Nước và vệ sinh nước

Chia sẻ: A A | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

63
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo dành cho giáo viên, sinh viên chuyên ngành y khoa - Giáo trình, bài giảng về các bệnh thường gặp, triệu chứng và cách điều trị giúp hệ thống kiến thức và củng cố kỹ năng nhân biết và chữa bệnh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Nước và vệ sinh nước

BµI 6 N¦íC Vµ VÖ SINH N¦íC MôC TI£U 1. Nªu vµ m« t¶ ®−îc c¸c nguån n−íc kh¸c nhau trong tù nhiªn. 2. Tr×nh bµy ®−îc mèi quan hÖ gi÷a chÊt l−îng n−íc vµ søc khoÎ con ng−êi. 3. Tr×nh bµy vÒ vÊn ®Ò « nhiÔm n−íc vµ qu¶n lý chÊt l−îng n−íc. 1. GIíI THIÖU VÒ C¸C NGUåN N¦íC TRONG THI£N NHI£N, VÊN §Ò CUNG CÊP N¦íC Vµ QU¶N Lý NGUåN N¦íC 1.1. Nguån n−íc trong thiªn nhiªn Hµnh tinh cña chóng ta cã diÖn tÝch kho¶ng 510 triÖu km2, trong ®ã biÓn vµ ®¹i d−¬ng lµ 70,8%, lôc ®Þa 29,2%. Theo c¸c nhµ khoa häc th× tæng l−îng n−íc trªn tr¸i ®Êt chõng 1, 45 tû km3 ®−îc ph©n chia nh− sau: − BiÓn vµ ®¹i d−¬ng chiÕm 93,96%. − N−íc ngÇm chiÕm 4,12%. − B¨ng hµ chiÕm 1,65%. − Hå chiÕm 0,019%. − §é Èm trong ®Êt chiÕm 0,006%. − H¬i n−íc trong khÝ quyÓn chiÕm 0,001%. − S«ng chiÕm 0,0001%. Nãi mét c¸ch kh¸c, kho¶ng 70% tr¸i ®Êt ®−îc bao phñ bëi n−íc, nh−ng chØ cã 2,5% thÓ tÝch n−íc trªn tr¸i ®Êt lµ n−íc ngät (lµ nguån n−íc mµ con ng−êi, ®éng vËt vµ thùc vËt cã thÓ tiªu thô); trong 2,5% nµy th× kho¶ng 1,7% lµ bÞ ®ãng b¨ng vµ l−îng 142
cßn l¹i chØ 0,8% lµ ®−îc gi÷ trong ®Êt, s«ng, hå, trong khÝ quyÓn v.v. (Postel, Daily vµ Ehrlich, 1996). Chu tr×nh tuÇn hoµn cña n−íc trong thiªn nhiªn: Mäi ng−êi ®Òu biÕt chu tr×nh chuyÓn ho¸ cña n−íc trong tù nhiªn lµ: gÇn mét nöa n−íc m−a bèc h¬i cïng ®Êt, vá c©y vµ ®éng vËt; cßn nöa kia ch¶y vµo s«ng hå vµ ngÊm xuèng ®Êt. Cuèi cïng n−íc bÒ mÆt vµ n−íc ngÇm tËp trung bëi c¸c dßng ch¶y sÏ trë l¹i biÓn. N−íc bèc h¬i tõ mÆt biÓn vµ mÆt ®Êt tËp hîp trong m©y vµ chu tr×nh t¸i diÔn. H×nh 6.1 tr×nh bµy vßng tuÇn hoµn n−íc trong tù nhiªn. Nh÷ng ®¸m m©y tÝch tô h¬i n−íc Bèc h¬i khi m−a Bèc h¬i tõ thùc vËt Bay h¬i tõ Bay h¬i tõ ®Êt ®¸ Bèc h¬i tõ c¸c ®¹i d− ¬ng ao hå Bay h¬i tõ s«ng suèi ThÊm N−íc thÊm vµo ®Êt H×nh 6.1. Vßng tuÇn hoµn n−íc