Luận văn tiến sĩ Lịch sử: Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015

Chia sẻ: Phong Tỉ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:180

Thêm vào BST

Báo xấu

37
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án làm rõ quá trình hình thành, xây dựng, tổ chức và hoạt động của Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015. Từ đó khẳng định vai trò, đóng góp của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An đối với chính trị, kinh tế, xã hội của tỉnh Nghệ An; mặt khác cũng chỉ rõ những hạn chế, yếu kém và bài học kinh nghiệm của mô hình Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An, một mô hình đã từng một thời được coi là mô hình kiểu mẫu của nền sản xuất nông nghiệp XHCN.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn tiến sĩ Lịch sử: Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH HOÀNG THỊ YẾN NÔNG TRƯỜNG QUỐC DOANH Ở MIỀN TÂY NGHỆ AN TỪ NĂM 1956 ĐẾN NĂM 2015 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Nghệ An, 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH HOÀNG THỊ YẾN NÔNG TRƯỜNG QUỐC DOANH Ở MIỀN TÂY NGHỆ AN TỪ NĂM 1956 ĐẾN NĂM 2015 Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9.22.90.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS Nguyễn Trọng Văn 2. PGS.TS Đinh Quang Hải Nghệ An, 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực. Những kết luận của luận án chưa từng được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Hoàng Thị Yến
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................. i DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT...................................................................... i DANH MỤC CÁC BẢNG ........................................................................................ i DANH MỤC BIỂU ĐỒ ............................................................................................. i MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN ....................................................................................................8 1.1. Những nghiên cứu về nông trường quốc doanh nói chung ..................................8 1.2. Những nghiên cứu về Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An ............23 1.3. Kết quả nghiên cứu đạt được và những vấn đề luận án cần tập trung giải quyết ...28 CHƯƠNG 2. NÔNG TRƯỜNG QUỐC DOANH Ở MIỀN TÂY NGHỆ AN TỪ NĂM 1956 ĐẾN NĂM 1986 ...................................................................................32 2.1. Những yếu tố tác động đến sự ra đời và phát triển của nông trường quốc doanh ở miền Tây nghệ An ..................................................................................................32 2.1.1. Điều kiện tự nhiên ...........................................................................................32 2.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................35 2.1.3. Chủ trương xây dựng và phát triển nông trường của Đảng ............................39 2.2. Quá trình ra đời và hệ thống tổ chức ..................................................................41 2.2.1. Quá trình ra đời ...............................................................................................41 2.2.2. Hệ thống tổ chức .............................................................................................45 2.3. Hoạt động của nông trường giai đoạn 1956 - 1975 ...........................................48 2.3.1. Khai hoang, lao động sản xuất ........................................................................48 2.3.2. Tham gia chiến đấu và phục vụ chiến đấu ......................................................58 2.3.3. Đời sống của cán bộ, công nhân nông trường.................................................60 2.4. Hoạt động nông trường giai đoạn 1975 - 1986 ..................................................65 2.4.1. Nông trường quốc doanh miền Tây Nghệ An trước yêu cầu nhiệm vụ mới ..65 2.4.2. Nông trường quốc doanh miền Tây Nghệ An khôi phục sản xuất sau chiến tranh ...........................................................................................................................68
