Luận văn Thạc sĩ Nhân học: Người Việt Nam di cư tự do ở Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (Trường hợp làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:114

Thêm vào BST

Báo xấu

48
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn được nghiên cứu nhằm nhận diện chân dung các vấn đề liên quan đến người Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn, từ đó, đề xuất các chính sách thích hợp với cộng đồng này. Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Nhân học: Người Việt Nam di cư tự do ở Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (Trường hợp làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------- BOUATHONG VILAPHAN NGƯỜI VIỆT DI CƯ TỰ DO Ở CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO (TRONG TRƯỜNG HỢP LÀNG THẠT LUỔNG, THỦ ĐÔ VIÊNG CHĂN) LUẬN VĂN THẠC SĨ CHUYÊN NGÀNH NHÂN HỌC HÀ NỘI - NĂM 2019
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------- BOUATHONG VILAPHAN NGƯỜI VIỆT DI CƯ TỰ DO Ở CỘNG HÒA DÂN CHỦ NHÂN DÂN LÀO (TRONG TRƯỜNG HỢP LÀNG THẠT LUỔNG, THỦ ĐÔ VIÊNG CHĂN) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Nhân học Mã số: 60310302 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN VĂN CHÍNH Hà Nội - 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trong luận văn là trung thực và chưa từng được công bố trong bất kì một công trình nào khác. Các bảng biểu, số liệu được thu thập và phân tích dựa trên nguồn số liệu của các Cơ quan thống kê quốc gia, Chính quyền làng Thạt Luổng thuộc Thủ đô Viêng Chăn, Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Lào. Các nguồn tài liệu tham khảo được trích dẫn đầy đủ và trung thực. Hà Nội, tháng năm 2019 Xác nhận của người hướng dẫn Tác giả PGS.TS. NGUYỄN VĂN CHÍNH BOUATHONG VILAPHAN
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành Luận văn với đề tài “Người Việt Nam di cư tự do ở Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (Trường hợp làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn)”, tôi xin được bày tỏ lòng cảm ơn sâu sắc nhất tới tất cả các cá nhân và tập thể đã tạo điều kiện giúp đỡ tác giả trong học tập và nghiên cứu. Tôi xin bày tỏ sự cảm ơn tới Ban Giám hiệu Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội cùng các thầy, cô giáo trong Khoa Nhân học và Phòng Đào tạo đã giúp đỡ và hỗ trợ trong quá trình học tập, nghiên cứu. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS Nguyễn Văn Chính người thầy đã gợi mở những ý tưởng đầu tiên của luận văn và tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn đúng với mục tiêu đề ra. Qua đây, tôi cũng xin được gửi lời cảm ơn tới Chính quyền làng Thạt Luổng - thủ đô Viêng Chăn; các cô chú, anh chị em cũng như cộng đồng người Việt Nam di cư tại quê hương mới trên đất Lào thân yêu đã tạo điều kiện thuận lợi giúp đỡ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu thực hiện đề tài này tại địa phương. Xin trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả BOUATHONG VILAPHAN
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỤC LỤC DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT DANH MỤC HÌNH, BẢNG, BIỂU ĐỒ MỞ ĐẦU ......................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1. NGƯỜI VIỆT NAM Ở LÀO: VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU, LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN .................................................................................. 5 1.1. Vấn đề nghiên cứu ......................................................................................... 5 1.2. Lịch sử nghiên cứu ......................................................................................... 7 1.3. Lý thuyết và phương pháp tiếp cận .............................................................. 11 Kết luận Chương 1 .............................................................................................. 24 CHƯƠNG 2. NGƯỜI VIỆT DI CƯ TỰ DO Ở LÀNG THẠT LUỔNG .................... 25 2.1. Tóm tắt lịch sử di cư của người Việt sang Lào ............................................. 25 2.2. Tình hình di cư tự do của người Việt Nam từ sau đổi mới đến nay và đặc điểm của cộng đồng người Việt tại Lào .............................................................. 