trong tù nhiªn 1.1.1. N−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng N−íc biÓn vµ ®¹i d−¬ng chiÕm mét thÓ tÝch kh¸ lín víi hµm l−îng muèi trung b×nh 3,5g/lÝt. Con ng−êi ch−a ®ñ søc vµ kh¶ n¨ng sö dông dÔ dµng nguån n−íc nµy ®Ó phôc vô cho nhu cÇu hµng ngµy cña m×nh. 1.1.2. N−íc ngÇm N−íc n»m s©u trong lßng ®Êt cã tr÷ l−îng kh¸ lín, nguån n−íc ngÇm t¹i c¸c khu vùc cã thÓ khai th¸c ®−îc chiÕm kho¶ng 4 triÖu km3 nh−ng con ng−êi còng kh«ng dÔ 143
dµng khai th¸c vµ sö dông. N−íc ngÇm n«ng ë c¸ch mÆt ®Êt tõ 5 -10 m, chÊt l−îng n−íc tèt nh−ng còng thay ®æi, cã liªn quan mËt thiÕt víi n−íc mÆt vµ c¸c nguån « nhiÔm trªn mÆt ®Êt, l−u l−îng cßn phô thuéc theo mïa. N−íc ngÇm s©u cã chÊt l−îng æn ®Þnh nh−ng ë ®é s©u tõ 20-150 m so víi mÆt ®Êt nªn viÖc khai th¸c gÆp khã kh¨n. N−íc ngÇm ë mét sè vïng t¹i ViÖt Nam cã hµm l−îng s¾t cao tõ 1- 20 mg/l. ë ViÖt Nam, do l−îng n−íc ngÇm ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu, khai th¸c tïy tiÖn vµ kh«ng ®−îc qu¶n lý chÆt chÏ, thªm vµo ®ã lµ ý thøc b¶o vÖ tµi nguyªn m«i tr−êng cßn thÊp nªn nhiÒu n¬i hiÖn ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nguy c¬ « nhiÔm vµ c¹n kiÖt nguån n−íc ngÇm cïng víi c¸c nguy c¬ sôt lÊn mÆt ®Êt. 1.1.3. N−íc s«ng hå (n−íc mÆt) §©y lµ lo¹i n−íc mµ con ng−êi cã thÓ sö dông vµ khai th¸c dÔ dµng, thuËn lîi ®Ó phôc vô cho mäi ho¹t ®éng hµng ngµy nh−ng l¹i chiÕm tû lÖ kh¸ nhá 0,0191%, víi tr÷ l−îng chõng 218.000 km3 n−íc, ph©n phèi ®Òu kh¾p mäi n¬i. ViÖt Nam cã mét hÖ thèng s«ng ngßi dµy ®Æc, −íc tÝnh c¶ n−íc cã kho¶ng 2360 con s«ng víi chiÒu dµi trªn 10km. Trong sè nµy cã 8 con s«ng lín víi tr÷ l−îng tõ 10.000 km3 trë lªn (World Bank, 2003). Tuy nhiªn, trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng, con ng−êi ®· th¶i c¸c chÊt bÈn lµm « nhiÔm nguån n−íc mÆt g©y nªn t×nh tr¹ng thiÕu n−íc s¹ch ë nhiÒu n¬i. 1.1.4. N−íc m−a B¶n chÊt cña n−íc m−a lµ rÊt s¹ch. Nh−ng n−íc m−a cã nh−îc ®iÓm lµ kh«ng ®ñ sè l−îng cung cÊp n−íc dïng trong c¶ n¨m cho nh÷ng tËp thÓ ®«ng ng−êi, sè l−îng n−íc m−a phô thuéc theo mïa trong n¨m hµm l−îng muèi kho¸ng thÊp, ®ång thêi, n−íc m−a ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu vÒ mÆt ®Þa lý, cã nh÷ng