2.4.3. Khó khăn của các nông trường và những tín hiệu chuyển đổi mô hình quản lý ....72 Tiểu kết chương 2......................................................................................................79 CHƯƠNG 3. NÔNG TRƯỜNG QUỐC DOANH Ở MIỀN TÂY NGHỆ AN TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2015 ...................................................................................80 3.1. Yêu cầu chuyển đổi phương thức quản lý và hoạt động của nông trường quốc doanh miền Tây Nghệ An giai đoạn 1986 - 1997 ............................................................................. 80 3.1.1. Yêu cầu chuyển đổi phương thức quản lý ................................................................... 80 3.1.2. Tổ chức bộ máy ............................................................................................................. 82 3.1.3. Phương thức quản lý “khoán”....................................................................................... 85 3.1.4. Hoạt động sản xuất, kinh doanh.................................................................................... 91 3.2. Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1997 - 2015 ....................... 97 3.2.1. Chủ trương, chính sách mới của Đảng, Nhà nước về đổi mới nông trường ............. 97 3.2.2. Sự thay đổi hệ thống tổ chức....................................................................................... 100 3.2.3. Sự thay đổi mô hình quản lý ....................................................................................... 104 3.2.4. Hoạt động sản xuất, kinh doanh.................................................................................. 108 3.2.5. Đời sống của cán bộ, công nhân nông trường ........................................................... 119 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................................. 123 CHƯƠNG 4. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ NÔNG TRƯỜNG QUỐC DOANH Ở MIỀN TÂY NGHỆ AN .........................................................................................124 4.1. Về nguồn gốc ra đời........................................................................................................ 124 4.2. Trong lĩnh vực sản xuất kinh doanh ............................................................................. 125 4.3. Về phương thức quản lý ................................................................................................ 129 4.4. Những đóng góp của các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An ................ 130 Về kinh tế ................................................................................................................130 4.5. Một số kinh nghiệm ........................................................................................................ 140 KẾT LUẬN ............................................................................................................144 CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ....148 DANH MỤC TÀ I LIỆU THAM KHẢO .............................................................149
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TT Chữ viết tắt Nguyên Nghĩa 1 NTQD Nông trường quốc doanh 2 NXB Nhà xuất bản 3 TNHH MTV Trách nhiệm hữu hạn một thành viên 4 TTLTQG 3 Trung tâm lưu trữ quốc gia 3 5 TW Trung ương 6 UBND Ủy ban nhân dân 7 XHCN Xã hội chủ nghĩa 8 CNH-HĐH Công nghiệp hóa - Hiện đại hóa
DANH MỤC CÁC BẢNG BẢNG SỐ TRANG Bảng 2.1: Thống kê đồn điền ở Nghệ An thời thuộc Pháp xếp theo đơn vị diện tích ...36 Bảng 2.2: Danh sách các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 1980. ..................................................................................................45 Bảng 2.3: Tình hình sản xuất và tiêu thụ các sản phẩm của Nông trường Đông Hiếu tháng 4 năm 1958 ......................................................................................................50 Bảng 2.4: Sản lượng giao nộp các sản phẩm cho nhà nước của các nông trường miền Tây Nghệ An (1965 - 1975) .............................................................................57 Bảng 2.5: Tình hình học tập 6 tháng đầu năm 1965 của nông trường Đông Hiếu ...61 Bảng 2.6: Tình hình lao động và tiền lương ở Nông trường Đông Hiếu (tháng 4/ 1957)..........................................................................................................................65 Bảng 2.7. So sánh sự phát triển của hệ thống nông trường quốc doanh của Việt Nam qua các năm 1976, 1980 ............................................................................................67 Bảng 2.8. Sản lượng giao nộp các sản phẩm cho nhà nước