóa vật chất của người Thái ở miền núi Nghệ An cũng đƣợc Artha Nantachukra (1998) chọn làm đề tài luận án Tiến sĩ sử học tại trƣờng Đại học khoa học xã hội và nhân văn. Luận án đi sâu tìm hiểu về các giá trị văn hóa vật chất của ngƣời Thái ở Nghệ An thông qua hệ thống công cụ sản xuất, hệ thống thủy lợi; về ăn, mặc, ở và các phƣơng tiện vận chuyển đi lại. Ngoài ra, tác giả luận án cũng so sánh sự giống và khác nhau giữa nhóm Thái ở Nghệ An với một số bộ phận ngƣời Thái ở Thái Lan. Từ đó, ngƣời đọc thấy đƣợc sự khác biệt về điều kiện tự nhiên, lịch sử, chính trị, xã hội của từng nhóm Thái ở mỗi quốc gia, vùng miền sẽ có sự khác nhau về mặt văn hóa. (3) Nghiên cứu về nhà ở Nghiên cứu về nhà ở đã có một số công trình nghiên cứu mang tính chuyên sâu, tiêu biểu là tác giả Nguyễn Khắc Tụng, Hoàng Nam. Nhà nghiên cứu kiến trúc dân gian Nguyễn Khắc Tụng với công trình: Nhà ở cổ truyền các dân tộc ở Việt Nam. Tác phẩm đã trình bày một cách khái quát về loại hình nhà ở truyền thống và kiến trúc dân gian của các dân tộc ở Việt Nam phân theo nhóm ngôn ngữ. Bên cạnh đó, còn có công trình nghiên cứu của Vƣơng Trung (1997), Nhà sàn cổ người Thái Việt Nam. Tác giả đi sâu tìm hiểu kiến trúc ngôi nhà sàn truyền thống của ngƣời Thái với những nghi lễ trong quá trình dựng nhà, sinh hoạt dƣới nếp nhà, cách giáo dục trong gia đình...Đặc biệt, tác giả đã nghiên cứu ngôi nhà sàn của ngƣời Thái từ hai góc độ: (1) Ngôi nhà sàn là sản phẩm văn hóa không chỉ thể hiện kỹ năng, kĩ thuật làm nhà mà còn thể hiện cả trình độ hiểu biết về tự nhiên, môi trƣờng sống. 5
(2) Nhà sàn của ngƣời Thái là nơi hội tụ những sinh hoạt văn hóa dân tộc, nó là nơi chứng kiến những mốc quan trọng của đời ngƣời nhƣ: sinh đẻ, cƣới xin, lên lão, tang lễ; đồng thời, nó cũng có chức năng bảo tồn, kế thừa và phát huy truyền thống văn hóa tốt đẹp của dân tộc Thái. Công trình nghiên cứu của các tác giả Hoàng Nam, Lê Ngọc Thắng (1984), Nhà sàn Thái, tác phẩm đã đi sâu nghiên cứu kiến trúc nhà sàn truyền thống của ngƣời Thái, những sinh hoạt văn hóa mang tính vật chất và tinh thần, qua đó góp phần lý giải quá trình hình thành và phát triển đời sống văn hóa truyền thống của ngƣời Thái. Ngoài ra, còn một số luận văn, luận án nghiên cứu về nhà ở. Tiểu biểu có một số công trình: Phạm Lợi (2005), Nhà ở của người Triêng ở Việt Nam, luận án Tiến sĩ lịch sử chuyên ngành Dân tộc học; Phạm Minh Phúc (2012), Nhà ở của người Dao áo dài ở tỉnh Hà Giang, luận án Tiến sĩ Nhân học; Nguyễn Thị Hòa (1996), Nhà ở và sinh hoạt nha ở của người Êđê ở Việt Nam, luận án Phó Tiến sĩ Kho học lịch sử. Luận văn Thạc sĩ của Nguyễn Tiến Dũng (2006) về Các giá trị văn hóa nhà cửa của người Thái ở Quế Phong, Nghệ An, trƣờng Đại học văn hóa Hà Nội. Các nhà nghiên cứu đã tiếp cận nhà ở dƣới góc độ Dân tộc học/ Nhân học, đã mô ta chi tiết về nguyên liệu, kĩ thuật làm nhà, các nghi lễ, phong tục tập quá, nếp sống, sinh hoạt của tộc ngƣời dƣới mái nhà. Bên cạnh đó, còn có một số bài viết trong kỉ yếu chƣơng trình Thái học năm 2013 ở Thanh Hóa. Các công trình nghiên cứu nêu trên đã cho chúng ta cái nhìn tổng quan về ngƣời Thái và những đặc trƣng văn hóa của tộc ngƣời thông qua các thành tố của văn hóa vật chất (nhà ở, trang phục, ăn uống) và văn hóa tinh thần (phong tục tập quán, tôn giáo, tin ngƣỡng, lễ tết,...). Tuy nhiên, nghiên cứu về biến đổi về nhà ở của ngƣời Thái Đen trong giai đoạn hiện nay một cách có hệ thống ở một địa điểm, cùng với mốc thời gian cụ thể thì chƣa có nhiều công trình nghiên cứu. Bởi vậy, ngoài việc kế thừa các nguồn tƣ liệu thứ cấp (sách, báo, tạp chí, các công trình nghiên cứu, các bài hội thảo…) tác giả tập 6
trung khai thác tƣ liệu điền dã tại địa bàn để hoàn thiện luận văn với những vấn đề mà mục đích nghiên cứu đã đề ra. 5. Nguồn tƣ liệu Luận văn đƣợc hình thành trên cơ sở kế thừa sau: (1) Tài liệu của các nhà nghiên cứu qua các bài viết, công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn. (2) Tƣ liệu thu thập trong quá trình nghiên cứu điền dã Dân tộc học tại địa bàn. 6. Khái niệm và lý thuyết tiếp cận 6.1 Một số khái niệm + Văn hóa Có rất nhiều quan niệm và cách định nghĩa khác nhau về văn hóa, mỗi học giả đều xuất phát từ những cứ liệu riêng, góc độ riêng, mục đích riêng, phù hợp với vấn đề mình nghiên cứu để đƣa ra định nghĩa về văn hóa. Tác giả Trần Ngọc Thêm trong cuốn Cơ sở văn hóa Việt Nam đã định nghĩa: “Văn hóa là một hệ thống hữu cơ các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo và tích lũy qua quá trình hoạt động thực tiễn, trong sự tương tác giữa con người với môi trường tự nhiên và xã hội” [50, tr.1]. Nhƣ vậy với cách định nghĩa này thì nội hàm của khái niệm văn hóa bao gồm: (1) Những giá trị vật chất và tinh thần do con ngƣời sáng tạo ra nhằm thỏa mãn các nhu cầu của con ngƣời và vì con ngƣời. (2) Những giá trị mà con ngƣời sáng tạo ra đó phải mang tính nhân tính nghĩa là nó phải mang tính ngƣời. Theo nghĩa rộng, văn hoá đƣợc xem là bao gồm tất cả những gì do con ngƣời sáng tạo ra. Năm 1940, Hồ Chí Minh đã viết: “Vì lẽ sinh tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học, nghệ thuật, những công cụ cho sinh hoạt hằng ngày về ăn, mặc, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những sáng tạo và phát minh đó tức là văn hóa. Văn hóa là sự tổng hợp của mọi phương thức sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người 7
đã sản sinh ra nhằm thích ứng những nhu cầu đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” [32, tr. 431] Tuy khác nhau, nhƣng các định nghĩa đó đều thống nhất ở một điểm, coi văn hóa là cái do con ngƣời sáng tạo ra, cái đặc hữu của con ngƣời. Mọi thứ văn hóa đều là văn hóa thuộc về con ngƣời, các thứ tự nhiên không thuộc về khái niệm văn hóa. Văn hóa là đặc trƣng căn bản, phân biệt con ngƣời với động vật, cũng là tiêu chí căn bản để phân biệt sản phẩm nhân tạo và sản phẩm tự nhiên. Về phân loại văn hóa: Có quan điểm phân chia văn hóa thành 3 dạng thức: văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần và văn hóa xã hội. Các nhà dân tộc học Xô Viết chia văn hóa thành 2 phần: Văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần. Tsêbôcxarôpva cho rằng: “Văn hóa vật chất gồm các vật tồn tại thực tế trong không gian ở một khoảng thời gian nào đó, gồm có phương tiện đi lại, nhà ở, thức ăn