29 Kết luận Chương 2 .............................................................................................. 45 CHƯƠNG 3. SỰ HỘI NHẬP CỦA NGƯỜI VIỆT NAM DI CƯ TỰ DO ................. 46 3.1. Sự hội nhập về đời sống kinh tế ................................................................... 46 3.2. Sự hội nhập về đời sống xã hội .................................................................... 48 3.3. Sự hội nhập về văn hóa lối sống ................................................................... 54 3.4. Sự hội nhập về đời sống tâm linh ................................................................. 63 3.5. Những thuận lợi và khó khăn trong cuộc hội nhập của của người Việt Nam di cư tự do tại làng Thạt Luổng ............................................................................... 64
3.6. Vấn đề bảo tồn tiếng Việt và văn hóa truyền thống trong cộng đồng người Việt Nam di cư tự do tại làng Thạt Luổng ........................................................... 68 Kết luận Chương 3 .............................................................................................. 70 CHƯƠNG 4. CHÍNH SÁCH CỦA CHÍNH PHỦ LÀO ĐỐI VỚI NGƯỜI DI CƯ TỰ DO TẠI LÀO, THÁCH THỨC ĐỐI VỚI CỘNG ĐỒNG NGƯỜI VIỆT NAM TẠI LÀNG THẠT LUỔNG ................................................................................................. 71 4.1. Chính sách đối với người Việt Nam di cư tự do tại Lào................................ 71 4.2. Những khó khăn, thách thức mà cộng đồng người Việt Nam di cư tại Lào phải đối mặt về chính sách .................................................................................. 88 Kết luận Chương 4 .............................................................................................. 93 KẾT LUẬN ................................................................................................................... 94 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................ 96 PHỤ LỤC PHỤ LỤC 1: MỘT SỐ HÌNH ẢNH VỀ CỘNG ĐỒNG NGƯỜI VIỆT DI CƯ TỰ DO TẠI LÀNG THẠT LUỔNG PHỤ LỤC 2: DANH MỤC BẢN PHOTOCOPY CÁC CHÍNH SÁCH CỦA NHÀ NƯỚC LÀO LIÊN QUAN NGƯỜI NHẬP CƯ NƯỚC NGOÀI
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Cụm từ đầy đủ CHDCND : Cộng hoà Dân chủ Nhân dân CHXHCN : Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa NDCM : Nhân dân cách mạng Nxb : Nhà xuất bản XHCN : Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC HÌNH, BẢNG, BIỂU ĐỒ Số TT Số hiệu Tên Hình, Bảng trang 1 Hình 2.1 Vị trí làng Thạt Luổng tại thủ đô Viêng Chăn 33 Hình 2.2 Chùa Thạt Luổng – biểu tượng Phật giáo nổi tiếng 2 33 ở Lào Bảng 2.1 Cơ cấu bộ phận người Việt Nam di cư tự do tại 4 36 làng Thạt Luổng Bảng 2.2 Cơ cấu độ tuổi của người Việt Nam di cư tự do tại 5 36 làng Thạt Luổng Bảng 2.3 Cơ cấu ngành buôn bán của người Việt Nam di cư 6 39 tự do tại làng Bảng 2.4 Chi tiêu sinh hoạt chủ yếu của người Việt Nam di 7 42 cư tự do tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn Biểu đồ 2.1 Cơ cấu ngành buôn bán của người Việt Nam di cư 8 39 tự do tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn Biểu đồ 2.2 Cơ cấu ngành nghề buôn bán của người Việt Nam 9 di cư tự do tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng 40 Chăn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Di cư (migration) không phải là một hiện tượng mới trong lịch sử phát triển kinh tế - xã hội của bất cứ quốc gia nào. Trong lịch sử Việt Nam đã chứng kiến nhiều cuộc di cư lớn nhỏ do nhiều nguyên nhân khác nhau, từ việc khai hoang lấn biển, mở mang bờ cõi từ thời đầu dựng nước, cho đến các cuộc di dân có tổ chức với các kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội của nhà nước, luôn là mối quan tâm nghiên cứu của nhiều ngành khoa học xã hội cả ở trong và ngoài nước, trong đó có nhân học. Việc người dân Việt Nam di cư tự do không những tác động tới đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội tộc người, mà còn tác động đến các mối quan hệ quốc tế, hợp tác phát triển giữa Việt Nam với các quốc gia.... Với khoảng 2.337 km đường biên giới chung, địa thế “núi tựa núi”, “lưng tựa lưng” đã tạo nên mối quan hệ láng giềng thân thiện lâu đời giữa hai nước Việt Nam - Lào. Trong lịch sử, Lào là mảnh đất thuận lợi cho người Việt đến sinh sống. Sự thân thiện, tính cởi mở của người Lào đã điều kiện tốt cho bộ phận dân cư Việt Nam hội nhập vào xã hội Lào. Ngày nay, đa phần họ đã trở thành một bộ phận của Lào, cùng với người Lào, họ đã đóng góp về nhiều mặt cho sự nghiệp xây dựng, bảo vệ và phát triển đất nước Lào. Tuy nhiên, sự hội nhập giữa hai cộng đồng dân cư vốn có các đặc trưng văn hóa khác biệt cũng có những vấn đề đặt ra trong hầu hết các khía cạnh của đời sống xã hội, kinh tế, văn hóa và chính trị của đất nước Lào cũng như đến quan hệ giữa hai nước và hai chính phủ Việt – Lào. Do đó, việc nghiên cứu quá trình hội nhập ấy vừa có ý nghĩa khoa học vừa có ý nghĩa thực tiễn, góp phần nâng cao nhận thức về cộng đồng người Việt Nam sinh sống tại Lào, giúp cho nhân dân hai nước hiểu biết về văn hóa, lối sống của nhau, thông qua đó vun đắp cho mối tình hữu nghị Việt Nam – Lào ngày càng bền vững hơn. Việc nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở nước ngoài từ lâu đã nhận được sự quan tâm của các học giả trong và ngoài nước. Tuy nhiên, hầu hết các công trình thường dừng lại ở góc độ lịch sử, văn hóa, kinh tế của cộng đồng. Việc nghiên cứu dưới góc độ nhân học, nhận diện tổng thể từ lịch sử di dân, định cư cho đến biến đổi dân cư - dân tộc, hoạt động kinh tế, chính trị, văn hóa, địa vị pháp lí và vai trò của 1
họ trong mối bang giao Việt – Lào trong giai đoạn hiện nay vẫn có ý nghĩa khoa học và thực tiễn cao; góp phần nâng cao nhận thức về cộng đồng người Việt Nam sinh sống tại Lào, giúp nhân dân hai nước hiểu biết về văn hóa, lối sống của nhau, thông qua đó, vun đắp cho mối tình hữu nghị Việt Nam – Lào ngày càng bền vững. Hiện nay, có 5 trung tâm người Việt tập trung cư trú tại Lào là Pắc Sế (Chăm pa sắc), Xa văn na khệt, Thà Khẹc (Khăm Muộn), Viêng Chăn và Luông Phrabang. Trong đó, thủ đô Viêng Chăn, với tư cách là trung tâm chính trị - hành chính quốc gia, trung tâm lớn về văn hóa, khoa học, giáo dục, kinh tế và giao dịch quốc tế, đã thu hút một lượng lớn kiều bào Việt Nam đến làm ăn sinh sống. Vì vậy, nghiên cứu di cư và sự hội nhập văn hóa của người Việt Nam di cư tại Lào ở Viêng Chăn, cụ thể là làng Thạt Luổng trường hợp mang tính điển hình. Xuất phát từ những nhận thức trên, tôi đã lựa chọn đề tài “Người Việt di cư tự do ở Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (Trường hợp làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn)” làm đề tài luận văn nghiên cứu của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu nghiên cứu tổng quan Luận văn được nghiên cứu nhằm nhận diện chân dung các vấn đề liên quan đến người Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng, Thủ đô Viêng Chăn, từ đó, đề xuất các chính sách thích hợp với cộng đồng này. 2.2. Mục tiêu nghiên cứu cụ thể - Phác họa rõ nét cuộc sống của người Việt Nam di cư tự do ở Lào; - Phân tích quá trình hội nhập của người Việt Nam di cư tự do ở Lào và những vấn đề phát sinh; - Chính sách của Chính phủ Lào và chính quyền địa phương đối với người Việt Nam di cư tự do ở Lào; - Đề xuất các chính sách thích hợp để đảm bảo sự phát triển hài hòa của người Việt di cư với cộng đồng địa phương. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu * Đối tượng nghiên cứu: Cộng đồng người Việt Nam di cư tự do, làm ăn sinh sống tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn. 2
* Phạm vi nghiên cứu: - Về không gian: làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn. - Về thời gian: Từ năm 2000 đến 2018. 4. Những thuận lợi và khó khăn trong quá trình thực hiện đề tài 4.1. Thuận lợi Để hoàn thành được đề tài, tác giả đã có nhiều thuận lợi trong việc tiếp cận các nguồn tài liệu phong phú liên quan tới vấn đề nghiên cứu như: - Nguồn tài liệu gốc: Thư tịch cổ, những báo cáo, văn bản hành chính của Pháp lưu trữ tại các Phòng lưu trữ tài liệu của Pháp ở Đông Dương; văn bản, Nghị định, chính sách chính thức của Đảng và Nhà nước, của Bộ Ngoại giao nước CHXHCN Việt Nam, Ủy ban người Việt Nam ở nước ngoài; một số văn bản chính sách của phía Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào đối với cộng đồng người Việt trên lãnh thổ nước này; các thiết chế, quy định của cộng đồng người Việt ở Lào. - Nguồn tài liệu tham khảo: Bao gồm các cuốn sách, các bài viết đã công bố trên các