từ năm 1976 đến năm 1980 của một số nông trường miền Tây Nghệ An ....................................................69 Bảng 2.9. Sản phẩm nông nghiệp của nông trường quốc doanh miền Tây Nghệ An cung ứng cho thị trường trong nước từ năm 1976 đến năm 1980 .............................70 Bảng 2.10. Sản phẩm nông nghiệp cung ứng cho thị trường xuất khẩu sang các nước xã hội chủ nghĩa từ năm 1976 đến năm 1980 ..................................................70 Bảng 2.11. Tiǹ h hiǹ h sản xuấ t của các nông trường quố c doanh (1981-1986) ........77 Bảng 3.1: Tình hình nhận khoán của Nông trường Tây Hiếu 1 năm 1996 ...............88 Bảng 3.2: Kết quả sản xuất kinh doanh của Nông trường 1/5 (1988 - 1991) ...........94 Bảng 3.3: Kết quả sản xuất kinh doanh của Nông trường 1/5 (1995-1996) ............95 Bảng 3.4: Tình hình nhận khoán của Công ty TNHH MTV 3/2 (1999 -2015) ......107 Bảng 3.5: Kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của Công ty Đầu tư sản xuất và xuất nhập khẩu Cà phê - Cao su Nghệ An ( 2005-2009) ........................................110 Bảng 3.6: Kết quả sản xuất của Công ty nông công nghiệp 3/2 ( 2005-2009) ......113 Bảng 3.7: Kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của Công ty TNHH MTV cà phê cao su Nghệ An (2011-2015) ..................................................................................115 Bảng 3.8: Kết quả hoạt động sản xuất kinh doanh của Công ty TNHH nông công nghiệp (2011 - 2015) ..............................................................................................117
DANH MỤC BIỂU ĐỒ Biểu đồ 2.1: Số lượng công nhân và diện tích đất trồng cây công nghiệp của các nông trường năm 1956 ..............................................................................................49 Biểu đồ 2.2. Diện tích trồng cây công nghiệp của các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 1965 ................................................................50 Biểu đồ 2.3: Số lượng gia súc, gia cầm của nông trường miền Tây Nghệ An (1956- 1965)..........................................................................................................................52 Biểu đồ 2.4: Sản lượng cà phê nhân, cao su mủ khô của các nông trường miền Tây Nghệ An xuất khẩu sang các nước XHCN (1960 – 1965) ........................................54 Biểu 3.1. Kết quả sản xuất kinh doanh của Nông trường Tây Hiếu 1 giai đoạn 1989- 1996 ...........................................................................................................................93 Biểu đồ 3.2: Kết quả sản xuất của Nông trường 1/5 .................................................96 Biểu đồ 3.3: So sánh hoạt động sản xuất của Công ty TNHHMTV cà phê- cao su Nghệ An qua hai giai đoạn ......................................................................................116 Biểu đồ 3.4: So sánh hoạt động sản xuất của Công ty TNHH MTV Nông công nghiệp 3/2 ................................................................................................................118
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Sau khi Hiệp định Giơnevơ ký kết (21/7/1954), miền Bắc hoàn toàn giải phóng, đất nước tạm thời chia cắt thành hai miền Nam Bắc với nhiệm vụ chiến lược khác nhau. Miền Bắc bước vào thời kỳ hòa bình xây dựng chủ nghĩa xã hội. Miền Nam tiếp tục cuộc cách mạng dân tộc dân chủ nhân dân. Tại miền Bắc, Đảng và Chính phủ chủ trương quốc hữu hóa các thành phần kinh tế, chỉ còn hai hình thức sở hữu là sở hữu nhà nước và sở hữu tập thể, trong đó hình thức sở hữu nhà nước đóng vai trò chủ đạo. Hai hình thức sở hữu đó song song tồn tại, bổ sung hỗ trợ lẫn nhau.Trong nông nghiệp, nông trường quốc doanh là đại diện cho sở hữu của Nhà nước, góp phần quyết định đối với sự phát triển kinh tế nói chung và kinh tế nông nghiệp nói riêng của đất nước và mỗi địa phương; còn hợp tác xã nông nghiệp là đại diện cho sở hữu tập thể . Nông trường quốc doanh bắt đầu ra đời từ năm 1955 và đã trải qua quá trình phát triển khá mạnh mẽ, nhất là trong thập kỷ 60 của thế kỷ XX. Khi đó, mô hình nông trường quốc doanh được xem là tấm gương, là “đầu tàu” dẫn dắt nền nông nghiệp miền Bắc tiến lên sản xuất lớn xã hội chủ nghĩa (XHCN). Tuy nhiên, chỉ sau khoảng hơn 20 năm phát triển, mô hình nông trường quốc doanh đã bắt đầu bộc lộ dần những khuyết tật của nó. Từ năm 1976, trong hệ thống các nông trường quốc doanh có những nhược điểm, hạn