vïng m−a rÊt nhiÒu lÇn trong n¨m nh−ng cã nh÷ng vïng sa m¹c th× l−îng m−a l¹i rÊt Ýt. N−íc m−a bÞ nhiÔm bÈn bëi kh«ng khÝ bÞ « nhiÔm, c¸ch thu høng chøa ®ùng kh«ng ®¶m b¶o vÖ sinh. Tuy vËy, ë nh÷ng vïng khan hiÕm n−íc cÇn tËn dông n−íc m−a ®Ó ¨n uèng. 2.2. Cung cÊp n−íc cho c¸c vïng ®« thÞ vµ n«ng th«n Trong h¬n 45 n¨m qua Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO) ®· kh«ng ngõng tËp trung vµo vÊn ®Ò cÊp n−íc sinh ho¹t vµ nh÷ng ¶nh h−ëng tíi søc khoÎ con ng−êi. Mét trong nh÷ng môc tiªu chÝnh cña WHO lµ: TÊt c¶ mäi ng−êi, kh«ng ph©n biÖt giµ, trÎ, ®iÒu kiÖn kinh tÕ -x· héi ®Òu cã quyÒn cã ®ñ n−íc an toµn cho sinh ho¹t. Theo WHO, tû lÖ d©n ®−îc cung cÊp n−íc t¨ng tõ 79% (4,1 tû ng−êi) n¨m 1990 ®Õn 82% (4, 9 tû ng−êi) n¨m 2000. Vµo ®Çu n¨m 2000, kho¶ng 1/6 d©n sè thÕ giíi (1,1 tû ng−êi) ®· kh«ng ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch mµ chñ yÕu lµ ë c¸c n−íc ch©u ¸ vµ ch©u Phi. Trong 10 n¨m qua, dÞch vô cung cÊp n−íc s¹ch ë n«ng th«n t¨ng lªn nh−ng ë thµnh phè l¹i gi¶m ®i. 144
Tuy nhiªn, tû lÖ ng−êi d©n n«ng th«n ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch vÉn Ýt h¬n rÊt nhiÒu so víi ë thµnh phè. WHO dù ®o¸n r»ng trong vßng 25 n¨m tíi, d©n sè ®« thÞ ë ch©u ¸ sÏ t¨ng lªn gÊp ®«i, ë ch©u Phi sÏ t¨ng lªn h¬n gÊp ®«i. Theo nh− dù ®o¸n nµy th× c¸c thµnh phè ë ch©u Phi vµ ch©u ¸ sÏ ®øng tr−íc mét th¸ch thøc rÊt lín nh»m ®¸p øng nhu cÇu vÒ n−íc sinh ho¹t cho nh©n d©n. Theo môc tiªu cña Héi ®ång Quèc tÕ vÒ Cung cÊp n−íc s¹ch vµ C«ng tr×nh vÖ sinh (WSSCC) th× ®Õn n¨m 2025 tÊt c¶ ng−êi d©n trªn thÕ giíi sÏ ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch, nghÜa lµ sÏ cã thªm kho¶ng 3 tû ng−êi sÏ cã n−íc s¹ch ®Ó sinh ho¹t hay trung b×nh cã thªm 330.000 ng−êi ®−îc cung cÊp n−íc s¹ch mçi ngµy trong vßng 25 n¨m tíi. Theo thèng kª n¨m 2000 cña WHO vµ Quü nhi ®ång Liªn hîp quèc (UNICEF) th× trªn thÕ giíi ®· cã 23 quèc gia ®¹t møc 100% d©n sè ®−îc sö dông n−íc s¹ch hoÆc nguån n−íc cã b¶o vÖ. Theo ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu chiÕn l−îc quèc gia vÒ cÊp n−íc vµ vÖ sinh m«i tr−êng n«ng th«n cña NRWSS (1998) th× vïng B¾c Trung Bé lµ vïng cã tû lÖ ng−êi d©n ®−îc sö dông nguån n−íc an toµn cao nhÊt trªn 7 vïng sinh th¸i ViÖt Nam, nh−ng tû lÖ nµy còng chØ míi ®¹t 35-40%. ë ®ång b»ng S«ng Cöu Long chØ cã 25% sè nguån n−íc ®−îc xÕp lµ an toµn. Theo sè liÖu thèng kª cña Quü nhi ®ång Liªn hîp quèc vµ WHO th× n¨m 2000, ViÖt Nam cã 56% d©n sè ®−îc sö dông nguån n−íc an toµn hoÆc cã b¶o vÖ, trong ®ã cã 81% d©n thµnh thÞ vµ 50% d©n n«ng th«n. Tuy nhiªn, theo sè liÖu thèng kª cña Trung t©m N−íc sinh ho¹t vµ VÖ sinh m«i tr−êng N«ng th«n (2004), n¨m 2000 chØ míi cã 42% nh−ng ®Õn hÕt n¨m 2004 ®· cã 58% d©n sè n«ng th«n ®−îc cÊp n−íc s¹ch. §«ng Nam Bé lµ vïng cã tû lÖ sè d©n sö dông n−íc s¹ch cao nhÊt (65%) vµ T©y Nguyªn lµ vïng cã tû lÖ sè d©n sö dông n−íc s¹ch thÊp nhÊt (50%). Theo Bé N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n, môc tiªu ®Ò ra ®Õn n¨m 2020 lµ ®¶m b¶o 100% d©n sè trong c¶ n−íc ®−îc cÊp n−íc s¹ch víi tiªu chuÈn 120-150 lÝt/ng−êi/ngµy, ë thµnh phè lín lµ 180-200 lÝt /ng−êi/ngµy. §ång thêi ®¸p øng ®ñ nhu cÇu n−íc cho ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ c¸c dÞch vô x· héi kh¸c. 2.2.1. Cung cÊp n−íc cho ®« thÞ ViÖt Nam N−íc cung cÊp cho d©n c− ë thµnh phè - ®« thÞ ®−îc lÊy tõ tr¹m cÊp n−íc cña thµnh phè. Tr¹m cÊp n−íc cã thÓ chän nguån n−íc tèt nhÊt vÒ ®Þa ®iÓm còng nh− vÒ chÊt l−îng. N−íc ®−îc ph©n phèi trong ®−êng èng cã sù kiÓm so¸t cña chuyªn m«n vÒ tiªu chuÈn n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t. Tuú theo nguån n−íc cung cÊp cho tr¹m cÊp n−íc (n−íc ngÇm hay n−íc mÆt) mµ tr¹m cÊp n−íc cã nh÷ng c«ng ®o¹n s¶n xuÊt n−íc nh− nªu trong h×nh 6.2. 145
HÖ thèng cung cÊp n−íc m¸y cho nh©n d©n thµnh phè gåm: n¬i b¬m n−íc tõ s«ng hoÆc giÕng, n¬i läc n−íc, n¬i tiÖt khuÈn n−íc vµ ®−êng èng dÉn n−íc tíi tËn n¬i dïng. S¬ ®å mét hÖ thèng cung cÊp n−íc lÊy tõ s«ng hay hå nh− sau: ë chç s¹ch nhÊt cña s«ng /hå ®Æt b¬m hót n−íc vµ dÉn n−íc vÒ nhµ m¸y. NÕu n−íc ®ñ tiªu chuÈn vÖ sinh, n−íc sÏ ch¶y vµo bÓ chøa n−íc s¹ch, råi l¹i b¬m vµo c¸c èng dÉn ngÇm ®Ó tíi c¸c vßi n−íc. Nguån n−íc ngÇm Nguån n−íc mÆt GiÕng khoan, tr¹m b¬m cÊp S«ng, hå tr¹m b¬m cÊp 1 Bé phËn khö s¾t Bé phËn l¾ng s¬ bé §¸nh phÌn lµm trong BÓ l¾ng BÓ läc Khö khuÈn M¹ng l−íi ph©n phèi BÓ chøa H×nh 6.2. C¸c c«ng ®o¹n s¶n xuÊt n−íc ë mét vµi nhµ m¸y n−íc, nÕu n−íc ®ñ tiªu chuÈn vÖ sinh, ng−êi ta b¬m n−íc s«ng lªn ®µi chøa n−íc cao h¬n c¸c nhµ ë trong thµnh phè, ®Ó n−íc theo träng lùc tù ch¶y xuèng èng dÉn ®Õn c¸c vßi n−íc. Nh− vËy sÏ kh«ng cÇn ®Õn b¬m. Th−êng n−íc b¬m lªn kh«ng ®óng tiªu chuÈn vÖ sinh vµ cÇn ph¶i chÕ ho¸ (läc vµ tiÖt khuÈn) tr−íc khi vµo bÓ chøa vµ èng dÉn. HÖ thèng cung cÊp n−íc sÏ gåm thªm c¸c bÓ läc s¹ch (nh− bÓ l¾ng, bÓ läc). B¬m n−íc s«ng (hay hå) lªn bÓ l¾ng råi n−íc ch¶y sang bÓ läc. N−íc läc s¹ch ch¶y vµo mét èng chÝnh ®Ó nhËn liÒu clo cÇn thiÕt ®Ó tiÖt khuÈn, råi tíi bÓ chøa vµ b¬m vµo èng dÉn. 146
Ph¶i gi÷ g×n èng dÉn n−íc cho tèt ®Ó ng¨n ngõa n−íc bÈn ë trªn mÆt ®Êt kh«ng thÓ ngÊm vµo. M¸y b¬m n−íc bao giê còng ph¶i cã ®ñ søc ®Ò ®Èy n−íc tõ èng dÉn lªn c¸c tÇng g¸c cao. NÕu dïng n−íc ngÇm ®Ó cung cÊp n−íc uèng cho thµnh phè th× c¸ch x©y cÊt nhµ m¸y n−íc cã h¬i kh¸c. GiÕng khoan lµ ph−¬ng ph¸p chÝnh ®Ó lÊy n−íc ngÇm. GiÕng ®øng th¼ng, h×nh trô vµ xuèng tíi tÇng n−íc s©u. Thµnh giÕng lµ nh÷ng èng b»ng kim lo¹i. GiÕng khoan lµ ph−¬ng ph¸p chÝnh ®Ó lÊy n−íc ngÇm. GiÕng ®øng th¼ng, h×nh trô vµ xuèng tíi líp n−íc s©u. Thµnh giÕng lµ nh÷ng èng b»ng kim lo¹i. 2.2.2. Cung cÊp n−íc cho n«ng th«n Tuú theo t×nh h×nh cô thÓ vÒ nguån n−íc vµ chÊt l−îng n−íc cña tõng ®Þa ph−¬ng mµ lùa chän h×nh thøc cung cÊp n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t cho phï hîp. Cã thÓ ¸p dông mét trong c¸c h×nh thøc cung cÊp n−íc sau ®©y: a. BÓ chøa n−íc m−a N−íc ta n»m trong khu vùc m−a t−¬ng ®èi nhiÒu 1900-2000 mm/n¨m. TÝnh trung b×nh l−îng m−a lµ 1600 mm/n¨m. Tæng l−îng n−íc −íc tÝnh lµ 600 tû m3. BÓ chøa n−íc m−a cã thÓ ¸p dông cho c¸c vïng: − §µo giÕng bÞ n−íc mÆn (vïng ven biÓn, h¶i ®¶o, ®ång b»ng Nam bé...). − §µo s©u kh«ng gÆp n−íc ngÇm. b. GiÕng kh¬i Lµ h×nh thøc cung cÊp n−íc phæ biÕn ë n−íc ta hiÖn nay. − GiÕng kh¬i x©y khÈu: ®−îc ¸p dông cho vïng cã nguån n−íc ngÇm c¸ch mÆt ®Êt tõ 5-10 m. GiÕng x©y b»ng khÈu g¹ch hay b»ng cèng bª t«ng. GiÕng cã s©n, nÒn b»ng g¹ch hay xi m¨ng, cã gÇu ®Ó móc n−íc, giÕng nªn xa nguån bÈn 10 -15 m. Hµng n¨m tæng vÖ sinh giÕng, vÐt bïn ®¸y, söa ch÷a thµnh v¸ch, s©n giÕng, r·nh tho¸t n−íc bÈn (xem s¬ ®å giÕng kh¬i x©y khÈu, h×nh 6.3). − GiÕng kh¬i s©u 3 - 4 m (h×nh 6.4): ¸p dông cho vïng ven biÓn, h¶i ®¶o v× ®µo s©u dÔ bÞ nhiÔm mÆn. §−êng kÝnh giÕng 1 - 2 m, s©u 3 - 4 m. − GiÕng hµo läc (h×nh 6.5): ¸p dông cho nh÷ng vïng ®µo s©u kh«ng cã n−íc ngÇm, ph¶i dïng n−íc ao, hå, n−íc suèi, n−íc giÕng ®Êt... N−íc ®−îc ch¶y vµo giÕng qua mét hµo läc c¸t ë d−íi ®¸y giÕng. §èi víi vïng ven biÓn th× hµo läc cÇn ®−îc bÞt kÝn ®Ó ®ì nhiÔm mÆn. − GiÕng ch©n ®åi, ch©n nói (h×nh 6.6): ¸p dông cho vïng cã nói, gß, ®åi... ®Þa ®iÓm ®µo giÕng cÇn chän n¬i cã nhiÒu c©y cá mäc quanh n¨m, hoÆc n¬i cã m¹ch 147
n−íc nhá ch¶y ra. Khi ®µo giÕng ch©n ®åi th× xung quanh ph¶i ®¾p bê x©y thµnh giÕng ng¨n n−íc bÈn ch¶y vµo giÕng ®Ó phÝa trªn kh«ng cã nguån nhiÔm bÈn. − GiÕng bªn s«ng, bªn suèi, bªn hå: n−íc ta cã hµng ngh×n con s«ng lín nhá, cã 4000 - 5000 hå chøa n−íc tù nhiªn vµ nh©n t¹o, cã tr÷ l−îng n−íc rÊt lín ®ñ cung cÊp n−íc cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ sinh ho¹t hµng ngµy cña con ng−êi. T¹i nh÷ng ®Þa ph−¬ng nµy cã thÓ ¸p dông giÕng hµo läc, lÊy n−íc tõ suèi, s«ng, hå ... 0,8m R·nh tho¸t n−íc 1m §Êt sÐt N−íc H×nh 6.3. S¬ ®å giÕng kh¬i x©y khÈu 1m-2m 1m 0,7 m 3 -4 m 148 H×nh 6.4. GiÕng kh¬i s©u 3-4m
GiÕng ®¸y 1,5-3m Ao hå Hµo c¸t läc H×nh 6.5. GiÕng hµo läc H×nh 6.6. GiÕng ch©n ®åi, nói c. BÓ chøa n−íc, ®Ëp chøa n−íc khe nói (h×nh 6.7) ë nhiÒu vïng cã nguån n−íc ch¶y quanh n¨m kh«ng c¹n, cã thÓ x©y bÓ chøa hoÆc ®Ëp ng¨n n−íc råi dÉn n−íc vÒ khu vùc d©n c− b»ng ®−êng èng. N−íc cã thÓ tù ch¶y nhê sù chªnh lÖch vÒ ®é cao tõ 30-60 m. §Ó thu n−íc, ®Ëp ng¨n n−íc cÇn cã m¸i che, xung quanh cã hµng rµo b¶o vÖ cho hÖ thèng thu n−íc. 149
BÓ chøa n−íc khe nói èng dÉn n−íc H×nh 6.7. BÓ chøa n−íc, ®Ëp chøa n−íc khe nói d. GiÕng khoan ®Æt m¸y b¬m tay (h×nh 6.8) Dùa vµo ®Æc ®iÓm cña n−íc ngÇm s©u lµ æn ®Þnh t−¬ng ®èi vÒ tr÷ l−îng vµ chÊt l−îng n−íc, ng−êi ta ®· khoan s©u ®Ó lÊy n−íc ngÇm phôc vô cho n«ng th«n. GiÕng khoan ®−îc ®Æt m¸y b¬m tay, gi¶m søc lao ®éng, chÊt l−îng n−íc æn ®Þnh vµ vÖ sinh. H×nh 6.8. GiÕng khoan ®Æt m¸y b¬m tay 2. CHÊT L¦îNG N¦íC, VÖ SINH N¦íC Vµ MèI QUAN HÖ CñA CHóNG VíI SøC KHOÎ CéNG §åNG 2.1. ChÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn 150
Tuú theo yªu cÇu cña viÖc sö dông n−íc vµo c¸c môc ®Ých kh¸c nhau nh− n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp, ng− nghiÖp, v¨n ho¸, thÓ dôc thÓ thao, phôc vô ¨n uèng vµ sinh ho¹t mµ quy ®Þnh nh÷ng tiªu chuÈn cña ngµnh. §èi víi n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t cã tiªu chuÈn quèc tÕ, tiªu chuÈn khu vùc, tiªu chuÈn quèc gia vµ tiªu chuÈn ®Þa ph−¬ng. Tiªu chuÈn quèc tÕ vÒ n−íc sinh ho¹t lµ tiªu chuÈn cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi (WHO), ban hµnh n¨m 1958 vµ bæ sung söa ®æi n¨m 1963, 1971 vµ 1984. Tiªu chuÈn bao gåm 3 nhãm chØ tiªu: vËt lý, ho¸ häc (chÊt v« c¬ tan, chÊt h÷u c¬) vµ sinh häc. N¨m 2002, víi sù gióp ®ì cña Unicef, Bé Y tÕ ®· x©y dùng vµ ban hµnh Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng theo QuyÕt ®Þnh sè 1329/2002/BYT-Q§ ngµy 18/4/2002 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc dïng cho ¨n uèng vµ sinh ho¹t. Tiªu chuÈn nµy quy ®Þnh ng−ìng tèi ®a cho phÐp cña 112 chØ tiªu vËt lý, ho¸ häc vµ sinh häc. §©y lµ ch×a kho¸ ph¸p lý cho c¶ ng−êi tiªu dïng còng nh− nhµ s¶n xuÊt vµ cung cÊp n−íc s¹ch. Tuy nhiªn, ph¹m vi ¸p dông chñ yÕu lµ ®èi víi ®« thÞ, c«ng tr×nh cÊp n−íc tËp trung cho 500 ng−êi trë lªn, do vËy ®èi víi vïng n«ng th«n hiÖn ch−a ph¶i lµ ®èi t−îng ¸p dông b¾t buéc. §Ó kh¾c phôc h¹n chÕ nµy, Bé Y tÕ ban hµnh Tiªu chuÈn ngµnh: Tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc s¹ch theo QuyÕt ®Þnh sè 09/2005/BYT-Q§ ngµy 11/3/2005 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ. Tiªu chuÈn nµy chØ quy ®Þnh 22 chØ tiªu c¬ b¶n vÒ c¶m quan, thµnh phÇn v« c¬ vµ vi sinh vËt. Tiªu chuÈn nµy ¸p dông ®èi víi c¸c h×nh thøc cÊp n−íc s¹ch hé gia ®×nh, c¸c tr¹m cÊp n−íc tËp trung phôc vô tèi ®a 500 ng−êi vµ c¸c h×nh thøc cÊp n−íc s¹ch kh¸c. N−íc s¹ch quy ®Þnh trong tiªu chuÈn nµy chØ lµ n−íc dïng cho c¸c môc ®Ých sinh ho¹t c¸ nh©n vµ gia ®×nh, kh«ng sö dông lµm n−íc ¨n uèng trùc tiÕp. NÕu dïng trùc tiÕp cho ¨n uèng ph¶i xö lý ®Ó ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh n−íc ¨n uèng ban hµnh kÌm theo QuyÕt ®Þnh sè 1329/Q§ -BYT ngµy 18/4/2002 cña Bé tr−ëng Bé Y tÕ. Nh×n chung, vÒ mÆt sè l−îng cã thÓ chