Nghiên cứu khoa học " Bệnh tuyến trùng hại thông ba lá Pinus kesiya Royle, nguyên nhân và giảI pháp phòng trừ "

Chia sẻ: Nguye Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:15

Thêm vào BST

Báo xấu

69
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Lâm Đồng là một tỉnh nam Tây Nguyên, tài nguyên rừng và đất rừng có vai trò quan trọng trong việc phát triển kinh tế và bảo vệ môi tr-ờng đầu nguồn trong khu vực. Theo số liệu của Bộ Lâm nghiệp (nay là Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn) năm 1995, tổng diện tích đất có rừng của toàn tỉnh là 559.039 ha trong đó có 127.440 ha rừng cây lá kim (chủ yếu là thông 3 lá và thông 2 lá), chiếm 22,8% ch-a kể đến diện tích rừng hỗn giao cây lá rộng với cây...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nghiên cứu khoa học " Bệnh tuyến trùng hại thông ba lá Pinus kesiya Royle, nguyên nhân và giảI pháp phòng trừ "

BÖnh tuyÕn trïng h¹i th«ng ba l¸ Pinus kesiya Royle, nguyªn nh©n vμ gi¶I ph¸p phßng trõ Ph¹m Quang Thu Phßng b¶o vÖ Thùc vËt rõng 1. Më dÇu L©m §ång lµ mét tØnh nam T©y Nguyªn, tµi nguyªn rõng vµ ®Êt rõng cã vai trß quan träng trong viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ vµ b¶o vÖ m«i tr−êng ®Çu nguån trong khu vùc. Theo sè liÖu cña Bé L©m nghiÖp (nay lµ Bé N«ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n«ng th«n) n¨m 1995, tæng diÖn tÝch ®Êt cã rõng cña toµn tØnh lµ 559.039 ha trong ®ã cã 127.440 ha rõng c©y l¸ kim (chñ yÕu lµ th«ng 3 l¸ vµ th«ng 2 l¸), chiÕm 22,8% ch−a kÓ ®Õn diÖn tÝch rõng hçn giao c©y l¸ réng víi c©y l¸ kim vµ c©y hä dÇu víi c©y l¸ kim vµ 27.009 ha rõng trång th«ng ba l¸. Th«ng ba l¸ Pinus kesiya lµ c©y b¶n ®Þa, ph©n bè chñ yÕu ë L©m §ång, mét phÇn cña tØnh Kon Tum vµ vïng nói cao Hoµng Su Ph× cña tØnh Hµ Giang. Th«ng ba l¸ cã ý nghÜa kinh tÕ x· héi vµ m«i tr−êng quan träng cña thµnh phè §µ L¹t nãi riªng vµ toµn tØnh L©m §ång nãi chung, v× vËy, gÇn nh− tÊt c¶ diÖn tÝch rõng th«ng tù nhiªn vµ rõng th«ng trång ë ®©y ®−îc ®−a vµo lo¹i rõng ®Æc dông. BÖnh hÐo th«ng, c©y th«ng bÞ hÐo vµng råi chÕt ®−îc ph¸t hiÖn lÇn ®Çu tiªn ë L©m §ång vµo kho¶ng n¨m 1994. Tõ ®ã ®Õn nay møc ®é g©y h¹i vµ sù l©y lan cña dÞch bÖnh ®· t¨ng lªn ®¸ng kÓ. Theo thèng kª cña chi côc KiÓm l©m tØnh L©m §ång n¨m 1999, diÖn tÝch rõng th«ng ba l¸ bÞ h¹i víi triÖu chøng hÐo vµng råi chÕt víi mét diÖn tÝch vµo kho¶ng 1000 ha. Tuy nhiªn tû lÖ vµ møc ®é bÞ h¹i lµ kh¸c nhau ë c¸c khu vùc kh¸c nhau. Tû lÖ c©y chÕt ë mét sè l©m phÇn bÞ bÖnh kh¸ cao ë mét sè ®Þa ph−¬ng nh− ë Cam Ly, thµnh phè §µ L¹t, K’Long K’Lanh vµ §a Sa huyÖn L¹c D−¬ng. §øng tr−íc t×nh h×nh dÞch bÖnh cã chiÒu h−íng l©y lan, lo¹i bÖnh nµy ®· g©y ®−îc sù chó ý cña nhiÒu nhµ khoa häc vµ c¸c c¬ quan qu¶n lý. §Çu tiªn c¸c nhµ chuyªn m«n cña tØnh L©m §ång cho r»ng nguyªn nh©n g©y nªn triÖu chøng hÐo th«ng vµ g©y chÕt c©y lµ do s©u non cña vßi voi ®ôc vá vµ ph¸ ho¹i phÇn vá cña c©y dÉn ®Õn c©y kh«ng cßn kh¶ n¨ng dÉn truyÒn c¸c chÊt dinh d−ìng. Nh÷ng n¨m sau c¸c nhµ khoa häc cña tr−êng §¹i häc N«ng L©m Thñ §øc, Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®· tiÕn hµnh nghiªn cøu nguyªn nh©n g©y hÐo c©y. KÕt qu¶ nghiªn cøu còng cho thÊy ®· ph¸t hiÖn rÊt nhiÒu s©u non vßi voi trong vá cña nh÷ng c©y th«ng ®· hÐo vµ chÕt tõ n¨m tr−íc. Chi Côc kiÓm l©m tØnh L©m §ång ®· ®iÒu tra, thu mÉu gç cña c©y th«ng bÞ chÕt tõ c¸c khu rõng trång bÞ nhiÔm bÖnh göi cho gi¸o s− TrÇn V¨n M·o, tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp, Xu©n Mai, Hµ T©y, ®Ó x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y chÕt c©y. Sau khi xem xÐt c¸c mÉu vËt vµ tµi liÖu hiÖn cã «ng cho r»ng nguyªn nh©n g©y chÕt hÐo th«ng ba l¸ ë L©m §ång lµ do mét lo¹i tuyÕn trïng g©y h¹i. Th¸ng 8 n¨m 1997, Trung t©m nghiªn cøu L©m sinh L©m §ång thuéc ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam ®· göi cho phßng nghiªn cøu b¶o vÖ thùc vËt rõng mÉu gç cña c¸c c©y th«ng bÞ chÕt hÐo, trong mÉu gç cã chøa s©u non cña xÐn tãc. Nh÷ng s©u non nµy ®· ®−îc nu«i trong phßng thÝ nghiÖm, ®Õn cuèi th¸ng 10 n¨m 1997 ®· thu ®−îc 2 c¸ thÓ xÐn tãc tr−ëng thµnh. KÕt qu¶ gi¸m ®Þnh s¬ bé cña chóng t«i loµi xÐn tãc nµy cã tªn lµ Monochamus alternatus, mét lo¹i vect¬ truyÒn tuyÕn trïng g©y bÖnh phæ biÕn ë c¸c n−íc cã ®¹i dÞch bÖnh tuyÕn trïng g©y chÕt th«ng. Loµi xÐn tãc nµy lµ ®èi t−îng kiÓm dÞch cña nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi. Nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc ë NhËt B¶n, Cana®a…vÒ gi¶i thÝch nguyªn nh©n g©y bÖnh chÕt hÐo th«ng do tuyÕn trïng cho r»ng: nguyªn nh©n g©y chÕt th«ng do tuyÕn trïng sèng trong gç chñ yÕu lµ loµi Bursaphelenchus xylophilus, ngoµi ra cßn mét sè loµi kh¸c cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh nh−ng ë møc ®é yÕu. C¸c loµi tuyÕn trïng sèng trong gç nµy kh«ng tù nã di chuyÓn tõ c©y nµy sang c©y kh¸c ®−îc mµ ph¶i dùa vµo mét sè loµi thuéc bé c¸nh cøng víi vai trß nh− mét vect¬ truyÒn bÖnh. XÐn tãc hay mét sè loµi c¸nh cøng kh¸c th−êng ®Î trøng vµo c¸c c©y th«ng ®· bÞ bÖnh, cã dÊu hiÖu cña sù hÐo, s©u non cña xÐn tãc sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn trong th©n c©y ®· bÞ bÖnh vµ chÕt. GÇn ®Õn thêi kú vò ho¸ cña xÐn tãc, tuyÕn trïng sèng trong th©n c©y di chuyÓn dÇn, tËp trung ë b−êng nhång vµ b¸m vµo c¬ thÓ cña nhéng trÇn xÐn tãc. Khi vò ho¸, xÐn tãc tr−ëng thµnh ®· mang mét l−îng lín tuyÕn trïng b¸m vµo bªn ngoµi cña c¬ thÓ; xÐn tãc tr−ëng thµnh bay tíi c¸c c©y th«ng khoÎ ¨n bæ sung vá cña c¸c cµnh non
d−íi 1 tuæi ®Ó thµnh thôc; trong qu¸ tr×nh gÆm vá th«ng, tuyÕn trïng b¸m ngoµi cña c¬ thÓ xÐn tãc ®· chui vµo c©y th«ng qua c¸c vÕt th−¬ng trªn cµnh c©y. Sau khi x©m nhiÔm vµo cµnh c©y, tuyÕn trïng sinh tr−ëng nhanh, mËt ®é t¨ng nhanh ®· lµm t¾c c¸c èng dÉn n−íc vµ nhùa lµm cho c©y bÞ hÐo vµo mïa thu hoÆc mïa hÌ n¨m sau. Tõ nh÷ng th«ng tin nªu trªn viÖc nghiªn cøu hÖ thèng vÒ nguyªn nh©n g©y chÕt hÐo, ®¸nh gi¸ møc ®é thiÖt h¹i vµ nghiªn cøu qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña vËt g©y bÖnh còng nh− c¸c vect¬ truyÒn bÖnh nh»m ®−a ra c¸c gi¶i ph¸p phßng trõ vµ gi¶m thiÓu t¸c h¹i cña bÖnh, b¶o vÖ rõng th«ng ba l¸ ë tØnh L©m §ång lµ mét viÖc rÊt cÇn thiÕt vµ cÊp b¸ch ®èi víi c¸c nhµ qu¶n lý vµ c¸c nhµ khoa häc trong giai ®o¹n hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai. 2. ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.1. §Þa ®iÓm nghiªn cøu 2.1.1. §Þa ®iÓm ®iÒu tra ViÖc ®iÒu tra, ®¸nh gi¸ tû lÖ bÞ bÖnh vµ møc ®é bÞ bÖnh t¹i c¸c khu vùc sau: - Cam Ly, thµnh phè §µ L¹t - Hå TuyÒn L©m, thµnh phè §µ L¹t - Nói Lang Bian, huyÖn L¹c D−¬ng - K’Long K’Lanh, huyÖn L¹c D−¬ng 2.1.2. §Þa ®iÓm g©y bÖnh nh©n t¹o vµ nghiªn cøu ®Æc ®iÓm cña xÐn tãc. - Trung t©m Nghiªn cøu L©m sinh L©m §ång - Phßng Nghiªn cøu B¶o vÖ rõng 2.2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu 2.2.1X¸c ®Þnh tû lÖ bÞ bÖnh: ¤ tiªu chuÈn ®iÓn h×nh ®−îc bè trÝ trªn c¸c tuyÕn ®−îc ®Æt t¹i 4 ®iÓm ®iÒu tra, diÖn tÝch « tiªu chuÈn lµ 400m2. Mçi ®Þa ®iÓm 60 « ®iÒu tra. Trªn « tiªu chuÈn, t×nh tr¹ng søc khoÎ, tû lÖ bÞ bÖnh cña c©y ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua ®o l−îng nhùa ch¶y ra qua vÕt ®ôc vµo th©n c©y. Dïng ®ôc chuyªn dông, lç ®ôc h×nh trßn ®−êng kÝnh 12 mm, ®ãng nhÑ vµo th©n c©y ë vÞ trÝ 1.3 m cho tíi khi ®ôc ch¹m vµo phÇn gç cña th©n c©y, lÊy ®ôc ra vµ t¸ch phÇn vá c©y ë lç ®ôc ra. Sau 10 phót ®¸nh gi¸ l−îng nhùa ch¶y ra lç ®ôc, l−îng nhùa ch¶y ra ®−îc chia lµm 3 cÊp: A, B, C vµ D lµ c©y ®· chÕt kh«ng cßn cã nhùa. C¸c chØ tiªu cña cÊp l−îng nhùa ch¶y ra qua lç ®ôc nh− sau: A: c©y khoÎ, l−îng nhùa tiÕt ra nhiÒu B: c©y yÕu, l−îng nhùa tiÕt ra Ýt C: c©y ®· nhiÔm bÖnh, vá phÝa trong cßn t−¬i nh−ng kh«ng cã nhùa D: c©y ®· chÕt. NÕu nh− c¨n cø vµo l−îng nhùa tiÕt ra qua lç ®ôc vµo th©n c©y vµ dùa vµo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc NhËt B¶n vÒ mèi quan hÖ gi÷a sù ngõng hoÆc gi¶m kh¶ n¨ng tiÕt nhùa víi viÖc c©y chÕt th× c©y bÞ bÖnh do tuyÕn trïng cã thÓ ®−îc xem nh− tÊt c¶ c¸c c©y cã møc B,C vµ D. Tû lÖ bÞ bÖnh cho mçi « tiªu chuÈn sÏ ®−îc tÝnh to¸n b»ng sè c©y ë c¸c møc B,C vµ D chia cho tæng sè c©y ®iÒu tra: B + C + D . 100 P% = A+B+C+D Tû lÖ bÞ bÖnh b×nh qu©n cho mçi khu vùc ®iÒu tra ®−îc tÝnh to¸n trªn c¬ së trung b×nh cña 60 « tiªu chuÈn. - §iÒu tra diÔn biÕn sù chÕt hµng n¨m cña c©y do tuyÕn trïng ®−îc tiÕn hµnh ®iÒu tra trªn 2 « tiªu chuÈn ®Þnh vÞ, diÖn tÝch mçi « lµ 1,0 ha ë 2 lo¹i mËt ®é: 1650 c©y/ha vµ 1250 c©y/ha qua 3 n¨m liªn tôc 1998, 1999 vµ 2000. 2
2.2.2. T¸ch chiÕt tuyÕn trïng tõ mÉu gç vµ nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i tuyÕn trïng vµ vect¬ truyÒn tuyÕn trïng T¸ch chiÕt tuyÕn trïng tõ c¸c mÉu gç ®−îc thùc hiÖn trªn phÔu läc BiÕc Man; ®Õm mËt ®é tuyÕn trïng trªn ®Üa ®Õm kÎ l−íi; quan s¸t h×nh th¸i, gi¶i phÉu phôc vô viÖc ®Þnh lo¹i trªn kÝnh hiÓn vi quang häc BX 50. ViÖc ®inh lo¹i tuyÕn trïng dùa trªn chuyªn kh¶o vÒ chi Bursaphelenchus Fuchs, 1937. Nu«i xÐn tãc ®Ó ph©n lo¹i vµ gi¸m ®Þnh ®−îc thùc hiÖn trong phßng thÝ nghiÖm, c¸c khóc gç chøa s©u non ®−îc ®Æt trong c¸c lång l−íi, theo dâi thêi gian vò ho¸; ph©n lo¹i vµ gi¸m ®Þnh xÐn tãc dùa trªn c¸c chuyªn kh¶o vÒ chi Monochamus Hope. 2.2.3. Ph−¬ng ph¸p g©y bÖnh nh©n t¹o Nh©n nu«i tuyÕn trïng vµ g©y bÖnh nh©n t¹o ®−îc ¸p dông ph−¬ng ph¸p cña Yoichi Kishi n¨m 1995. 2.2.4. Nghiªn cøu biÖn ph¸p phßng trõ dùa trªn nguyªn t¾c phßng trõ tæng hîp. 3. KÕt qu¶ nghiªn cøu 3.1. §iÒu tra ®¸nh gi¸ tû lÖ vµ møc ®é bÞ bÖnh 3.1.1. Tû lÖ bÞ bÖnh §¸nh gi¸ t×nh tr¹ng søc khoÎ cña c©y hay cßn gäi lµ tû lÖ bÞ bÖnh ®−îc tiÕn hµnh trªn c¸c « tiªu chuÈn ®iÓn h×nh ë 4 ®Þa ®iÓm ®iÒu tra. C¸c nhµ c«n trïng häc NhËt B¶n ®· ph¸t hiÖn ra mçi qua hÖ rÊt gÇn gi÷a sù gi¶m hoÆc ngõng tiÕt nhùa khi ®ôc mét lç nhá qua líp vá vµo ®Õn phÇn gç cña th©n c©y th«ng ë ®Çu mïa hÌ vµ nh÷ng c©y nµy sÏ chÕt vµo mïa thu (Mamiya, 1983). KÕt qu¶ ®iÒu tra vÒ tû lÖ bÞ bÖnh th«ng qua l−îng nhùa tiÕt ra qua lç ®ôc ë c¸c ®Þa ®iÓm ®iÒu tra ®−îc tÝnh trung b×nh cña 60 « tiªu chuÈn ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 1. B¶ng1: Tû lÖ bÞ bÖnh ë c¸c ®iÓm ®iÒu tra ChØ sè Langbian TuyÒn L©m Cam Ly K’Long K’Lanh Sè c©y % Sè c©y % Sè c©y % Sè c©y % A 40 63.5 30 53.6 37 52.1 39 52.0 B 11 17.5 11 19.6 12 16.9 9 12.0 C 3 4,7 4 7.2 8 11.3 10 13.3 D 9 14.3 11 19.6 14 19.7 17 22.7 Tæng 63 100.0 56 100.0 71 100.0 75 100.0 KÕt qu¶ ë b¶ng trªn cho thÊy tû lÖ bÞ bÖnh cña th«ng ba l¸ do tuyÕn trïng kh¸c nhau ë c¸c ®iÓm ®iÒu tra. Theo nh− c¸ch tÝnh vÒ tû lÖ bÞ bÖnh th«ng qua l−îng nhôa tiÕt ra Ýt ë cÊp B vµ C ®Òu cã trÞ sè kho¶ng 20%, trung b×nh cña 4 ®iÓm ®iÒu tra lµ 25,6%. Sè c©y ®· bÞ chÕt hoµn toµn trung b×nh lµ: 19,1%. Nh− vËy, tû lÖ bÞ bÖnh trung b×nh ë 4 ®iÓm ®iÒu tra gåm c¶ c©y cã l−îng nhùa ch¶y ra Ýt vµ c¶ c©y ®· chÕt do bÖnh ë møc 44.7%. 3.1.2. Sù chÕt hµng n¨m cña c©y th«ng do tuyÕn trïng Hai « tiªu chuÈn ®Þnh vÞ ®−îc ®Æt t¹i Cam Ly trªn rõng trång 10 tuæi víi diÖn tÝch mçi « lµ 1 ha. MËt ®é c©y ë « tiªu chuÈn sè 1 lµ 1.650 c©y/ha vµ mËt ®é c©y cña « tiªu chuÈn sè hai lµ 1.250 c©y/ha. C¨n cø vµo triÖu chøng hiÖn t¹i vµ t×nh tr¹ng cña c¸c c©y ®· chÕt trªn 2 « tiªu chuÈn, viÖc tÝnh to¸n sè l−îng c¸c c©y bÞ chÕt do tuyÕn trïng trªn 2 « tiªu chuÈn ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 2. B¶ng 2: Sè l−îng c©y chÕt qua c¸c n¨m do tuyÕn trïng trªn « tiªu chuÈn ®Þnh vÞ N¨m ¤ tiªu chuÈn 1 ¤ tiªu chuÈn 2 3
Sè l−îng c©y % Sè l−îng c©y % chÕt chÕt 1994-1997 107 6.5 97 7.8 1998 38 2.3 18 1.4 1999 59 3.6 35 2.8 2000 67 4.1 43 3.4 Tæng céng 271 16.4 193 15.4 KÕt qu¶ ë b¶ng trªn ®· chØ ra r»ng sù chÕt th«ng hµng n¨m do tuyÕn trïng cã t¨ng lªn song møc ®é t¨ng kh«ng lín, ®iÒu nµy còng cã nghÜa dÞch bÖnh cã chiÒu h−íng l©y lan vµ gia t¨ng tuy nhiªn víi tèc ®é chËm. TÝnh b×nh qu©n tõ n¨m 1994 ®Õn n¨m 2000, trong thêi gian 7 n¨m, mçi n¨m b×nh qu©n chÕt 33 c©y, t−¬ng ®−¬ng víi tû lÖ 2.25%. §©y lµ mét tû lÖ kh«ng lín, nÕu kh«ng cã gi¶i ph¸p ng¨n chÆn, h¹n chÕ th× trªn diÖn réng còng lµ con sè ®¸ng kÓ. KÕt qu¶ ë b¶ng 1 cho thÊy tû lÖ bÞ bÖnh b×nh qu©n ë 4 ®iÓm ®iÒu tra lµ 44.7%, nh−ng tû lÖ chÕt b×nh qu©n n¨m chØ cã 2.25%, ®iÒu nµy cã thÓ do tuyÕn trïng ph¸t triÓn trong c©y chËm vµ cã thêi gian ñ bÖnh l©u vµ tÝnh g©y bÖnh yÕu so víi loµi B. xylophilus ®−îc nghiªn cø ë NhËt B¶n vµ c¸c n−íc B¾c Mü. Qua hai « tiªu chuÈn, sù chÕt hµng n¨m cña « tiªu chuÈn cã mËt ®é cao, cao h¬n « tiªu chuÈn cã mËt ®é thÊp, ®©y lµ c¬ së cho viÖc h¹n chÕ qu¸ tr×nh l©y lan cña bÖnh th«ng qua biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh; tØa th−a rõng trång, kh«ng ®Ó c¸c c¸ thÓ c¹nh tranh vÒ kh«ng gian dinh d−ìng. 3.2. Nghiªn cøu x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh 3.2.1. TriÖu chøng vµ qu¸ tr×nh ph¸t sinh, ph¸t triÓn cña bÖnh Khi c©y bÞ nhiÔm tuyÕn trïng ë giai ®o¹n ®Çu, mËt ®é tuyÕn trïng trong th©n cña c©y cßn thÊp, sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn cña c©y ch−a cã dÊu hiÖu thay ®æi, t¸n l¸ vÉn xanh vµ kh«ng cã sù biÓu hiÖn khavc biÖt nµo. Giai ®o¹n nµy rÊt khã ph¸t hiÖn. Khi tuyÕn trïng ®−îc nhiÔm vµo c©y th«ng qua vect¬ th−êng vµo mïa vò ho¸ cña xÐn tãc, cã 2 thêi ®iÓm th¸ng 4 vµ th¸ng 10 hµng n¨m. Sau khi tuyÕn trïng x©m nhËp vµo c©y chñ, chóng ph¸t triÓn nhanh vÒ sè l−îng vµ chiÕm cø toµn bé hÖ thèng m¹ch dÉn trong phÇn gç cña th©n c©y dÉn ®Õn c¶n trë qu¸ tr×nh cung cÊp n−íc tõ rÔ c©y lªn phÇn t¸n l¸, toµn bé l¸ c©y cã hiÖn t−îng hÐo dÇn vµ rñ xuèng. L−îng nhùa trong c©y còng gi¶m ®i râ rÖt. Sau kho¶ng 3-4 th¸ng l¸ c©y b¾t ®Çu hÐo vµ chuyÓn dÇn thµnh mµu vµng vµ kh« cã mµu n©u ®á (xem ¶nh 1). ¶nh 1: Th«ng ba l¸ bÞ nhiÔm tuyÕn trïng Do ®Æc ®iÓm cña tuyÕn trïng g©y bÖnh hÐo th«ng lµ chóng kh«ng tù nã di chuyÓn tõ c©y nµy sang c©y kh¸c ®−îc mµ ph¶i nhê vµo vect¬, ®ã lµ mét sè loµi thuéc hä c¸ch cøng, chñ yÕu lµ c¸c loµi xÐn tãc. 4