chế, yếu kém trong cách thức tổ chức quản lý cũng như trong sản xuất kinh doanh. Từ sau năm 1986, trước yêu cầu của công cuộc Đổi mới, nông trường quốc doanh đã có sự chuyển đổi cho phù hợp hơn. Một bộ phận đất đai của nông trường quốc doanh và tư liệu sản xuất được giao cho các nông trường viên; một số khác chuyển sang mô hình công ty trách nhiệm hữu hạn một thành viên; đã có không ít nông trường quốc doanh phải giải thể. Song trên thực tế cách thức tổ chức quản lý và tài sản, đặc biệt là đất đai thuộc các nông trường trước đây, là những vấn đề khá nhức nhối. Bên cạnh đó, đời sống và việc làm của nông trường viên cũng cần được xã hội quan tâm và có hướng giải quyết. 1
Các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An không nằm ngoài thực trạng chung đó. Từ năm 1956 đến năm 2015, các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An đã trải qua các giai đoạn khác nhau và có những thành công, đóng góp quan trọng đối với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. Nhưng cũng như các nông trường quốc doanh trên cả nước, chỉ sau một thời gian phát triển đã dần bộc lộ những hạn chế, yếu kém và một số nông trường quốc doanh cũng phải giải thể. Những nông trường quốc doanh còn tồn tại đã phải thay đổi cách thức quản lý, sản xuất, kinh doanh để vừa thoát khỏi tình trạng khủng hoảng, vừa phù hợp với yêu cầu mới của tình hình thực tiễn. 1.2. Không được quan tâm nhiều như vấn đề Hợp tác xã nông nghiệp, từ trước đến nay, những nghiên cứu về nông trường quốc doanh chưa thực sự thu hút được sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, kể cả các nhà hoạch định và thực thi chính sách. Đối với những nghiên cứu về Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015 thì lại càng ít ỏi. Các nghiên cứu mới chỉ đề cập một cách sơ lược về sự ra đời và một số thành tích của các nông trường quốc doanh trong hoạt động sản xuất kinh doanh. Còn các nghiên cứu về sự yếu kém của nông trường; quá trình chuyển đổi phương thức quản lý; những đóng góp của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An đối với sự phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương còn rất khiêm tốn, thậm chí không có. Vì vậy, việc nghiên cứu về nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015 là rất cần thiết nhằm đánh giá đúng, khách quan, toàn diện về những thành tích, đóng góp của Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An; đồng thời thấy rõ những hạn chế yếu kém và tìm ra nguyên nhân. Trên cơ sở đó, rút ra những nhận xét khách quan, khoa học và đúc kết một số kinh nghiệm, góp phần cung cấp cơ sở khoa học, thực tiễn cho các cơ quan Đảng, Nhà nước, hoạch định chủ trương, chính sách và chỉ đạo thực hiện phát triển kinh tế - xã hội trong giai đoạn hiện nay; đồng thời nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả hoạt động của nông trường quốc doanh trong thời gian tới. Với những lý do trên, chúng tôi chọn đề tài “Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015” làm Luận án tiến sĩ chuyên ngành Lịch sử Việt Nam. 2
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015, trên các phương diện, như: quá trình hình hình thành, hoạt động sản xuất kinh doanh, phương thức quản lý và những đóng góp của các nông trường đối với sự phát triển kinh tế, chính trị, quốc phòng an ninh ở địa phương và một số kinh nghiệm được rút ra cho lĩnh vực sản xuất nông nghiệp nói chung, các nhà quản lý kinh tế nói riêng. 2.2. Phạm vi nghiên cứu * Về không gian, miền Tây Nghệ An bao gồm các huyện miền núi: Kỳ Sơn, Quế Phong, Quỳ Châu, Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn, Tân Kỳ, Con Cuông, Thanh Chương, Anh Sơn và Thị xã Thái Hòa. Trong 10 huyện thị đó, các nông trường quốc doanh tập trung chủ yếu ở 2 huyện là Quỳ Hợp, Nghĩa Đàn. Vì vậy, chúng tôi chủ yếu nghiên cứu nông trường quốc doanh ở 2 huyện này. Tuy nhiên, trong luận án có so sánh với các nông trường quốc doanh ở Thanh Hóa. * Về thời gian, luận án giới hạn nghiên cứu Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015. Chúng tôi lấy mốc mở đầu quá trình nghiên cứu năm 1956 là năm các nông trường bắt đầu được thành lập. Còn năm 2015, là mốc năm kết thúc nghiên cứu đối với đề tài này vì năm 2015 các nông trường ở miền Tây Nghệ An chính thức thực hiện quá trình chuyển đổi sang giai đoạn cổ phần hóa. * Về nội dung, luận án tập trung nghiên cứu về những yếu tố tác động đến sự ra đời và phát triển các nông trường quốc doanh; quá trình thành lập và hệ thống tổ chức của các nông trường quốc doanh; hoạt động sản xuất, kinh doanh và phương thức khoán của các nông trường qua hai giai đoạn 1956 - 1986 và giai đoạn 1986 - 2015; bước đầu rút ra một số nhận xét về những đóng góp của các nông trường đối với sự phát triển kinh tế, chính trị, quốc phòng an ninh của địa phương và và từ đó rút ra một số kinh nghiệm trong lĩnh vực sản xuất nông nghiệp nói chung, cho các nhà quản lý kinh tế nói riêng. 3
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Luận án làm rõ quá trình hình thành, xây dựng, tổ chức và hoạt động của Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015. Từ đó khẳng định vai trò, đóng góp của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An đối với chính trị, kinh tế, xã hội của tỉnh Nghệ An; mặt khác cũng chỉ rõ những hạn chế, yếu kém và bài học kinh nghiệm của mô hình Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An, một mô hình đã từng một thời được coi là mô hình kiểu mẫu của nền sản xuất nông nghiệp XHCN. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án. - Phân tích những yếu tố tác động đến sự ra đời và xây dựng các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An. - Làm rõ quá trình ra đời và xây dựng các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015, trên cả các khía cạnh tổ chức, lực lượng lao động, cơ sở vật chất, tư liệu sản xuất. - Trình bày hoạt động sản xuất, kinh doanh, tiêu thụ sản phẩm, đời sống vật chất và văn hóa tinh thần của nông trường viên. - Bước đầu đưa ra một số nhận xét về vai trò, đóng góp của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An đối với kinh tế, chính trị, quốc phòng an ninh ở địa phương; trên cơ sở đó rút ra một số kinh nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của nông trường quốc doanh trong thời gian tới. 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Để hoàn thành luận án, chúng tôi dựa trên các nguồn tài liệu chủ yếu sau: - Tài liệu gốc: Các Nghị định, Nghị quyết của Chính phủ về phát triển nông trường, các báo cáo của Cục nông trường, Bộ Nông trường, Bộ Nông lâm, Bộ Nông nghiệp, của các Công ty nông nghiệp, các tư liệu lưu trữ được khai thác từ trung tâm lưu trữ của Tỉnh ủy, UBND tỉnh Nghệ An, Sở Nông nghiệp và phát triển Nông thôn tỉnh Nghệ An, văn phòng các nông trường ở miền Tây Nghệ An. 4
- Tài liệu tham khảo: Các công trình nghiên cứu chuyên khảo của các tác giả có nội dung liên quan đến nông trường quốc doanh nói chung, nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An nói riêng. Bên cạnh đó là một số công trình nghiên cứu và bài viết được công bố trên các tạp chí: Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử, tạp chí Lịch sử quân sự, tạp chí Khoa học của một số trường đại học…; các luận án, luận văn và một số website có nội dung liên quan đến nông trường quốc doanh. - Tài liệu điền dã: Trong quá trình thực hiện luận án, chúng tôi đã tiến hành điền dã, khảo sát thực tế tại các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An để tập hợp thêm tư liệu và tham quan các cơ sở sản xuất, chế biến của nông trường. Ngoài ra, tác giả luận án còn tiến hành phỏng vấn các nhân chứng đã từng làm việc trong các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An. 4.2. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu Để giải quyết các nhiệm vụ khoa học đặt ra, chúng tôi dựa trên cơ sở chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử; tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm, chủ trương của Đảng về Đổi mới và phát triển kinh tế - xã hội. Hai phương pháp chủ yếu được sử dụng là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Phương pháp lịch sử nhằm tái hiện một cách trung thực bức tranh quá khứ của sự vật, hiện tượng theo trình tự thời gian và không gian như nó đã từng diễn ra. Thông qua các nguồn tư liệu có được để nghiên cứu và phục dựng đầy đủ các điều kiện hình thành, quá trình ra đời, phát triển từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp của các sự kiện và hiện tượng. Đặt chúng trong mối quan hệ tác động qua lại giữa các nhân tố bên trong và bên ngoài trong quá trình vận động của nó. Với phương pháp lịch sử, chúng tôi trình bày quá trình ra đời và xây dựng cũng như thực tế hoạt động của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An một cách hệ thống theo trình tự thời gian liên tục từ năm 1956 đến năm 2015. Phương pháp logic để tổng quát các sự kiện, hiên tượng lịch sử, loại bỏ các yếu tố ngẫu nhiên, không cơ bản để làm bộc lộ bản chất, tính tất yếu và quy luật vận động của sự vật, hiện tượng. Với phương pháp logic, chúng tôi kết nối, xâu chuỗi 5
các vấn đề, các sự kiện, hiện tượng và các nội dung với nhau một cách hợp lý nhằm làm rõ những nội dung cần được làm sáng tỏ. Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu liên ngành khác như khu vực học, kinh tế học, xã hội học, các phương pháp phân tích, thống kê, đối chiếu, so sánh, điều tra khảo sát thực địa, phỏng vấn nhân chứng để làm rõ thêm nội dung của luận án. Với phương pháp phỏng vấn nhân chứng, chúng tôi thực hiện cuộc phỏng vấn sâu đối với những cán bộ (giám đốc, trưởng phòng), công nhân hiện đang làm việc trong các nông trường và nguyên là những cán bộ, công nhân đã từng làm việc trong các nông trường qua các thời kỳ. Các buổi phỏng vấn đã được chúng tôi ghi chép và ghi âm, sử dụng để trích dẫn trong luận án này. 5. Đóng góp mới của luận án Một là, Luận án là công trình nghiên cứu chuyên khảo đầu tiên nghiên cứu tương đối toàn diện, có hệ thống về nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015. Hai là, Luận án phục dựng lại bức tranh khá toàn diện, hệ thống về quá trình ra đời, xây dựng và quá trình chuyển đổi mô hình tổ chức quản lý của các nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1956 đến năm 2015. Ba là, Luận án làm rõ hoạt động sản xuất, kinh doanh; nêu bật vai trò và những đóng góp của nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An giai đoạn 1956 - 2015 đối với kinh tế, xã hội, quốc phòng an ninh ở địa phương; trên cơ sở đó rút ra những kinh nghiệm nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của nông trường quốc doanh trong thời gian tới. Bốn là, Luận án cung cấp tài liệu tham khảo và cung cấp cơ sở khoa học cho việc hoạch định chính sách cũng như quá trình lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện phát triển kinh tế - xã hội của tỉnh Nghệ An nói chung, đối với khu vực ở miền Tây Nghệ An nói riêng; Đồng thời luận án là tài liệu tham khảo phục vụ cho công tác nghiên cứu, giảng dạy, học tập về lịch sử địa phương. 6
6. Bố cục luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phần phụ lục, nội dung chính luận án được trình bày trong 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ từ năm 1956 đến năm 1986 Chương 3: Nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An từ năm 1986 đến năm 2015 Chương 4: Một số nhận xét về nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An 7
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN Từ trước đến nay, đề tài về hệ thống đồn điền thời Pháp thuộc và hệ thống nông trường quốc doanh (NTQD) nói chung, nông trường quốc doanh ở miền Tây Nghệ An nói riêng, đã ít nhiều thu hút được sự quan tâm chú ý của các nhà chính trị, quân sự, các nhà nghiên cứu lịch sử, kinh tế, văn hóa - xã hội; các nội dung thuộc các vấn đề của các đề tài này đã được các tác giả đề cập đến trên những khía cạnh khác nhau, kết quả đã có những nghiên cứu được xã hội hóa để phục vụ bạn đọc. Để đánh giá tổng quan về tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án, chúng tôi bước đầu khái quát những công trình nghiên cứu của các tác giả trong hai nhóm công trình nghiên cứu chủ yếu sau đây: 1.1. Những nghiên cứu về nông trường quốc doanh nói chung Sự ra đời các nông trường quốc doanh nói chung, một phần trên cơ sở kế thừa các đồn điền của người Pháp thời thuộc địa. Từ trước đến nay, đã có những công trình nghiên cứu về kinh tế đồn điền thời thuộc địa được công bố. Cuốn “Đồn điền của người Pháp ở Bắc Kỳ 1884 - 1918” xuất bản năm 1996 (NXB Thế giới) của tác giả Tạ Thị Thúy đã nghiên cứu chủ trương, chính sách của thực dân Pháp trong việc phát triển đồn điền ở Bắc Kỳ tạo nên cơ sở pháp lý cho việc tước đoạt ruộng đất của nông dân và thành lập các đồn điền. Thực trạng chế độ đồn điền của người Pháp trong giai đoạn 1884 - 1918 được tác giả trình bày một cách đầy đủ, khoa học. Về hậu quả kinh tế, xã hội của chế độ đồn điền, tác giả đã nêu lên nỗi khổ cực của nông dân Bắc Kỳ, xuất hiện những nông nô mới, những tá điền, những công nhân, những người tù khổ sai được các chủ đồn điền thuê của nhà nước thực dân. Mặc dù, công trình chủ yếu tập trung nghiên cứu đồn điền của người Pháp ở khu vực Bắc Kỳ nhưng nó gợi mở cho chúng tôi bức tranh toàn cảnh về kinh tế đồn điền thời thuộc địa. 8
Tác giả Nguyễn Văn Khánh công bố công trình“Cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời thuộc địa” (1858-1945)” vào năm 1998 (NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, tái bản năm 2000). Kinh tế nông nghiệp Việt Nam nói chung, kinh tế đồn điền nói riêng chiếm một dung lượng khiêm tốn trong toàn bộ cuốn sách (2 trang trong chương 2 và 7 trang trong chương 3). Tác giả nhấn mạnh từ khi đến Việt Nam, thực dân Pháp tìm cách mở rộng diện tích để chiếm đất, lập đồn điền. Trong nông nghiệp, tư bản Pháp tập trung vào hai lĩnh vực là vơ vét, xuất khẩu lúa gạo và kinh doanh đồn điền. Các chủ đồn điền chủ yếu thực hiện phát canh thu tô, hoặc sử dụng lao động của tá điền - một phương thức khai thác ruộng đất của thời phong kiến. Sau chiến tranh, các đồn điền tiếp tục được mở rộng và phát triển ở khắp ba kỳ: Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ, kinh doanh các loại cây công nghiệp như cao su, cà phê và các loại cây lương thực. Cuốn sách chủ yếu đi sâu nghiên cứu thực trạng và biến đổi cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời Pháp đô hộ, nhằm làm sáng tỏ quá trình phá vỡ kết cấu cổ truyền, dẫn đến hình thành, xác lập và mở rộng các yếu kinh tế - xã hội thuộc địa mang tính chất tư bản chủ nghĩa trên phạm vi cả nước. Cuốn “Đồn điền Thanh Hóa thời thuộc Pháp (1940 – 1945)”, xuất bản năm 2012 (NXB Thanh Hóa) của nhóm tác giả Nguyễn Trọng Văn, Trần Vũ Tài, Nguyễn Thị Hạnh được trình bày trong 3 chương: Chương 1, các tác giả phân tích những điều kiện tự nhiên, dân cư và lịch sử văn hóa ảnh hưởng đến sự ra đời các đồn điền ở Thanh Hóa; cơ sở thực dân Pháp ban hành quy chế về chuyển nhượng đất đai và lập đồn điền. Từ năm 1913 trở đi, thực dân Pháp đã ra các văn bản áp dụng chung cho toàn xứ Đông Dương. Các nghị định quy định những điều kiện cụ thể cho việc cấp đồn điền chỉ là những công dân Pháp, có quốc tịch Pháp hay người dân bảo hộ của Pháp thì mới được cấp đồn điền. Chương 2, các tác giả đã nêu ra các chính sách thúc đẩy việc thành lập và khai thác đồn điền như thành lập các cơ quan chuyên môn liên quan tới việc khai thác đồn điền; các biện pháp tạo điều kiện trực tiếp cho việc khai thác đồn điền; hơn nữa tác giả đã tập trung phân tích sự phân bố và quy mô đồn điền ở Thanh Hóa. So 9
với Nam và Bắc Kỳ, đồn điền ở khu vực Trung Kỳ được thiết lập muộn hơn. Vùng bán sơn địa suốt dọc các huyện từ Tây Bắc vào đến Tây Nam của tỉnh là vùng được Pháp chú ý nhiều nhất trong quá trình khai thác thuộc địa. Chương 3, các tác giả làm rõ phương thức kinh doanh và sử dụng đất của các chủ đồn điền: cà phê là thứ cây trồng được người Pháp quan tâm nhất, đem lại cho người Pháp một nguồn lợi đáng kể; ngoài những cây trồng trên, ở vùng đồng bằng, lúa là cây trồng cũng được các điền chủ chú ý. Trong phương thức sử dụng đất, các chủ đồn điền chủ yếu sử dụng đất trồng cà phê kết hợp với chăn nuôi. Ngoài ra, các vấn đề về bộ máy tổ chức, phương thức quản lý nhân công, quản lý tài sản và tiền lương trong các đồn điền Thanh Hóa được phân tích một cách chi tiết và cụ thể. Có thể nói, công trình nghiên cứu trên đã dựng lên bức tranh toàn cảnh về đồn điền Thanh Hóa thời thuộc Pháp. Các tác gỉa đã đề cập một cách có hệ thống về sự ra đời các đồn điền, quy mô, phương thức sản xuất, phương thức quản lý nhân công và tài sản, các số liệu nêu ra rất đáng tin cậy. Tác giả Nguyễn Trọng Văn và Nguyễn Ngọc Huyền có bài viết “Đồn điền của người Pháp ở Nghệ An từ năm 1897 đến năm 1945” đăng trên Tạp chí Khoa học - Trường Đại học Vinh (tập 45, số 3B - 2016), ở mục 1 đã làm rõ chính sách và quy mô kinh tế đồn điền của chính quyền thực dân đó là: xác định cơ sở pháp lý cho việc nhượng đất lập đồn điền; thành lập các cơ quan khuyến nông; xây dựng hệ thống thủy nông, đường giao thông; chính sách trợ giúp về tài chính; quy mô đồn điền người Pháp ở Nghệ An là tương đối lớn ở khu vực Trung Kỳ. Mục 2, các tác giả tập trung phân tích phương thức quản lý trong các đồn điền về bộ máy quản lý và phương thức quản lý nhân công. Bộ máy quản lý trong các đồn điền hết sức gọn nhẹ, khoảng từ 5 đến 6 người cho một đồn điền, nhưng hoạt động rất có hiệu quả. Tất cả các nhân công làm việc trong các đồn điền đều chịu sự quản lý của những người cai, đốc công. Bộ phận này luôn bị quản lý rất nghiêm ngặt. Mục 3, các tác giả đã làm rõ hình thức tổ chức sản xuất và tiêu thụ sản phẩm của các đồn điền. Các đồn điền của người Pháp ở Nghệ An chủ yếu tập trung trồng 10
cây công nghiệp, trong đó cây cà phê chiếm diện tích lớn và việc trồng cây ăn quả cũng được các điền chủ chú ý đến như cam Xã Đoài; hồng Nam Đàn, Nghi Lộc; mía Thanh Chương, Yên Thành, Đô Lương. Bên cạnh phát triển các cây công nghiệp, người Pháp còn chú ý đến hình thức chăn nuôi trâu, bò. Bài viết trên đã tập trung làm rõ quá trình hình thành các đồn điền của người Pháp ở Nghệ An từ năm 1897 đến năm 1945. Qua các số liệu và dẫn chứng xác thực, tác giả đưa ra kết luận: quy mô đồn điền của người Pháp ở Nghệ An tương đối lớn ở Trung Kỳ. Thông tin này giúp cho chúng tôi có thể so sánh với quy mô đồn điền ở Thanh Hóa thời thuộc Pháp mà tác giả có đề cập ở công trình nghiên nghiên cứu trên. Bài viết đi sâu vào phân tích các hình thức sản xuất và tiêu thụ sản phẩm của đồn điền nhưng chưa đề cập những tác động của kinh tế đồn điền đối với sự biến đổi về kinh tế, xã hội ở Nghệ An. Bên cạnh các công trình nghiên cứu, bài viết, còn có các luận án đi sâu nghiên cứu về vấn đề này. Luận án Tiến sĩ “Những chuyển biến trong kinh tế nông nghiệp Bắc Trung Kỳ từ 1884 đến 1945” của tác giả Trần Vũ Tài (năm 2007) được trình bày trong 4 chương. Đây là công trình nghiên cứu chuyên sâu về kinh tế nông nghiệp Bắc Trung Kỳ từ năm 1884 đến năm 1945, trong đó có đề cập đến quá trình thực dân Pháp cướp đoạt ruộng đất để lập đồn điền và sự phát triển kinh tế đồn điền qua các giai đoạn, từ đó đã dẫn đến những biến đổi bước đầu trong kinh tế nông nghiệp Bắc Trung Kỳ giai đoạn 1884 - 1945 trên các mặt: chính sách khuyến nông, biện pháp kỹ thuật, phát triển thủy lợi, chuyển biến của quan hệ sở hữu ruộng đất, dẫn thủy nhập điền, phương thức kinh doanh và sử dụng ruộng đất, chuyển biến của canh tác nông nghiệp và tác giả phân tích những tác động của quá trình khai thác thuộc địa nói chung, của nông nghiệp nói riêng đối với tình hình kinh tế, xã hội các tỉnh Thanh - Nghệ - Tĩnh thời thuộc Pháp. Luận án đưa ra khẳng định: “So với Nam Kỳ và Bắc Kỳ, đồn điền ở Trung Kỳ được thiết lập muộn hơn, Bắc Trung Kỳ muộn hơn nữa” [201, tr.25]. Như vậy, các công trình nghiên cứu về kinh tế đồn điền Việt Nam thời Pháp thuộc đã làm rõ quá trình thiết lập và phát triển của các đồn điền người Pháp ở khu 11
vực Bắc Trung Kỳ; sự biến đổi cơ cấu kinh tế xã hội Việt Nam thời thuộc địa. Những nội dung đó đã giúp tác giả có cái nhìn toàn cảnh về đồn điền ở Việt Nam thời thuộc Pháp. Nghiên cứu về hệ thống nông trường quốc doanh cũng đã thu hút được nhiều tác giả quan tâm. Năm 1963, tác giả Trần Hữu Dực xuất bản công trình “Ra sức xây dựng và củng cố nông trường quốc doanh”, NXB Sự Thật - Hà Nội. Công trình nghiên cứu được trình bày 50 trang, với bốn nội dung trọng tâm: Thứ nhất, tác giả làm rõ tính chất và vai trò của nông trường quốc doanh trong sự nghiệp công hóa xã hội chủ nghĩa (tr.3), nông trường quốc doanh là cơ sở kinh tế nông nghiệp hoàn toàn xã hội chủ nghĩa, thuộc sở hữu toàn dân, là hình thức tổ chức kinh tế cao nhất trong nền sản xuất xã hội chủ nghĩa. Nông trường có vai trò nhất định đối với sự phát triển chính trị, kinh tế và hợp tác quốc tế; Thứ hai nêu lên ba nhiệm vụ lớn của nông trường quốc doanh (tr.10) đó là: bảo đảm cung cấp một phần quan trọng những sản phẩm nông nghiệp cho nhà nước, tích lũy vốn để tái sản xuất và mở rộng, tăng tỷ trọng cho thành phần kinh tế quốc dân trong nông nghiệp; Thứ ba, trên cơ sở những thắng lợi bước đầu, tác giả nhấn mạnh phải ra sức xây dựng và củng cố nông trường quốc doanh trên mọi mặt về xây dựng cơ bản, kinh doanh sản xuất (tr.18). Trong tất cả các nội dung nghiên cứu trên, nội dung thứ nhất về tính chất và vai trò của nông trường quốc doanh trong công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa có liên quan đến một phần trong nội dung của luận án nhưng tác giả chưa đánh giá đầy đủ những đóng góp của nông trường quốc doanh đối với sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội ở giai đoạn đó. Tác giả Hòa Bình công bố công trình nghiên cứu “Công tác hạch toán trong nông trường quốc doanh” năm 1985 (NXB Thống kê). Liên quan đến nội dung luận án là mục IV (Các hình thức và chế độ tiền lương), trong chương I (Hạch toán lao động và tiền lương), tác giả đã đề cập sơ lược về các chế độ và hình thức trả lương ở các nông trường quốc doanh như: chế độ trả lương theo thời gian (nghĩa là trả lương tháng), lương ngày, lương công nhật và lương thời gian có thưởng; chế độ trả lương khoán gồm lương khoán theo khối lượng công việc, lương khoán việc có 12