đồ uống, trang phục và đồ trang sức. Văn hóa tinh thần là một dạng thông tin tồn tại trong kí ức sinh động tập thể của bất cứ quần thể người nào và được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác bằng con đường kể chuyện hoặc phô diễn dưới những dạng thức hành vi. Nó bao gồm: các phong tục tập quán liên quan đến đời sống gia đình, xã hội, kinh tế, các tiêu chuẩn pháp lý, các loại hình nghệ thuật, các tín ngưỡng tôn giáo và thờ cúng” [3, tr.41]. Các nhà nhân học ở Âu – Mỹ, đặc biệt là trƣờng phái Pháp đã phân chia khái niệm văn hóa của từng tộc ngƣời theo các nội dung: phƣơng thức kiếm sống, cơ cấu xã hội, các hình thức tôn giáo. + Biến đổi văn hóa Trong ngành khoa học xã hội, không có một khung lý thuyết nào giải quyết đƣợc mọi tình huống, mọi hiện tƣợng của đời sống xã hội. Mỗi lý thuyết hay một mô hình lý luận chỉ làm sáng tỏ một khía cạnh nhất định trong đời sống xã hội. Có rất nhiều quan niệm về sự biến đối văn hóa. Thuyết truyền bá văn hóa (F.Graebner – Đức, W.Schmidr – Áo, G.E.Smith – Anh) nhấn mạnh sự 8
vay mƣợn văn hóa của xã hội này với xã hội khác. Thuyết Vùng văn hóa của Franz Boas, C.L.Wissler, A.L.Kroeber, thuyết trung tâm và ngoại vi của các nhà nhân học Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam, tập trung lƣu ý sự lan truyền văn hóa từ vùng trung tâm ra khu vực ngoại vi và ngƣợc lại; trong đó nhấn mạnh vai trò lan tỏa, thu hút của vùng trung tâm. Thuyết tiếp biến văn hóa của các nhà nhân học Mỹ (Redfield, Broom) phân tích những biến đổi của nền văn hóa khác khi tiếp xúc với nền văn hóa phƣơng Tây, chịu sự tác động rõ rệt của nền văn hóa quốc gia thống trị [14, tr.15]. Các nhà nhân học hậu hiện đại tán thành quan điểm kinh tế phát triển thúc đẩy sự biến đổi về xã hội, văn hóa. Nhà nghiên cứu Ronaid Inglehart và Wayne Baker trong công trình Hiện đại hóa, biến đổi văn hóa và sự duy trì những giá trị văn hóa truyền thống đã chỉ rõ mối quan hệ biện chứng giữa chính trị, kinh tế, văn hóa; trong đó văn hóa đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển kinh tế, xã hội. Biến đổi văn hóa đƣợc hiểu theo nghĩa rộng, là quá trình vận động của tất cả các xã hội [5, tr.9]. Dù ở quan niệm hay lý thuyết nào thì biến đối văn hóa cũng phải đặt trong mối quan hệ tƣơng tác với sự phát triển kinh tế, xã hội và bối cảnh chung của đất nƣớc. Biến đổi văn hóa, khái niệm tôi sử dụng trong công trình nghiên cứu này đƣợc hiểu là: Sự cải biến thói quen, nề nếp truyền thống nhằm thích ứng với hoàn cảnh mới, điều kiện mới. Việc mất đi các giá trị, nề nếp thói quen cũ, sự hình thành các nếp sống, giá trị mới. Đó là quá trình“đồng hóa” và tiếp nhận của dân bản địa đối vơi những thành phần cư dân mới ở địa phương [15, tr.16]. Biến đổi văn hóa là một quá trình tiếp biến phức tạp, sinh động, bao gồm: ý thức và tự nhiên, điều mong muốn và điều không mong muốn (phải chấp nhận) trong đó có cái mai một, phai mờ dần; thầm chí là mất đi để thích ứng và hình thành nên cái mới. Có rất nhiều quan điểm về sự biến đổi văn hóa, nhƣng dù ở những quan điểm hay quan niệm lý thuyết nào thì biến đổi văn hóa luôn đƣợc xem xét trong mối quan hệ chặt chẽ với sự hiện đại hóa xã hội, trong đó vấn đề cốt lõi 9
là sự phát triển kinh tế. Biến đổi văn hóa là một quá trình tiếp biến phức tạp và sinh động. Mức độ, tốc độ biến đổi của văn hóa có mối quan hệ mật thiết với sự phát triển kinh tế, xã hội. Vận dụng cách tiếp cận biến đổi văn hóa vào nghiên cứu Biến đổi nhà cửa của người Thái Đen từ khi đổi mới đến nay nhằm giải quyết 2 vấn đề chính: (1) Các xu hướng biến đổi văn hóa liên quan đến nhà ở của người Thái Đen ở xã Bình Sơn hiện nay. (2) Những thay đổi trong nhà ở của người Thái Đen hiện nay là do bản thân nội tại họ muốn thay đổi hay là điều buộc họ phải chấp nhận thay đổi để thích ứng. + Nhà cửa Nhà cửa bao gồm: nhà ở, kiến trúc dân gian, khu dân dụng. Tuy nhiên, với đề tài này, tôi tập chung nghiên cứu về vấn đề nhà ở của ngƣời Thái và những biến đổi về nhà ở trong giai đoạn hiện nay. Vậy nhà ở đƣợc hiểu nhƣ thế nào? Theo Bách khoa toàn thƣ, nhà ở là công trình xây dựng có mái, tƣờng bao quanh, cửa ra vào để ở, sinh hoạt văn hoá, xã hội hoặc cất giữ vật chất, phục vụ cho các hoạt động cá nhân và tập thể của con ngƣời, và có tác dụng bảo vệ cho các hoạt động đó. Nhà cũng có thể là một nơi cƣ trú hay trú ẩn. [28, tr.1]. Theo luật nhà ở ban hành năm 2005 và Điều 3 nghị định số 71/2010/NĐ/CP ngày 23/6/2010 của chính phủ để giải thích các khái niệm liên quan đến nhà ở nhƣ sau: “Nhà ở là công trình xây dựng với mục đích để ở và phục vụ các nhu cầu sinh hoạt của hộ gia đình cá nhân” (Điều 1của Luật nhà ở). Hiện nay, có nhiều khái niệm về nhà ở tùy vào góc độ nghiên cứu. Dƣới góc độ xây dựng, nhà ở là sản phẩm của hoạt động xây dựng và không gian bên trong đƣợc ngăn cách với môi trƣờng bên ngoài nhà ở. Trên góc độ kinh tế, nhà ở là tài sản có giá trị đặc biệt đối với đời sống con ngƣời và là một bộ phận quan trọng bảo vệ con ngƣời trƣớc các hoạt động tự nhiên. 10
Với đề tài nghiên cứu này tôi sử dụng khái niệm nhà ở của Bách khoa toàn thƣ định nghĩa. 6.2. Lý thuyết tiếp cận Đối với đề tài, nghiên cứu Biến đổi nhà ở của người Thái Đen ở xã Bình Sơn, huyện Triệu Sơn từ khi đổi mới đến nay, tôi vận dụng lý thuyết Sinh thái học văn hóa và thuyết phát triển bền vững làm căn cứ cơ sở lý luận để tiếp cận vấn đề. + Thuyết sinh thái học văn hóa Năm 1995, học giả ngƣời Mĩ J.H.Stewart là ngƣời đầu tiên đƣa ra khái niệm về sinh thái học văn hóa. Ông cho rằng: Sinh thái học văn hóa là một loại học thuyết nghiên cứu quy luật phát sinh, phát triển và biến đổi của văn hóa từ sự tƣơng tác giữa các nhân tố về môi trƣờng tự nhiên và môi trƣờng xã hội mà con ngƣời tồn tại[59, tr.5]. Sinh thái học văn hóa chủ trƣơng ngiên cứu quy luật ra đời và phát triển của văn hóa từ sự tƣơng tác của sự thay đổi về lƣợng giữa con ngƣời, tự nhiên, xã hội, văn hóa, dùng nó để tìm hiểu về diện mạo đặc thù và mô thức về sự phát triển của các nền văn hóa khác nhau. Học thuyết sinh thái học văn hóa cho rằng: “Môi trường địa lí tự nhiên và văn hóa có mối quan hệ mật thiết với nhau. Môi trường địa lí khác nhau sẽ sản sinh ra những mô thức văn hóa khác nhau. Sự thay đổi của môi trường sinh thái kéo theo sự thay đổi của văn hóa ” [60, tr.2]. Sinh thái học văn hóa là môn khoa học liên ngành vận dụng những phƣơng pháp nghiên cứu của sinh thái học vào nghiên cứu văn hóa học, nghiên cứu tài nguyên, môi trƣờng, trạng thái và quy luật của sự tồn tại và phát triển của văn hóa. Sinh thái học chủ trƣơng nghiên cứu quy luật ra đời và phát triển của văn hóa từ sự tƣơng tác của sự thay đổi về lƣợng giữa con ngƣời, tự nhiên, xã hội, văn hóa dùng nó để tìm hiểu diện mạo, đặc thù và mô thức về sự phát triển của các nền văn hóa khác nhau. 11
Áp dụng lý thuyết sinh thái học văn hóa vào vấn đề nghiên cứu để giải quyết câu hỏi: Nhà ở và môi trường sinh thái (điều kiện tự nhiên) nơi con người sinh sống có mối quan hệ với nhau như thế nào? + Thuyết phát triển bền vững văn hóa Theo Harry Spaling trung tâm khái niệm bền vững về văn hóa là việc hiểu biết quá trình thay đổi. Văn hóa là sự cởi mở và thay đổi vốn là thuộc tính của đời sống. Việc thay đổi văn hóa thƣờng là kết quả của việc truyền bá những tƣ tƣởng mới, kỹ thuật mới, hoặc là từ sự thay đổi về kinh tế, sinh thái [9]. Dennis o‟Neil trong công trình nghiên cứu về “Quá trình biến đổi của văn hóa”cho rằng: tất cả các nền văn hóa đều phải thay đổi, đồng thời xuất hiện xu hƣớng chống lại sự thay đổi [34, tr.40]. Văn hóa là một thể phức tạp, có sự tƣơng tác giữa con ngƣời và môi trƣờng. Nó còn là kết quả bền vững của kinh tế và môi trƣờng. Tất cả các mô hình phát triển đều là kết quả của quá trình thay đổi về văn hóa. Harry Spaling cũng cảnh báo những áp lực hay nghịch lý trong các nguyên tắc của phát triển bền vững về văn hóa. Làm thế nào để vừa đảm bảo các giá trị văn hóa vừa để gìn giữ các giá trị văn hóa? Liệu có thể một mặt tôn trọng chủ quyền văn hóa, mặt khác lại cam kết sự bình đẳng và công bằng. Chắc chắn sẽ có thách thức trong quyết định thay đổi những giá trị văn hóa cụ thể để đạt đến mục đích phát triển. Qúa trình đó phải có sự tham gia của chủ thể văn hóa và tất nhiên quyết định cuối cùng phải là chính chủ thể văn hóa ấy. Phát triển là một trong những quy luật tất yếu của nhân loại, là quá trình tăng trƣởng bao gồm nhiều yếu tố khác nhau: kinh tế, chính trị, văn hóa, kỹ thuật. Mục đích của phát triển là nâng cao điều kiện và chất lƣợng của cuộc sống cho con ngƣời, tạo lập nên cuộc sống bình đẳng giữa các thành viên. Tuy nhiên, trong thời kì dài ngƣời ta thƣờng đề cao mục tiêu phát triển kinh tế, xem sự phát triển về kinh tế là thƣớc đo duy nhất của sự phát triển. Hệ quả là tài nguyên thiên nhiên bị khai thác để phục vụ cho các nhu cầu phát triển 12
kinh tế, các hệ sinh thái bị phá hủy, môi trƣờng bị xuống cấp. Một mối quan tâm đặt ra là cần phải phát triển bền vững. Vậy phát triển bền vững là gì? Phát triển bền vững là sự phát triển nhằm đáp ứng những nhu cầu hiện tại nhƣng không làm hại tới khả năng đáp ứng nhu cầu của các thế hệ tƣơng lai. Trong đó, văn hóa cũng đƣợc thừa nhận là nhân tố quan trọng của phát triển bền vững. Các yếu tố của văn hóa đƣợc cho là tác động tới phát triển bao gồm: các di sản văn hóa, sự đa dạng văn hóa, du lịch bền vững và nghề thủ công truyền thống. Di sản văn hóa bao gồm cả giá trị vật thể và phi vật thể. Sự tác động của văn hóa đến phát triển bền vững thể hiện ở nhiều chiều cạnh: bản thân các di sản văn hóa không chỉ có ý nghĩa văn hóa mà còn mang giá trị kinh tế, nhất là tạo nên sự phát triển du lịch văn hóa; ngoài ra kinh tế phát triển phụ thuộc vào cả các yếu tố nhƣ năng lực cá nhân, thể chế và các hình thức của vốn xã hội [34, tr. 19]. Trong nghiên cứu biến đổi văn hóa có rất nhiều quan điểm và cách tiếp cận lý thuyết khác nhau. Nhƣng dù ở những quan niệm, lý thuyết nào thì sự biến đổi văn hóa luôn đƣợc xem xét trong mối quan hệ chặt chẽ với sự hiện đại hóa xã hội, trong đó vấn đề cốt lõi là sự phát triển kinh tế. Biến đổi văn hóa là một quá trình tiếp biến phức tạp, sinh động bao gồm: ý thức và tự nhiên, điều mong muốn và điều không mong muốn (phải chấp nhận), có cái phai nhạt, thậm chí mất đi, có cái thay đổi để thích ứng, có cái mới đƣợc hình thành. Mức độ, tốc độ biến đổi văn hóa có mối quan hệ mật thiết với sự phát triển kinh tế, xã hội [14, tr.16]. Vận dụng cách tiếp cận biến đổi văn hóa vào nghiên cứu “Biến đổi nhà cửa của ngƣời Thái đen từ khi đổi mới đến nay” mục đích tìm hiêu: mối quan hệ giữa kinh tế, chính trị đối với những biến đổi trong nhà ở của người Thái đen ở xã Bình Sơn hiện nay? 13
7. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài tác giả chủ yếu sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu trong Nhân học/ Dân tộc học. Qúa trình thực hiện đề tài trải qua các bƣớc nghiên cứu sau: Xác định vấn đề nghiên cứu, lựa chọn tên đề tài, đặt ra các câu hỏi nghiên cứu. Xây dựng các giả thiết nghiên cứu và tìm hiểu nội dung các khái niệm (văn hóa, biến đổi văn hóa, nhà cửa), xem nó nhƣ là công cụ để tiếp cận vấn đề nghiên cứu. Xác định kế hoạch nghiên cứu, các phƣơng pháp dự kiến thu thập tài liệu. Nghiên cứu điền dã, thu thập tài liệu trên địa bàn nghiên cứu. Phân tích tài liệu nghiên cứu, từ đó rút ra nhận xét, kết luận sơ lƣợc ban đầu. Viết báo cáo trình bày kết quả nghiên cứu. Phƣơng pháp nghiên cứu sử dụng trong đề tài là sự kết hợp thu thập tài liệu định tính và thu thập tài liệu định lƣợng. Tiếng nói của chủ thể văn hóa, những ngƣời trong cuộc luôn đƣợc chú trọng quan tâm. + Thu thập thông tin định tính Qúa trình nghiên cứu thực địa, tôi đã sử dụng nhiều phƣơng pháp nghiên cứu khác nhau trong nhân học (quan sát trực tiếp, phỏng vấn sâu, phỏng vấn cấu trúc, phỏng vấn bán cấu trúc, …). Để tiếp cận địa bàn nghiên cứu, tạo sự tin tƣởng và thiết lập mối quan hệ với chính quyền địa phƣơng, tôi đã xin giấy giới thiệu của cơ quan Bảo tàng DTHVN nơi tôi công tác. Đây cũng là cơ sở pháp lý chứng minh xác thực nhân thân cũng nhƣ công việc tôi đang làm với mục đích nghiên cứu tƣ liệu phục vụ cho quá trình thực hiện luận văn Sau đại học. Trƣớc khi xuống địa bàn tôi đã liên hệ trƣớc với Chủ tịch Uỷ ban nhân dân xã Bình Sơn và trao đổi sơ qua về nội dung, mục đích nghiên cứu, cũng nhƣ các vấn đề nghiên cứu. Do có sự liên lạc, trao đổi từ trƣớc, nên khi xuống địa bàn tôi khá thuận lợi và nhận đƣơc sự giúp đỡ nhiệt tình của cán bộ địa phƣơng. Chủ tịch Uỷ ban nhân dân xã Bình Sơn trao đổi nội dung và giới thiệu để tôi làm việc với cán bộ văn hóa xã và các trƣởng thôn (thôn Thoi, 14