tạp chí, công trình đề tài nghiên cứu về người Việt ở Lào đã được xuất bản; các công trình nghiên cứu của các học giả Việt Nam về cộng đồng người Việt trên các lĩnh vực như lịch sử, văn hóa, nhân học; các công trình khoa học cấp Nhà nước, cấp Bộ, luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ, các báo cáo trong các hội thảo, các bài báo trên các tạp chí chuyên ngành; các cuốn hồi ký, nhật ký, ghi chép (được xuất bản hoặc chép tay) của các thế hệ người Việt đã và đang sinh sống ở Lào; các bài báo điện tử, các website có liên quan đến đề tài. Bên cạnh đó, tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của cộng động người Việt sinh sống ở làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn để khắc họa rõ nét cuộc sống hiện tại thông qua các buổi phỏng vấn, điều tra bằng bảng hỏi. Thông qua đó, cho thấy những góc nhìn đa chiều từ lịch sử, chính sách của chính quyền cũng như từ chính những người trong cuộc về sự hội nhập, chuyển đổi trong đời sống người Việt Nam di cư tự do tại Lào. 4.2. Khó khăn Bên cạnh những thuận lợi thì trong quá trình nghiên cứu và hoàn thiện Luận văn, tác giả cũng gặp phải những khó khăn nhất định. Bên cạnh nguồn tài liệu tham khảo phong phú nhưng chủ yếu tập trung về đề tài di cư nói riêng, hoặc ở phạm vi 3
rất rộng về quốc gia. Do đó, để có thể tiếp cận được tài liệu về mặt lý thuyết, tác giả đã phải đào sâu nghiên cứu từ những tài liệu tổng quan, từ đó phát triển thêm các nội dung riêng của mình. Cũng trên cơ sở đối tượng và phạm vi nghiên cứu hẹp, nên tác giả lựa chọn phương pháp nghiên cứu điền dã, trực tiếp xuống địa bàn để cùng sinh hoạt với cộng đồng người Việt tại đây. Trong quá trình đó, do tiếng Việt của tác giả còn nhiều hạn chế, trong khi những người Việt di cư tại đây có người không nói được tiếng Lào, hoặc chưa hiểu nội dung truyền đạt của tác giả. Vì vậy, việc bất đồng ngôn ngữ đôi khi cũng gây ra những khó khăn nhất định trong quá trình thực hiện Luận văn. Tuy nhiên, với sự cố gắng của bản thân cùng với sự giúp đỡ rất nhiệt tình của chính quyền làng Thạt Luổng, của cộng đồng người Việt di cư tại đây, tác giả đã có những tư liệu quý để hoàn thành Luận văn của mình. Do đó, những khó khăn trên không phải là điều gây cản trở quá lớn đối với tác giả. 5. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được bố cục thành 4 chương sau: Chương 1. Người Việt Nam ở Lào: Vấn đề nghiên cứu, lý thuyết và phương pháp tiếp cận Chương 2. Người Việt di cư tự do ở làng Thạt Luổng Chương 3. Sự hội nhập của người Việt Nam di cư tự do Chương 4. Chính sách của Chính phủ Lào đối với người di cư tự do, thách thức đối với cộng đồng người Việt Nam tại làng Thạt Luổng. 4
CHƯƠNG 1 NGƯỜI VIỆT NAM Ở LÀO: VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU, LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN 1.1. Vấn đề nghiên cứu Để nghiên cứu đề tài “Người Việt di cư tự do ở Cộng hòa dân chủ nhân dân Lào (Trong trường hợp làng Thạt Luổng Thủ đô Viêng Chăn)”, tác giả đã xác định trọng tâm nghiên cứu bằng việc trả lời những câu hỏi sau: - Tại sao một bộ phận người Việt Nam di cư tự do đến Lào và lịch sử quá trình di cư của họ tới Lào như thế nào? - Tại sao lại chọn làng Thạt Luổng thủ đô Viêng Chăn làm địa điểm nghiên cứu? - Đặc điểm của cộng đồng người Việt Nam di cư tự do đến làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn hiện nay: (1) Lịch sử hình thành cộng đồng người Việt di cư tự do tại làng Thạt Luổng? (2) Công việc, thu nhập của người Việt di cư tự do tại làng Thạt Luổng? (3) Đời sống hôn nhân hội nhập Việt – Lào trong truyền thống gia đình của cộng đồng người Việt di cư tại làng Thạt Luổng? Từ đó chỉ ra, những thách thức mà cộng đồng người Việt di cư tại làng Thạt Luổng phải đối mặt? - Quá trình hội nhập của người Việt di cư tại làng Thạt Luổng thể hiện như thế nào qua: (1) Đời sống kinh tế? (2) Đời sống xã hội? (3) Văn hóa lối sống? (4) Đời sống tâm linh. Bên cạnh đó, những vấn đề bảo tồn về tiếng nói và bản sắc truyền thống của dân tộc Việt Nam được thực hiện ra sao? - Chính sách của Chính phủ Lào như thế nào đối với cộng đồng người Việt di cư sinh sống tại làng Thạt Luổng, thông qua các nhóm quy định về: (1) Địa vị pháp lý của người Việt di cư tại làng Thạt Luổng? (2) Quản lý lao động nước ngoài, trong đó có lao động Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng? (3) Quản lý văn hóa, giáo dục, trong đó có lao động Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng? (4) Tác động của chính sách của Chính phủ Lào tới cuộc sống của người Việt di cư tại Lào. Việc xác định các vấn đề nghiên cứu dựa trên những lý do sau: Thứ nhất, từ quá khứ đến hiện tại, việc người Lào tới Việt Nam cũng như người Việt Nam tới Lào làm ăn sinh sống là chuyện thường xuyên xảy ra. Quá trình di dân của người Việt đã diễn ra trong suốt chiều dài lịch sử phát triển đất nước. Để 5
lý giải hiện tượng này cần thiết phải nghiên cứu lý do tại sao người Việt Nam chọn Lào là địa điểm để di cư và luận giải dưới góc độ của lịch sử. Thứ hai, người Việt Nam di cư tới Lào phân bố tại rất nhiều tỉnh thành của đất nước song tập trung đông tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn. Việc nghiên cứu các yếu tố về lịch sử, đời sống kinh tế - văn hóa – xã hội tại làng Thạt Luổng cho thấy sự thu hút đông đảo người Việt di cư tự do tới đây, từ đó cũng góp phần tạo nên đặc trưng của cộng đồng người Việt di cư tự do tới làng Thạt Luổng, trả lời cho câu hỏi tại sao lại lựa chọn làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn làm địa điểm nghiên cứu. Thứ ba, việc nghiên cứu, khắc họa đời sống của cộng đồng người Việt Nam di cư tự do tới làng Thạt Luổng cho thấy cái nhìn chân thực nhất thông qua góc nhìn về đời sống kinh tế, văn hóa, hôn nhân gia đình. Đây là tiền đề quan trọng để tác giả đào sâu vào việc tìm hiểu quá trình hội nhập của người Việt Nam di cư tới làng Thạt Luổng trên các phương diện về đời sống kinh tế, xã hội, văn hóa lối sống và đời sống tâm linh. Qua đó, phác họa được quá trình để tồn tại và thích nghi trên một đất nước mới, buộc người Việt Nam di cư tới đây phải có sự chuyển mình để thích ứng, đồng thời cũng vẫn giữ được bản sắc và truyền thống văn hóa của dân tộc, đất nước mình. Và cũng trên cơ sở thực trạng cuộc sống của người Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng, tác giả tìm hiểu được tác động của chính sách của Chính phủ Lào đối với đời sống của họ thông qua các quy định về địa vị pháp lý cũng như chính sách quản lý đối với người lao động nước ngoài, trong đó có người Việt Nam. Hơn nữa, người Việt Nam tại Lào đã trở thành một công đồng không nhỏ, trung bình cứ một triệu người Lào thì có tới hơn năm nghìn người Việt cùng sinh sống. Đây là một tỷ lệ không nhỏ giữa người dân di cư và người bản địa. Điều này có thể tạo ra những tác động nhất định đối với đời sống cư dân sở tại và của chính cộng đồng người di cư Việt Nam. Nhận thức rằng, quá trình hội nhập của người Việt Nam tại Lào có những thuận lợi nhưng cũng gặp những trở ngại, khó khăn, thách thức nhất định. Do vậy, việc tìm hiểu đời sống cộng đồng người Việt Nam di cư tự do tại Lào, ở một địa điểm cụ thể, có ý nghĩa khoa học và thực tiễn quan trọng 6
nhằm đưa ra các luận cứ khoa học để Chính phủ hai Nhà nước, đặc biệt là Chính phủ Lào có những chính sách hoạch định phù hợp với cộng đồng dân cư này. 1.2. Lịch sử nghiên cứu 1.2.1. Các công trình nghiên cứu về vấn đề người Việt Nam ở Lào Dưới góc độ về nguồn gốc của các công trình nghiên cứu, có thể kể tới các công trình nghiên cứu như sau: * Các công trình nghiên cứu của học giả Việt Nam: Một số công trình đề cập tới mối quan hệ giữa người Việt và người Lào trong quá khứ như: “Đất nước Lào - lịch sử và văn hóa” của tác giả Lương Ninh (1996); bài viết “Quan hệ đặc biệt Việt Nam – Lào” của tác giả Phạm Đức Thành (2004); cuốn “Lịch sử Đông Nam Á” của các tác giả Lương Ninh, Đỗ Thanh Bình, Trần Thị Vinh (2005); cuốn sách chuyên khảo “Lịch sử Đông Nam Á”, tập 4 do Trần Khánh chủ biên năm 2012. Các tác phẩm này đã cung cấp cho tác giả những kiến thức cơ bản về bối cảnh Việt Nam và Đông Á, về các nhân tố khách quan và chủ quan tác động đến sự di cư và quá trình hình thành, phát triển của cộng đồng người Việt ở Lào, dù chỉ ở mức độ khái quát. Các công trình nghiên cứu về quá trình di dân, định cư của người Việt tại Lào và những biến đổi trong đời sống cộng đồng người Việt tại Lào như: Sách chuyên khảo “Người Việt Nam ở nước ngoài” của tác giả Trần Trọng Đăng Đàn, (Nxb Chính trị Quốc gia năm 1997); cuốn “Việt kiều Lào – Thái với quê hương” của tác giả Trần Đình Lưu (Nxb Chính trị Quốc gia năm 2004); bài viết “Tài liệu lưu trữ thời kỳ thuộc địa Pháp liên quan đến đề tài – Cộng đồng người Việt ở Lào” của tác giả Nguyễn Hào Hùng (Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 2/2007, tr.71-78); bài viết “Nguyên nhân và các đợt di dân của người Việt đến Lào” của tác giả Vũ Thị Vân Anh ( Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số (2), tr.37-43); bài viết “Vai trò kinh tế của người Việt tại Lào” của tác giả Phạm Đức Thành ( Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 2/2007, tr.19-26) Đặc biệt, cần phải kể đến công trình “Di cư và chuyển đổi lối sống: Trường hợp Cộng đồng người Việt ở Lào” do tác giả Nguyễn Duy Thiệu chủ biên xuất bản năm 2008. Công trình này đã chỉ ra 6 vấn đề chính trong Di cư và chuyển đổi lối sống trong Cộng đồng người Việt ở Lào là: (1) Nguyên nhân và các đợt di dư chính 7
của người Việt đến Lào; (2) Những chuyển đổi trong phương thức kiếm sống và trong đời sống vật chất của cộng đồng người Việt tại Lào; (3) Những chuyển đổi trong đời sống xã hội và đời sống tâm linh của cộng đồng người Việt tại Lào; (4) Chuyển đổi bản sắc văn hóa trong nhóm hôn nhân chồng Lào vợ Việt; (5) Nghi lễ vòng đời của người Việt ở Lào và vấn đề giao thoa văn hóa Việt – Lào; (6) Luật pháp và chính sách của Chính phủ Lào đối với người nước ngoài và người Việt Nam tại Lào. Đây là những nội dung vô cùng quý báu giúp tác giả xác định được những vấn đề cần tập trung nghiên cứu khi thực hiện đề tài. Các bài viết của các học giả người Việt Nam thường tập trung đi sâu vào việc lý giải lý do tại sao người Việt lại di cư tới Lào, các yếu tố ảnh hưởng tới cuộc sống của người Việt tại Lào cũng như quá trình biến đổi cuộc sống để tự thích nghi với môi trường mà chưa có sự đánh giá thích đáng tới những tác động từ việc di cư đó tới các mặt đời sống của cư dân Lào nơi có nhiều người Việt sinh sống. Đây là điều tác giả nghĩ rằng các công trình nghiên cứu đa phần thể hiện góc nhìn một chiều, do đó, không thể tránh việc dẫn tới những kết luận mang tính phiến diện về vấn đề này. * Các công trình nghiên cứu của học giả Lào: Khác với số lượng các bài viết và công trình nghiên cứu khá đa dạng của các học giả người Việt Nam, thì các công trình nghiên cứu của học giả người Lào về vấn đề người Việt Nam di cư tự do đến Lào lại khá khiêm tốn. Việc khai thác và tìm hiểu các nội dung liên quan tới đề tài hầu như được khai thác thông qua các công trình nghiên cứu tổng quan như “Historic Relationship between Laos and Viet Nam through the Quy Hop Documents (XVII-XIX centuries) của tác giả Kạp muang Phuon (2001); Về tình hình di dân tự do xuyên biên giới giữa Việt Nam với Lào, Campuchia có nghiên cứu Di cư bất hợp pháp trong tiểu vùng Mê Kôngcủa Skeldon Ronald (2010). Rất ít các công trình nghiên cứu cụ thể về vấn đề di cư của người Việt Nam tới Lào như bài viết “Việc di cư của người Việt Nam đến định cư tại thị xã Xa văn na khệt từ năm 1893-1945” của tác giả Promana – Thawatchai in trong cuốn “Việt Nam: đất nước con người và văn hóa” do Srinakharinwirot University xuất bản năm 2007; bài viết “Bước đầu tìm hiểu luật pháp và chính sách của Chính phủ Lào đối với người nước ngoài và người Việt Nam tại Lào” của tác giả Amthilo 8
Latthanhot đăng trên Tạp chí nghiên cứu Đông Nam Á, số 2/2007, tr.63-71; và cuốn “Những biến đổi trong phương thức kiếm sống và trong đời sống vật chất của cộng đồng người Việt ở Lào” của tác giả Khămpheng Thipmuntaly xuất bản năm 2008. Thông qua việc tìm hiểu các công trình nghiên cứu của các học giả Lào, tác giả thấy được những phân tích và đánh giá về vấn đề người Việt Nam di cư tới Lào từ lăng kính của chính những người dân Lào. Họ không đi sâu vào việc trả lời câu hỏi “Tại sao”, mà cung cấp cho người đọc góc nhìn chân thực về cuộc sống hiện tại của người dân Việt Nam ở Lào và khắc họa vấn đề mang tính hiện tượng theo cách nhìn của họ, bước đầu đặt trong mối quan hệ giữa cá thể với tập thể, giữa người dân với những chế định quản lý nhà nước – pháp luật. Đây là nội dung quan trọng để tác giả tìm hiểu và phục vụ trực tiếp cho việc triển khai thực hiện Chương 4 của Luận văn. * Các công trình nghiên cứu của các học giả quốc tế: Các học giả quốc tế đã cung cấp những đánh giá và phân tích khách quan về vấn đề di cư tại Việt Nam nói riêng và các nước Đông Nam Á nói riêng. Tuy nhiên, các học giả quốc tế cũng chưa có công trình cụ thể nào nghiên cứu về việc người Việt Nam di cư đến Lào. Các nội dung liên quan tới đề tài được chắt lọc trong những công trình nghiên cứu tổng quan về lịch sử di dân Việt Nam, tình trạng hôn nhân liên tộc người… Điển hình là công trình của M. Giovanna Merli (1997), Estimation of International Migration for Vietnam, 1979-1989 (Ước lượng về di cư quốc tế ở Việt Nam, 1979-1989); The Human Rights Solidarity for Women and Migration (2001), Migrant Women and Inter-ethnic Marriage (Phụ nữ di cư và hôn nhân liên tộc người) bàn về vai trò của di cư với phát triển kinh tế, giao lưu văn hóa hoặc hình thành quan hệ tộc người mới thông qua hôn nhân. Cùng với đó, di cư tự do xuyên biên giới của những người đồng tộc là vấn đề rất phức tạp trong quản lý dân cư ở vùng biên giới hiện nay. 1.2.2. Đánh giá nội dung nghiên cứu và những đóng góp của Luận văn Trên cơ sở tiếp cận với nguồn tài liệu nghiên cứu về vấn đề người Việt Nam di cư tự do tới Lào cho thấy các công trình nghiên cứu trên đã cung cấp khá tổng quan về những khía cạnh khác nhau xung quanh vấn đề di cư, người Việt Nam di cư đến Lào và sự hội nhập của cộng đồng người Việt Nam di cư tự do tại Lào. Đây là 9
những nguồn tư liệu quý báu giúp tác giả có thể tham khảo để bổ sung, hoàn thiện Luận văn của mình một cách tốt nhất. Tuy nhiên, nhìn vào tổng thể tư liệu mà tác giả có điều kiện tiếp xúc và khai thác cho thấy, những nghiên cứu về cộng đồng người Việt ở Lào chưa nhiều. Đặc biệt, việc tìm hiểu về quá trình hình thành và phát triển của cộng đồng này cũng chưa được các tác giả thực sự quan tâm. Hoạt động và đóng góp của cộng đồng người Việt ở Lào đến nay vẫn chưa thực sự có sự nhìn nhận và đánh giá tương xứng. Để có một cái nhìn hệ thống lý giải về cộng đồng người Việt ở Lào nói riêng và trên thế giới nói chung rõ ràng còn là mảng đề tài khá trống vắng, đòi hỏi những đầu tư nghiên cứu hoàn chỉnh trong thời gian tới. Vì vậy, trên cơ sở kế thừa kết quả của những công trình đi trước, Luận văn sẽ đi sâu nghiên cứu về vấn đề cuộc sống và sự hội nhập của cộng đồng người Việt Nam di cư tự do tại một địa điểm cụ thể như Thủ đô Viêng Chăn hay làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn dưới góc độ nhân học, nhằm bổ khuyết cho những thiếu sót trong việc nghiên cứu cộng đồng người Việt tại Lào về cuộc sống và những chuyển đổi trong đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội, tâm linh của cộng đồng người Việt tại địa điểm cụ thể - làng Thạt Luổng Thủ đô Viêng Chăn. Hay nói cách khác, tác giả hy vọng kết quả nghiên cứu sẽ góp phần cung cấp tư liệu một cách có hệ thống về thực trạng đời sống thực tế về kinh tế, văn hóa, xã hội, tinh thần của người Việt Nam di cư tại Lào, giúp cho mọi người, đặc biệt là hai Chính phủ Việt Nam và Lào hiểu biết đúng các vấn đề liên quan đến người Việt Nam di cư tự do tại Lào, để có thái độ ứng xử hoặc có các chính sách thích hợp đối với cộng đồng người này. Cùng với đó, những kết quả nghiên cứu của Luận văn về sự di cư và chuyển đổi văn hóa – đời sống của cộng đồng người Việt Nam di cư tại làng Thạt Luổng, thủ đô Viêng Chăn nhằm đưa ra cái nhìn tổng quát về những vấn đề nảy sinh trong vấn đề này như chủ quyền lãnh thổ, vấn đề sử dụng nguồn lợi để mưu sinh, vấn đề chủng tộc, vấn đề biến đổi bản sắc văn hóa… có thể gây nên hiềm khích giữa người bản địa và người nhập cư; là cơ sở để hoạch định chính sách, quản lý nhà nước và xây dựng đời sống văn hóa cơ sở đối với người Việt Nam di cư tự do tại Lào, nhằm hạn chế xung đột có thể xảy ra, nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân các dân tộc Việt Nam, các bộ tộc Lào, tăng cường giao lưu văn hóa giữa hai 10
dân tộc. Cùng với đó là các kiến nghị với cơ quan hữu quan trong việc thực hiện chính sách đối với người Việt Nam ở nước ngoài như: Chính sách thu hút nguồn lực của kiều bào, bảo tồn bản sắc văn hóa truyền thống Việt đối với cộng đồng người Việt ở Lào nói riêng, người Việt ở nước ngoài nói chung. Kết quả luận văn góp phần nâng cao nhận thức về cộng đồng người Việt Nam sinh sống tại Lào, giúp nhân dân hai nước hiểu biết về văn hóa, lối sống của nhau, từ đó, vun đắp cho mối tình hữu nghị Việt Nam – Lào ngày càng bền vững hơn. Ngoài ra, công trình này là nguồn tài liệu tham khảo bổ ích cho các cơ quan hữu quan, các học giả và những người quan tâm đến vấn đề cộng đồng người Việt ở Lào. 1.3. Lý thuyết và phương pháp tiếp cận 1.3.1. Cơ sở lý thuyết Luận văn đã tham khảo, vận dụng và các lý thuyết di cư như thuyết tân cổ điển, thuyết mạng lưới xã hội, thuyết cấu trúc… vào việc nghiên cứu vấn đề cộng đồng người Việt ở Lào dưới góc độ một cộng đồng di cư ra nước ngoài và có mối quan hệ chặt chẽ với đất nước Việt Nam. Cụ thể là: * Lý thuyết mạng lưới xã hội: Những nghiên cứu về di cư trên thế giới gần đây ngày càng quan tâm đến ảnh hưởng của các yếu tố văn hóa - xã hội đối với di cư, trong đó, mạng lưới xã hội đã được xem như một nhân tố quan trọng quyết định toàn bộ quá trình chuyển cư. Trên bình diện xã hội học, khái niệm mạng lưới xã hội dựa trên cơ sở lý thuyết hệ thống và tương tác xã hội. Mạng lưới xã hội là một tập hợp liên kết giữa các cá nhân hay các nhóm dân cư nhất định [6, tr.16]. Đặc trưng rõ nét nhất của mạng lưới xã hội phục vụ cho mục đích di dân là sự liên kết xã hội giữa những người di chuyển. Thông qua quan hệ họ hàng, bạn bè, người thân, những người di chuyển có thể tiếp nhận các thông tin và sự trợ giúp cần thiết tại nơi mà họ sẽ chuyển đến. Chính ở đây các quan hệ lâu bền dựa trên nền tảng gia đình trở nên hết sức quan trọng, sự gắn kết chặt chẽ với nhau giữa người di chuyển với người ở nơi đến, tạo nên những liên kết thông qua gia đình, thân tộc tin cậy hơn nhiều so với những quan hệ với người ngoài. Mạng lưới xã hội có ý nghĩa quan trọng trong việc giải thích các loại hình di dân, quá trình định cư và thích ứng của người di chuyển cũng như ý định chuyển cư 11
trong tương lai. Bởi di dân vốn là một quá trình có nhiều yếu tố bất trắc, một mạng lưới xã hội tin cậy sẽ góp phần làm giảm thấp những rủi ro do thiếu thông tin. Các liên kết xã hội giữa nơi xuất cư và nơi nhập cư, sẽ làm giảm cái giá phải trả cho quá trình di dân, đồng thời làm tăng cơ hội thành công của đối tượng di chuyển tại nơi chuyển đến. Gia đình, bạn bè, người thân tại nơi chuyển đến thường giữ vai trò cưu mang, tư vấn, cung cấp thông tin, giúp liên hệ việc làm cũng như vượt qua khó khăn ban đầu [7, tr.80]. Do đó, thuyết mạng lưới xã hội được sử dụng để tìm hiểu nguyên nhân, xu hướng di cư, sự hòa nhập của cộng đồng người Việt Nam tại nơi chuyển đến (Lào). * Lý thuyết hút – đẩy: Ravenstein trong cuốn “Law of Migration” (1889) đưa ra mô hình “hút – đẩy” và bảy qui luật động thái dân số, trong đó, ông cho rằng di cư để tìm kiếm cơ hội mới và để gạt bỏ rủi ro ở nơi đang sống, lực hút bao giờ cũng lớn hơn lực đẩy đối với những người di cư bởi có người di cư vì họ bị đẩy khỏi nơi sinh sống [22, tr.8]. Thông thường người di cư sẽ lựa chọn giữa lực hút và lực đẩy, cuối cùng họ thường chọn lực hút bởi con người thường bị ước muốn tốt đẹp hơn thôi thúc di cư thay vì chạy khỏi tình thế không thỏa mãn hiện thời. Ravenstein chứng minh rằng dòng di cư bao giờ cũng gắn với sự di chuyển đến các trung tâm công nghiệp và thương mại. Tiếp nối và phát triển lý thuyết của Raveinstein, Everett S.Lee đã đưa ra các phân tích về di cư lao động được trình bày trong công trình nghiên cứu “Lý thuyết về di cư” xuất bản năm 1966 tại Mỹ. Ông lập luận rằng các quyết định di cư được dựa trên 4 nhóm nhân tố: 1/ Các nhân tố gắn bó với nơi ở gốc; 2/ Các yếu tố gắn với nơi sẽ đến; 3/ Các trở ngại của quá trình di cư; 4/ Các nhân tố thuộc về người di cư. Tiêu biểu cho lý thuyết lực hút và lực đẩy là: Pipton (1976). Khi nghiên cứu những người di dân từ nông thôn ra đô thị đã chia họ ra làm hai nhóm chính. Nhóm thứ nhất: những người nghèo khổ thiếu ruộng đất, ít học hành bị tác động của “lực đẩy” ra khỏi vùng, đến các đô thị hoặc đến các vùng khác kiếm kế sinh nhai. Nhóm thứ hai: những người tương đối khá giả có học vấn thường bị tác động của “lực hút” từ các vùng đô thị hoặc các vùng có điều kiện phát triển kinh tế lôi cuốn [9, tr.13]. Lực đẩy, là những yếu tố, điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa… ở vùng xuất phát (vùng xuất cư) đang gây ra nhiều khó khăn cho người dân ở 12