XÐn tãc tr−ëng thµnh th−êng chän c¸c loµi c©y bÞ bÖnh, sinh tr−ëng kÐm, l−îng nhùa trong th©n c©y gi¶m ®Ó ®Î trøng. Trøng në thµnh s©u non, hÕt tuæi 1 s©u non chui vµo vá vµ lµm thµnh c¸c ®−êng hÇm sèng trong th©n c©y. S¾p ®Õn thêi kú vò ho¸ cña xÐn tãc, tuyÕn trïng trong th©n c©y di chuyÓn ®Õn buång nhéng vµ b¸m vµo c¬ thÓ, lç thë, gèc c¸nh cña xÐn tãc tr−ëng thµnh. XÐn tãc tr−ëng thµnh sau khi vò ho¸ ®· mang mét l−îng lín tuyÕn trïng trªn c¬ thÓ cña m×nh ®Ó nhiÔm cho c¸c c©y khoÎ kh¸c. Sau khi vò ho¸, xÐn tãc tr−ëng thµnh vÉn cßn ch−a ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n, chóng ®ßi hái ph¶i cã thêi gian ¨n bæ sung ®Ó c¬ thÓ thµnh thôc th−êng tõ 2 ®Õn 3 tuÇn. Thøc ¨n cña chóng lµ nh÷ng vá non cña ngän vµ cµnh th«ng trªn c©y ®ang sèng cã ®é tuæi trªn d−íi mét n¨m. Lóc nµy tuyÕn trïng sÏ tõ c¸c lç thë chui ra vµ x©m nhËp vµo c©y th«ng khoÎ qua c¸c vÕt c¾n cña xÐn tãc. §©y lµ thêi kú ph¸t t¸n vµ nhiÔm bÖnh hÐo th«ng do tuyÕn trïng tõ c©y chÕt do bÞ bÖnh sang c¸c c©y khoÎ kh¸c. ChÝnh v× thÕ, triÖu chøng ®iÓn h×nh cña nh÷ng c©y th«ng bÞ bÖnh tuyÕn trïng th× trªn cµnh vµ ngän non cña c©y th«ng ®· chÕt ph¶i cã c¸c vÕt c¾n vµ vÕt vá bÞ gÆm do xÐn tãc (xem ¶nh 2, chç mòi tªn). ¶nh 2: Cµnh non cña c©y th«ng bÞ bÖnh cã vÕt vá bÞ gÆm do xÐn tãc Trong mét sè tr−êng hîp c©y th«ng ba l¸ bÞ chÕt, l¸ còng cã mµu n©u ®á, bªn ngoµi vá cã rÊt nhiÒu m¸ng ®Î trøng cña xÐn tãc, vµ cã c¸c dÊu hiÖu s©u non xÐn tãc ®ang sèng ë trong th©n c©y th«ng qua ph©n cña s©u non th¶i ra ngoµi; nh−ng khi t¸ch läc tuyÕn trïng kh«ng thu ®−îc con nµo. Trong tr−êng hîp nµy, khi c©y yÕu do bÞ bÖnh gØ s¾t, hoÆc do nguyªn nh©n kh¸c xÐn tãc vµ mét sè loµi c¸nh cøng kh¸c nh− mät, bä vßi voi ®Õn ®Î trøng vµ s©u non cña c¸c loµi nµy ®· lµm chÕt c©y. V× vËy khi x¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y chÕt th«ng ba l¸ ë L©m §ång chØ c¨n cø vµo triÖu chøng bªn ngoµi th× ch−a ®ñ. §Ó x¸c ®Þnh chÝnh x¸c c¸c mÉu c©y chÕt cã ph¶i do tuyÕn trïng hay kh«ng cÇn ph¶i khoan lÊy mÉu gç ë th©n c©y bÞ bÖnh vµ t¸ch chiÕt tuyÕn trïng t¹i phßng thÝ nghiÖm. 3.2.2. X¸c ®Þnh nguyªn nh©n g©y bÖnh 3.2.2.1. T¸ch chiÕt tuyÕn trïng tõ gç B»ng ph−¬ng ph¸p t¸ch läc tuyÕn trïng trªn phÔu BiÕc Man, mËt ®é tuyÕn trïng thu ®−îc ë c¸c ®iÓm ®iÒu tra ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 3. B¶ng 3: MËt ®é tuyÕn trïng trong mÉu gç No MÉu sè D BH H (m) Tuæi T×nh tr¹ng §Þa ®iÓm Sè tuyÕn (cm) c©y lÊy mÉu trïng (con) 1 6 20 7.0 16 ChÕt 1999 Cam Ly 682 2 7 5 3.0 4 ChÕt 2000 Cam Ly 2.828 3 8 6 3.0 3 ChÕt 2000 Cam Ly 242 6 11 13 13 15 ChÕt 1999 Cam Ly 58 8 13 15 9.0 15 ChÕt 2000 Cam Ly 2.871 5
9 14 6 2.5 4 ChÕt 2000 Cam Ly 44 10 15 10 3.0 8 ChÕt 2000 Cam Ly 754 11 16 18 5.0 7 ChÕt 1999 Cam Ly 58 12 17 15 5.0 7 ChÕt 1999 Cam Ly 20 13 18 10 5.0 7 HÐo 40% Cam Ly 40 14 19a 10 3 7 HÐo 90% Cam Ly 21.301 17 21 13 6.0 7 ChÕt 1999 Cam Ly 290 18 22 6 5.0 7 ChÕt 1998 Langbian 1.305 22 26 10 6.0 5 HÐo 80% Langbian 841 26 30 8 4.0 6 ChÕt 1998 Langbian 363 27 31 7 5.0 5 ChÕt 1999 L©m Hµ 470 28 32 7 5.0 5 ChÕt 1999 L©m Hµ 1.390 29 33 7 3.5 5 ChÕt 1999 L©m Hµ 20 30 34 6 4.0 5 ChÕt 1999 L©m Hµ 10 31 35 10 6.0 5 HÐo 50% L©m Hµ 20 32 36 10 6.5 5 ChÕt 2000 L©m Hµ 550 34 38 10 6.5 7 ChÕt 2000 K’long K’lanh 300 35 39 7 6.0 7 ChÕt 2000 K’long K’lanh 540 38 42 10 7.0 7 HÐo 98% K’long K’lanh 8.580 KÕt qu¶ ë b¶ng trªn cho thÊy mËt ®é tuyÕn trïng biÕn ®éng ë c¸c mÉu thu thËp ë c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau. MËt ®é tuyÕn trïng cao nhÊt thu ®−îc tõ c¸c mÉu ë Cam Ly, Thµnh phè §µ L¹t vµ K’Long K’Lanh, L¹c D−¬ng. MËt ®é tuyÕn trïng cao nhÊt còng t×m thÊy ë mÉu gç cña c¸c c©y míi chÕt. 3.2.2.2. Ph©n lo¹i tuyÕn trïng TuyÕn trïng thu ®−îc qua viÖc t¸ch chiÕt tõ c¸c mÉu gç ë c¸c ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau, ®−îc m« t¶ vÒ ®Æc ®iÓm h×nh th¸i c¬ b¶n cho viÖc ®Þnh lo¹i nh− sau: + Con c¸i: Th©n cong vÒ phÝa bông khi bÞ giÕt b»ng nhiÖt. Thùc qu¶n tr−íc h×nh trô b»ng 2 lÇn chiÒu réng c¬ thÓ t¹i vÞ trÝ cña bé phËn sinh dôc c¸i. DiÒu gi÷a kÐo dµi h×nh « van, van thùc qu¶n ë gi÷a diÒu gi÷a. Bé phËn sinh dôc trong h×nh trô, phÝa ngoµi kh«ng cã n¾p; d¹ con dµi gÊp 3-4 lÇn chiÒu réng c¬ thÓ t¹i vÞ trÝ sinh dôc ngoµi. ChiÒu dµi tõ bé phËn sinh dôc ngoµi tíi hËu m«n th−êng dµi gÊp 7-8 lÇn chiÒu réng c¬ thÓ t¹i vÞ trÝ sinh dôc ngoµi. §u«i cã d¹ng h×nh th¸p, cã bao nhá (Bursa) ë chãp ®u«i vµ lu«n cong vÒ phÝa bông. + Con ®ùc: Cã h×nh ch÷ J sau khi giÕt b»ng nhiÖt. PhÇn tr−íc c¬ thÓ t−¬ng tù nh− con c¸i. §u«i cong vÒ phÝa bông, cuèi ®u«i cã bao nhá. Gai sinh dôc ®ùc d¹ng ®«i cong, ®Çu nhän vµ kh«ng cã n¾p. Dùa vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i nh− võa m« t¶ ë trªn, tuyÕn trïng ph©n lËp ®−îc tõ c¸c c©y bÞ bÖnh t¹i L©m §ång thuéc gièng Bursaphelenchus Fuchs, 1937. C¸c sè ®o vµ chØ sè c¬ b¶n gióp cho viÖc ®Þnh lo¹i ®Õn loµi ®−îc tr×nh bµy ë B¶ng 4. B¶ng 4: Mét sè sè ®o c¬ b¶n vµ tû lÖ ChØ Con ®ùc Con c¸i tiªu TuyÕn trïng tõ B. xylophilus* TuyÕn trïng tõ B. xylophilus* L©m §ång L©m §ång L 562.1(356.3- 730(590-820) 572.7(360.8- 810(710-1010) 811.8) 820.8) Sp 14.2(11.3-15.8) 27(25-30) V 71.8(68.3-75.3) 72.7(67.0-78.0) A 28.8(23.2-38.1) 42.3(36-47) 29.4(23.6-37.3) 42.3(36.0-47.0) B 11.8(8.9-18.5) 9.4(7.6-11.3) 12.1(9.0-15.7) 9.4(7.6-11.3) C 20.9(16-27.4) 26.4(21-31) 12.5(8.9-15.4) 26.0(23.0-32.0) 6
c’ 2.2(1.7-2.8) 4.2(3-5.40 St 12.8(9.5-14.4) 14.9(14.0-17.0) 12.3(9.0-15.3) 15.9(14.0-18.0) Pu 66.5(45.0-97.2) * Theo Mamiya vµ Kryohara, 1972 Ghi chó: - L : chiÒu dµi c¬ thÓ (μm) - Sp: chiÒu dµi gai sinh dôc ®ùc (μm) - V: chiÒu dµi tõ ®Çu tíi bé phËn sinh dôc ngoµi x 100 / chiÒu dµi c¬ thÓ - a: chiÒu dµi c¬ thÓ / chiÒu réng c¬ thÓ t¹i ®iÓm gi÷a - b: chiÒu dµi c¬ thÓ/ chiÒu dµi tõ ®Ønh ®Çu tíi van thùc qu¶n - c: chiÒu dµi c¬ thÓ / chiÒu dµi cña ®u«i - c’: chiÒu dµi ®u«i / chiÒu réng c¬ thÓ t¹i hËu m«n - St: chiÒu dµi cña kim hót (μm) - Pu: chiÒu dµi cña tói tö cung sau (μm) Dùa vµo nh÷ng sè ®o c¬ b¶n vµ c¸c tû lÖ ®−îc tr×nh bµy chi tiÕt trong b¶ng 4, tuyÕn trïng ph©n lËp tõ c¸c c©y th«ng chÕt ë tØnh L©m §ång kh«ng trïng víi bÊt cø loµi nµo trong tæng sè 37 loµi ®· ®−îc m« t¶ trong chuyªn kh¶o c¸c loµi thuéc gièng Bursaphelenchus Fuchs, 1937 cña A.C. Tarjan vµ Carlos Baeza Aragon. Trªn c¬ së nh÷ng nghiªn cøu trªn, chóng t«i gi¸m ®Þnh loµi tuyÕn trïng g©y bÖnh cho th«ng ba l¸ ë L©m §ång lµ Bursaphelenchus sp. KÕt qu¶ nµy còng ®−îc c¸c nhµ khoa häc NhËt B¶n kh¼ng ®Þnh vµ cho r»ng ®©y lµ mét loµi míi cho khoa häc vµ cÇn cã nh÷ng nghiªn cøu s©u h¬n vÒ ph©n lo¹i häc trªn c¬ së ph©n tÝch AND (Yamane, 2000). VÞ trÝ ph©n lo¹i cña tuyÕn trïng g©y bÖnh cho th«ng ba l¸ ë L©m §ång nh− sau: - Loµi: Bursaphelenchus sp. - Gièng: Bursaphelenchus Fuchs - Hä: Aphelenchoididae - Bé: Tylenchida - Líp: Secernentea 3.2.2.3. ThÝ nghiÖm g©y bÖnh nh©n t¹o * Nh©n nu«i tuyªn trïng Theo Yoichi Kishi n¨m 1995, hÇu hÕt c¸c loµi tuyÕn trïng thuéc hä Aphelenchoididae lµ tuyÕn trïng ¨n sîi nÊm (mycetophagous). TuyÕn trïng Bursaphelenchus xylophilus ®−îc c¸c nhµ khoa häc NhËt B¶n nu«i nh©n t¹o b»ng hÖ sîi cña mét sè loµi nÊm kh¸c nhau nh−: Botrytis cinerea, Pestalotia sp., Rhizosphaera sp… Trong ®ã hÖ sîi nÊm cña Botrytis cinerea lµ thøc ¨n thÝch hîp nhÊt cho tuyÕn trïng B. xylophilus vµ ®¹t ®−îc sè l−îng tuyÕn trïng cao nhÊt. Trong thÝ nghiÖm nµy, tuyÕn trïng Bursaphelenchus sp. ®−îc nu«i nh©n t¹o trªn hÖ sîi nÊm loµi Botrytis cinerea. M«i tr−êng PDA ®−îc chuÈn bÞ vµ ®æ 1 líp dÇy 5-10 mm ë ®¸y cña b×nh tam gi¸c 250 ml. CÊy nÊm Botrytis cinerea 1 ®iÓm ë chÝnh gi÷a b×nh. Sau 7 ngµy sîi nÊm ¨n kÝn mÆt th¹ch, th¶ vµo mçi b×nh tam gi¸c 20 con tuyÕn trïng trong ®ã cã 10 con ®ùc vµ 10 con c¸i. Sau 20 ngµy läc lÊy tuyÕn trïng trªn phÔu BiÕc Man ( xem ¶nh 3, tuyÕn trïng g©y nu«i nh©n t¹o) 7
¶nh 3: TuyÕn trïng g©y nu«i nh©n t¹o * Bè trÝ thÝ nghiÖm ThÝ nghiÖm vÒ g©y bÖnh nh©n t¹o ®−îc tiÕn hµnh t¹i phßng thÝ nghiÖm Nghiªn cøu b¶o vÖ rõng, ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam víi 6 c«ng thøc thÝ nghiÖm nh− sau: C«ng thøc1: NhiÔm b»ng n−íc cÊt C«ng thøc 2: NhiÔm 1000 con tuyÕn trïng/1 c©y C«ng thøc 3: NhiÔm 2000 con tuyÕn trïng/1 c©y C«ng thøc 4: NhiÔm 3000 con tuyÕn trïng/1 c©y C«ng thøc 5: NhiÔm 4000 con tuyÕn trïng/1 c©y C«ng thøc 6: NhiÔm 5000 con tuyÕn trïng/1 c©y Mçi c«ng thøc thÝ nghiÖm 30 c©y th«ng 3 l¸ xuÊt xø L©m §ång 2 n¨m tuæi. Trªn c¸c c©y th«ng thÝ nghiÖm dïng dòa s¾t chµ s¸t nhÑ trªn c¸c cµnh nhá víi chiÒu dµi 5-10 cm (tr«ng nh− vÕt xÐn tãc ¨n vá c©y). Sè l−îng tuyÕn trïng ë c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm ®−îc nhá vµo giÊy hót Èm ®Æt trªn vÕt th−¬ng võa t¹o ra ë c¸c cµnh vµ b¨ng kÝn b¨ng giÊy paraphin. TiÕn hµnh ch¨m sãc vµ thoi dâi thÝ nghiÖm, KÕt qu¶ cho thÊy: chØ cã c«ng thøc thø 6 víi mËt ®é 5000 con tuyÕn trïng/1 c©y xuÊt hiÖn triÖu chøng hÐo sau thêi gian 12 th¸ng (xem ¶nh 4). C¸c c«ng thøc kh¸c c©y vÉn sinh tr−ëng b×nh th−êng. Tuy nhiªn khi kiÓm tra l−îng nhùa tiÕt ra c¸c c©y ë c¸c c«ng thøc thÝ nghiÖm ®Òu cã l−îng nhùa ra Ýt h¬n so víi c«ng thøc ®èi chøng. ¶nh 4: C©y con thÝ nghiÖm g©y bÖnh nh©n t¹o bÞ chÕt LÊy mÉu gç th©n c¸c c©y bÞ chÕt tõ thÝ nghiÖm chiÕt läc tuyÕn trïng trªn phÔu BiÐc Man còng thu ®−îc tuyÕn trïng cã ®Æc ®iÓm gièng nh− loµi ®· nhiÔm g©y bÖnh. 3.2.3. Vect¬ truyÒn tuyÕn trïng 3.2.3.1. Nu«i xÐn tãc vµ nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i 8
Quan s¸t th©n vµ c¸c cµnh lín cña c¸c c©y th«ng bÞ bÖnh cã c¸c lç ®Î trøng cña xÐn tãc. Lç ®Î trøng cã h×nh m¸ng cã kÝch th−íc 3 -5 mm, s©u 2-3mm (xem ¶nh 5) do xÐn tãc tr−ëng thµnh t¹o ra vµ ®Î trøng. Trøng në thµnh s©u non vµ s©u non tuæi 2 b¾t ®Çu chui qua vá c©y vµ ®ôc ®−êng hÇm chui vµo th©n c©y. S©u non sau tuæi 1 cho ®Õn khi vò ho¸ hoµn toµn sèng trong th©n gç cña c©y. Khi s©u non sèng tr«ng th©n gç chóng th¶i ph©n ra ngoµi qua c¸c lç ®−êng hÇm, c¨n cø vµo mµu s¾c vµ vÞ trÝ cña chÊt th¶i, ta cã thÓ ®o¸n ®−îc vÞ trÝ cña s©u non. C¸c mÉu gç khóc chøa s©u non cña xÐn tãc (nh×n bªn ngoµi th©n cã c¸c lç ®Î trøng) ®−îc thu thËp tõ c¸c rõng trång bÞ bÖnh vµo th¸ng 8 n¨m 1999 vµ th¸ng 1 n¨m 2000, ®−îc nu«i t¹i phßng thÝ nghiÖm Nghiªn cøu b¶o vÖ rõng, ViÖn Khoa häc L©m nghiÖp ViÖt Nam vµ Trung t©m thùc nghiÖm L©m sinh L©m §ång. M¸ng ®Î trøng ¶nh 5: M¸ng ®Î trøng cña xÐn tãc C¸c mÉu thu vµo th¸ng 8 th−êng thu ®−îc xÐn tãc tr−ëng thµnh vµo th¸ng 10 vµ c¸c mÉu gç thu vµo th¸ng 1 th−êng thu ®−îc xÐn tãc tr−ëng thµnh vµo ®Çu th¸ng 4. §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña xÐn tãc ®−îc m« t¶ nh− sau: - XÐn tãc tr−ëng thµnh (xem ¶nh 6): KÝch th−íc cña xÐn tãc tr−ëng thµnh cã chiÒu dµi tõ 17,0 ®Õn 22,0 mm, chiÒu réng tõ 0,6 ®Õn 0,8 mm. Con c¸i th−êng nhá h¬n con ®ùc. - Mµu s¾c: Toµn bé ®Çu, ngùc ch©n mµu n©u; phÇn ®Çu vµ l−ng ngùc cã nh÷ng ®èm mµu n©u vµng. Trªn c¸nh cã nh÷ng l«ng mµu tr¾ng t¹o thµnh 5 hµng xen kÏ lÉn 6 hµng l«ng mµu vµng ch¹y tõ ®Çu c¸nh ®Õn cuèi c¸nh; trong ®ã nh÷ng hµng l«ng nh÷ng hµng l«ng tr¾ng bÞ ®øt ®o¹n víi nh÷ng l«ng mµu n©u ®en nªn toµn bé c¸nh cã d¹ng ®èm víi 3 mµu n©u, tr¾ng vµ n©u vµng. - R©u ®Çu dµi h¬n th©n, gåm 10 ®èt gèc. R©u ®Çu ë con ®ùc dµi h¬n vµ c¸c ®èt ®Òu cã mµu n©u toµn bé, cßn ë con c¸i r©u ng¾n h¬n vµ mçi gèc ®èt ®Òu cã mµu n©u nh¹t (h¬i tr¾ng) kÐo ®Õn gi÷a ®èt. §©y lµ mét dÊu hiÖu quan träng ®Ó ph©n biÖt ®ùc vµ c¸i. - PhÇn ngùc: Cã 2 gai nhän ë hai bªn ( mçi bªn 1 gai). - S©u non : Mµu tr¾ng ngµ, ®Çu lín h¬n th©n, kh«ng cã ch©n ngùc. KÝch th−íc sau tuæi cuèi cïng lµ 3,4 – 4 cm. - Nhéng: D¹ng nhéng trÇn, mµu tr¾ng ngµ kÝch th−íc 3,2 – 3,6 cm. - Trøng : Mµu tr¾ng nh¹t sau chuyÓn h¬i vµng, kÝch th−íc dµi kho¶ng 1mm. Dùa vµo ®Æc ®iÓm h×nh th¸i m« t¶ nh− ë trªn, loµi xÐn tãc thu ®−îc ë L©m §ång ®−îc gi¸m ®Þnh nh− sau: - Loµi: Monochamus alternatus Hope - Gièng: Monochamus - Hä: Cerambycidae - Bé: Coleoptera 9
¶nh 6: XÐn tãc M. alternatus tr−ëng thµnh 3.2.3.2. Nghiªn cøu mét sè ®Æc ®iÓm sinh häc cña xÐn tãc M. alternatus * Mét sè tËp tÝnh sinh ho¹t - S©u tr−ëng thµnh th−êng khoÐt thµnh nh÷ng lç cã ®−êng kÝnh 1-2 mm trªn líp vá cña th©n c¸c c©y yÕu hoÆc chÕt do bÞ bÖnh hÐo th«ng ®Ó ®Î trøng. Mçi lç chØ cã duy nhÊt mét trøng tuy nhiªn kh«ng ph¶i lç nµo còng t×m thÊy trøng, sè l−îng lç cã trøng chiÕm tû lÖ 50 – 65% so víi tæng sè lç ®iÒu tra; ®iÒu nµy chøng tá chóng cã sù chän läc rÊt kü cµng cho n¬i ®Î trøng. NhiÒu khi nh÷ng lç còng ®−îc t×m thÊy trªn nh÷ng cµnh th«ng víi ®−êng kÝnh trªn 2cm. - S©u non tuæi 1 në tõ trøng, sèng vµ ¨n phÇn d−íi cña líp vá. Sau mét giai ®o¹n ph¸t triÓn s©u non ®ôc vµo phÇn t−îng tÇng n¬i dÉn nhùa cña c©y vµ tiÕp tôc ®ôc vµo phÇn gç cña c©y, ¨n vµ sèng ë ®ã cho ®Õn khi hãa nhéng. Trong giai ®o¹n nµy s©u non lét x¸c 3 – 4 lÇn vµ sau ®ã chuyÓn sang giai ®o¹n nhéng. - S©u non ®Éy søc ( cuèi tuæi 4 hoÆc 5 ) chóng lµm thµnh buång nhéng cuèi ®−êng hÇm vµ n»m bÊt ®éng ®Ó ho¸ nhéng, giai ®o¹n nµy kÐo dµi kho¶ng 2 –3 tuÇn. §©y lµ thêi gian tuyÕn trïng tËp trung quanh trong buång nhéng vµ x©m nhËp vµo lç thë cña nhéng vµ s©u tr−ëng thµnh khi vò hãa. - VÒ c¬ chÕ truyÒn bÖnh cña xÐn tãc ®−îc Miyazaki vµ céng sù m« t¶ nh− sau: S©u non ®· tiÕt mét sè axÝt bÐo ch−a no nh− linoleic axÝt ë buång nhéng trong giai ®o¹n hãa nhéng ®· kÝch thÝch sù tËp trung cña tuyÕn trïng tíi buång nhéng vµ x©m nhËp vµo c¬ thÓ cña xÐn tãc M. alternatus. Tuy nhiªn, viÖc di chuyÓn tËp trung quanh buång nhéng cña tuyÕn trïng cßn bÞ chi phèi bëi nhiÒu yÕu tè kh¸c nh− vËt lý, sinh hãa vµ sinh häc cña chóng mµ ch−a ®−îc x¸c minh. Khi vò ho¸, s©u tr−ëng thµnh mang mét sè l−îng lín tuyÕn trïng trªn c¸c lç thë cña th©n thÓ chóng. - Sau khi vò ho¸, s©u tr−ëng thµnh vÉn cßn ch−a ph¸t triÓn ®Çy ®ñ vÒ kh¶ n¨ng sinh s¶n, chóng ®ßi hái ph¶i cã thêi gian ¨n bæ sung ®Ó c¬ thÓ thµnh thôc (2- 3 tuÇn). Thøc ¨n cña chóng lµ nh÷ng vá non cña ngän vµ cµnh th«ng trªn c©y ®ang sèng cã ®é tuæi trªn d−íi mét n¨m. Lóc nµy tuyÕn trïng sÏ tõ c¸c lç thë chui ra vµ x©m nhËp vµo c©y th«ng khoÎ qua c¸c vÕt c¾n cña xÐn tãc. §©y lµ thêi kú ph¸t t¸n vµ nhiÔm bÖnh hÐo th«ng do tuyÕn trïng tõ c©y chÕt do bÞ bÖnh sang c¸c c©y khoÎ kh¸c. 10
* Vßng ®êi Nh÷ng th«ng tin trªn thÕ giíi vÒ vßng ®êi loµi s©u h¹i nµy cho thÊy chóng cã sù kh¸c nhau vÒ sè thÕ hÖ trong mét n¨m. Ngay t¹i NhËt B¶n nh÷ng khu vùc vùc miÒn §«ng B¾c ®Ó hoµn thµnh mét vßng ®êi cña M. alternatus ®ßi hái mÊt 2 n¨m; trong khi ®ã t¹i c¸c khu vùa miÒn T©y Nam, viÖc hoµn thµnh vßng ®êi cña M. alternatus chØ mÊt cã mét n¨m. T¹i L©m §ång, theo dâi vßng ®êi cña M. alternatus cho thÊy cã 2 thÕ hÖ trong mét n¨m ( 12 th¸ng). * Thêi gian xuÊt hiÖn s©u tr−ëng thµnh trong n¨m Thêi gian xuÊt hiÖn s©u tr−ëng thµnh M. alternatus cña thÕ hÖ 1 vµo kho¶ng gi÷a th¸ng 3 ®Õn cuèi th¸ng 4, tËp trung nhÊt vµo gi÷a th¸ng 4. Thêi gian xuÊt hiÖn s©u tr−ëng thµnh M. alternatus cña thÕ hÖ 2 vµo kho¶ng cuèi th¸ng 8 ®Õn ®Çu th¸ng 10, tËp trung nhÊt vµo gi÷a th¸ng 9. Tuy nhiªn sù xuÊt hiÖn c¶u s©u tr−ëng thµnh M. alternatus trªn rõng th«ng t¹i L©m §ång còng cã thÓ quan s¸t thÊy tr−íc hoÆc sau thêi kú nãi trªn nh−ng víi sè l−îng Ýt. Sù ph¸t t¸n bÖnh th«ng qua xÐt tãc m¹nh nhÊt lµ ë thÕ hÖ 1 (th¸ng 4). Thêi gian vò ho¸ cña xÐn tãc tr−ëng thµnh ®−îc tr×nh bµy ë b¶ng 5. B¶ng 5: Thêi ®iÓm vò ho¸ cña xÐn tãc tr−ëng thµnh nu«i trong phßng thÝ nghiÖm MÉu sè §Þa ®iÓm Ngµy thu mÉu Ngµy vò ho¸ Sè l−îng 1-00 K'Long K'Lanh 24 – 1 - 2000 25 – 3 - 2000 1 2-00 K'Long K'Lanh 24 – 1 - 2000 26 – 3 - 2000 1 3-00 K'Long K'Lanh 24 – 1 - 2000 1 – 4 - 2000 1 4-99 Lang Bian 8 –8 - 1999 20 – 9 - 1999 4 5-99 Lang Bian 8 – 8 - 1999 21 – 9 - 1999 4 6-00 Lang Bian 25 –1 - 2000 26 – 3 - 2000 1 7-00 Lang Bian 25 –1 - 2000 2 – 4 - 2000 1 8-00 Lang Bian 25 –1 - 2000 5 – 4 - 2000 1 9-99 Cam Ly 7 – 8 - 1999 22 – 9 - 1999 2 10-99 Cam Ly 7 – 8 - 1999 23 – 9 - 1999 1 11-00 Cam Ly 26 – 1 - 2000 27 –3 - 2000 1 12-00 Cam Ly 26 – 1 - 2000 13 – 4 - 2000 1 13-00 Cam Ly 26 – 1 - 2000 15 – 4 - 2000 1 14-99 TuyÒn L©m 9 – 8 - 1999 25 – 9 - 1999 2 15-99 TuyÒn L©m 9 – 8 - 1999 1 – 10 - 1999 3 16-00 Cam Ly 18 – 4 - 2000 15 – 6 - 2000 4 17- 00 Cam Ly 18 – 4 - 2000 27 – 6 - 2000 1 18-00 Cam Ly 18 – 4 - 2000 2 – 7 - 2000 1 KÕt qu¶ ë b¶ng trªn chØ ra r»ng xÐn tãc tr−ëng thµnh cã 2 giai ®o¹n vò ho¸ trong n¨m. Giai ®o¹n thø nhÊt b¾t ®Çu tõ cuèi th¸ng 3 ®Õn ®Çu th¸ng 7. Giai ®o¹n 2 tõ cuèi th¸ng 9 ®Õn ®Çu th¸ng 11. 3.3. BiÖn ph¸p phßng trõ ViÖc phßng trõ bÖnh hÐo th«ng 3 l¸ do tuyÕn trïng ®−îc tiÕn hµnh trªn nguyªn t¾c phßng trõ tæng hîp, bao gåm biÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh, biÖn ph¸p vËt lý c¬ giíi (chÆt ®ét c©y bÖnh, thiªu huû xÐn tãc vµ tuyÕn trïng), biÖn ph¸p dïng bÉy pheromon vµ dïng bÉy c©y tu¬i ®Ó tiªu diÖt vect¬ truyÒn bÖnh. 3.3.1. BiÖn ph¸p kü thuËt l©m sinh 11
- ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh víi 2 « tiªu chuÈn ®Þnh vÞ ®−îc ®Æt t¹i Cam Ly trªn rõng trång 10 tuæi víi diÖn tÝch mçi « lµ 1 ha. MËt ®é c©y ë « tiªu chuÈn sè 1 lµ 1.650 c©y/ha vµ mËt ®é c©y cña « tiªu chuÈn sè hai lµ 1.250 c©y/ha. C¨n cø vµo triÖu chøng hiÖn t¹i vµ t×nh tr¹ng cña c¸c c©y ®· chÕt trªn 2 « tiªu chuÈn, viÖc tÝnh to¸n sè l−îng c¸c c©y bÞ chÕt do tuyÕn trïng trªn 2 « tiªu chuÈn cho thÊy: Khi rõng trång cã mËt ®é lín: 1.650 c©y/ha, tû lÖ c©y chÕt do tuyÕn trung trung b×nh 1 n¨m trong 3 n¨m tõ 1998-2000 lµ 3,31%, trong khi ®ã rõng trång cã mËt ®é thÊp h¬n 1.250, tû lÖ c©y chÕt trung b×nh n¨m trong 3 n¨m theo dâi chØ cã 2,56%. - Khi rõng khÐp t¸n, tiÕn hµnh tØa th−a rõng, ®−a mËt ®é cña rõng cßn l¹i tõ 1000 – 1250 c©y/ha. Sau tØa th−a qu¸ tr×nh c¹nh tranh vÒ kh«ng gian dinh d−ìng cña c¸c c¸ thÓ gi¶m, rõng sÏ sinh tr−ëng tèt l¸ dÇy vµ cøng h¬n kh«ng ph¶i lµ thøc ¨n hÊp dÉn xÐn tãc. 3.3.2. ChÆt ®èt c©y bÖnh tiªu diÖt s©u non xÐn tãc M. alternatus vµ tuyÕn trïng Bursaphelenchus sp. ¶nh 7: ChÆt vµ ®−a ra khái rõng c¸c c©y bÞ bÖnh ®Ó thiªu huû - ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh víi 2 « tiªu chuÈn ®Þnh vÞ ®−îc ®Æt t¹i Cam Ly trªn rõng trång 10 tuæi víi diÖn tÝch mçi « lµ 1ha. MËt ®é c©y ë mçi « tiªu chuÈn lµ 1.650 c©y/ha. Trªn « tiªu chuÈn sè 1, chÆt toµn bé sè c©y chÕt bÞ bÖnh do tuyÕn trïng vµ ®−a ra khái rõng (xem ¶nh 7); ®èt hÕt sè c©y chÕt ®Ó thiÓu hñy toµn bé sè s©u non vµ tuyÕn trïng ®ang sèng trong c©y bÞ bÖnh. ¤ tiªu chuÈn sè 2 kh«ng t¸c ®éng g×. Thu thËp sè liÖu ®Þnh kú vÒ sè l−îng c©y chÕt vµo th¸ng 10 hµng n¨m trong 3 n¨m 1998 ®Õn 2000, kÕt qu¶ cho thÊy: « tiªu chuÈn sè 1, tû lÖ c©y chÕt do tuyÕn trung trung b×nh 1 n¨m trong 3 n¨m tõ 1998-2000 lµ 1,82%, trong khi ®ã « tiªu chuÈn sè 2, tû lÖ c©y chÕt trung b×nh n¨m trong 3 n¨m theo dâi chØ cã 3,31%. - Nh− v©y, viÖc chÆt toµn bé c©y chÕt ra ®−a ra khái rõng ®Ó thiªu huû cã t¸c dông tèt trong viÖc gi¶m tû lÖ c©y chÕt hµng n¨m. 3.3.3. BÉy xÐn tãc M. alternatus tr−ëng thµnh b»ng chÊt dÉn dô ho¸ häc ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh vµo ngµy 2 th¸ng 4 ®Õn 30 th¸ng 6 n¨m 2001 t¹i 4 ®Þa ®iÓm: Cam Ly, hå TuyÒn L©m, Lang Bian, vµ K’long K’lanh thuéc tØnh L©m §ång, mçi ®Þa ®iÓm 10 mÉu, víi 2 lo¹i chÊt dÉn dô cã nguån gèc ho¸ häc: Hodolon vµ C1 do TiÕn sü Akiomi Yamane, Chuyªn gia ng¾n h¹n cña tæ chøc JICA cung cÊp vµ h−íng dÉn sö dông. ChÊt dÉn dô ®−îc ®ùng trong hép s¾t, më n¾p vµ ®−îc ®Æt trong mét chiÕc hép nhùa, ®¸y hép ®ùng n−íc cã pha 1 chót dÇu ho¶ ®Ó giÕt c«n trïng khi bay vµo hép nhôa vµ r¬i xuèng n−íc (xem ¶nh 8). 12
¶nh 8: ThÝ nghiÖm ®Æt bÉy xÐn tãc tr−ëng thµnh ThÝ nghiÖm ®−îc theo dâi ®Þnh 2 ngµy mét lÇn thu thËp mÉu vµ ghi chÐp sè loµi c«n trïng thu ®−îc ë mçi lo¹i chÊt dÉn dô ë c¸c bÉy vµ c¸c ®Þa ®iÓm. Sè l−îng c¸ thÓ xÐn tãc loµi Monochamus alternatus vµ loµi c¸nh cøng kh¸c b×nh qu©n cho tõng lo¹i chÊt dÉn dô/1 bÉy vµ ®Þa ®iÓm ®Æt mÉu ®−îc ghi ë b¶ng 6. B¶ng 6: Sè l−îng c¸ thÓ xÐn tãc M. alternatus vµ c¸c loµi c¸nh cøng kh¸c b¾t ®−îc ë bÉy TT ChÊt dÉn dô Hodolon ChÊt dÉn dô C1 XÐn tãc Loµi kh¸c Tæng XÐn tãc Loµi kh¸c Tæng 1 Cam Ly 3,2 10.2 13.4 0 5.4 5.4 2 TuyÒn L©m 5.2 11.2 16.4 0 3.8 3.8 3 Lang Bian 4.4 14.6 19.0 0 2.2 2.2 4 K’long K’lanh 5.6 15.8 21.4 1.2 6.0 7.2 KÕt qu¶ ë b¶ng trªn chØ ra r»ng: ChÊt dÉn dô Hodolon hiÖu qu¶ h¬n trong viÖc dÉn dô xÐn tãc M. alternatus vµ mét sè loµi c¸nh cøng kh¸c so víi chÊt dÉn dô C1 (cã thµnh phÇn chÝnh lµ nhùa th«ng). C¸c loµi c¸nh cøng kh¸c còng thu ®−îc nhiÒu h¬n tõ bÉy cã chÊt dÉn dô Hodolon. 3.3.4. BÉy xÐn tãc tr−ëng thµnh ®Õn ®Î trøng trªn khóc gç th«ng t−¬i Theo kinh nghiÖm cña TiÕn sü Akiomi Yamane, dïng c©y th«ng t−¬i míi chÆt h¹ ®Æt trong rõng th«ng bÞ bÖnh còng hÊp dÉn ®−îc xÐn tãc M. alternatus tr−ëng thµnh ®Õn ®Î trøng. ThÝ nghiÖm ®· ®−îc tiÕn hµnh trªn 2 « tiªu chuÈn diÖn tÝch mçi « lµ 1,0ha t¹i Cam Ly, §µ L¹t. ThÝ nghiÖm ®−îc tiÕn hµnh nh− sau: ¤ tiªu chuÈn thø nhÊt: kh«ng chÆt c©y bÞ bÖnh, sè l−îng lµ 20 c©y. ¤ tiªu chuÈn thø 2: chÆt toµn bé c©y bÞ bÖnh vµ c©y cã l−îng nhùa ë cÊp C (kh«ng cã nhùa ch¶y ra qua lç ®ôc), ®Æt ®Òu trong « tiªu chuÈn nµy 20 c©y bÉy b»ng gç t−¬i vµ phñ phÝa ngoµi b»ng c¸c cµnh l¸ ®Ó tr¸nh lµm kh« qu¸ ®ét ngét khóc gç bÉy (xem ¶nh 9). Thêi gian tiÕn hµnh thÝ nghiÖm vµo ngµy 14 th¸ng 4 n¨m 2002. §¸nh gi¸ sè l−îng lç ®Î trøng vµ sè l−îng s©u non trung b×nh trªn 1 c©y bÉy dµi 2,5 m sau 2 th¸ng thÝ nghiÖm vµ tÝnh to¸n tû lÖ c©y bÞ chÕt do bÞ bÖnh trong « tiªu chuÈn sau 1 n¨m (th¸ng 4 n¨m 2003). MËt ®é c©y trong « tiªu chuÈn lµ 1.650 c©y. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm ®−îc ghi ë b¶ng 7. 13
¶nh 9: BÉy xÐn tãc tr−ëng thµnh ®Õn ®Î trøng B¶ng 7: Sè l−îng lç ®Î trøng, s©u non vµ tû lÖ c©y bÞ bÖnh ë 2 « tiªu chuÈn TT ChØ tiªu ¤ tiªu chuÈn 1 ¤ tiªu chuÈn 2 (®èi chøng) 1 Sè l−îng lç ®Î trøng (c¸i /2,5 m) - 17,5 2 Sè l−îng s©u non (con/2,5 m) - 8,0 3 Sè c©y bÞ bÖnh chÕt (c©y/1 «) 32 0 Ghi chó: - kh«ng ®iÒu tra KÕt qu¶ thÝ nghiÖm ë b¶ng trªn cho thÊy bÉy c©y t−¬i cã t¸c dông râ rÖt trong viÖc h¹n chÕ sù l©y lan cña dÞch bÖnh. XÐn tãc tr−ëng thµnh ®· bay ®Õn ®Î trøng vµo c¸c khóc gç t−¬i ®Æt trong rõng víi tû lÖ kh¸ cao, 17,5 lç ®Î trøng trªn mét khóc gç dµi 2,5 m vµ b×nh qu©n cã 8,0 con s©u non ë mçi khóc gç. Trªn « ®èi chøng, do kh«ng chÆt c¸c c©y bÞ nhiÔm bÖnh, xÐn tãc ®· ®Õn ®Î trøng vµ lµm chÕt 32 c©y sau 1 n¨m thÝ nghiÖm. Mét t¸c dông n÷a ®èi víi viÖc dïng bÉy c©y t−¬i lµ sau khi xÐn tãc tr−ëng thµnh vò ho¸ tõ c¸c khóc gç lµm bÉy (khóc gç nµy ®−îc chÆt tõ c¸c c©y khoÎ), xÐn tãc vò ho¸ kh«ng cã tuyÕn trïng dÝnh vµo lç thë vµ gèc c¸nh cña nã. V× vËy, ®· lµm mÊt kh¶ n¨ng lan truyÒn tuyÕn trïng do xÐn tãc, h¹n chÕ viÖc l©y lan cña bÖnh. 4. kÕt luËn 4.1.1. Tû lÖ bÞ bÖnh ®−îc hiÓu bao gåm c¸c c©y ®· chÕt vµ ch−a chÕt l¸ ®· cã biÓu hiÖn hÐo, kh«ng cã nhùa vµ c¶ nh÷ng c©y cßn sèng nh−ng l−îng nhùa ch¶y ra Ýt b×nh qu©n ë 4 « tiªu chuÈn lµ 44.7%. 4.1.2. T¹i Cam Ly, b×nh qu©n mçi ha hµng n¨m chÕt 33 c©y, t−¬ng ®−¬ng 2.25% sè c©y cã trªn « tiªu chuÈn. 4.1.3. Nguyªn nh©n g©y nªn sù chÕt cña th«ng ®−îc x¸c ®Þnh lµ do tuyÕn trïng Bursaphelenchus sp. 4.1.4. §· ph¸t hiÖn ®−îc loµi xÐn tãc Monochamus alternatus ë trªn c¸c c©y th«ng bÞ bÖnh ë tÊt c¶ c¸c ®Þa ph−¬ng cã th«ng bÞ bÖnh ë L©m §ång. §©y lµ vect¬ truyÒn tuyÕn trïng nguy hiÓm vµ ®ang lµ ®èi t−îng phßng trõ ë NhËt B¶n, c¸c n−íc B¾c Mü, Trung Quèc vµ Hµn Quèc. Loµi xÐn tãc nµy mét n¨m cã 2 thÕ hÖ. Giai ®o¹n 1 tõ gi÷a th¸ng 4 ®Õn cuèi th¸ng 4 vµ giai ®o¹n 2 tõ cuèi th¸ng 9 ®Õn ®Çu th¸ng 10. 4.1.5. Phßng trõ bÖnh hÐo th«ng do tuyÕn trïng ®−îc tiÕn hµnh b»ng biÖn ph¸p phßng trõ tæng hîp. Khi rõng khÐp t¸n, tØa th−a rõng ®Õn mËt ®é 1000 – 1250 c©y/ha, ChÆt vµ ®−a toµn bé c©y bÞ bÖnh ra khái rõng, ®èt ®Ó tiªu diÖt s©u non vµ tuyÕn trïng trong th©n c©y bÞ bÖnh. Sö dông thuèc dÉn dô ho¸ häc Hodolon ®Ó bÉy xÐn tãc tr−ëng thµnh trong thêi kú vò ho¸ tõ th¸ng 3 ®Õn th¸ng 5 vµ tõ 14
th¸ng 9 ®Õn th¸ng 10 hµng n¨m. Dïng bÉy c©y t−¬i ®Ó dÉn dô xÐn tãc tr−ëng thµnh ®Õn ®Ó trøng còng cã hiÖu qu¶ h¹n chÕ sù l©y lan cña dÞch bÖnh. Tµi liÖu tham kh¶o chÝnh Kishi Yoichi. 1995. The pine wood nematode and the Japanese pine sawyer. Thomas Company Limited, Tokyo, Japan. 302 p. Kobayashi, F., Yamane, A., and Ikeda, T. 1984. The Japanese sawyer beetle as the vector of pine wilt disease. Annual Rev. Entomology. 1984 (29): 115-35. Mamiya Y. 1983. Pathology of the pine wilt disease caused by Bursaphelenchus xylophilus. Annual Rev. Phytopathology. 1983(21):201-20. Mamiya Y. 1988. History of pine wilt disease in Japan. Journal of nematology. 1988, 20(2): 219-226. Yamane A. 1981. The Japanese pine sawyer, Monochamus alternatus Hope (Coleoptera: cerambycidae): bionomics and control. Review of Plant Protection Research. 1981 (14): 1-25. 15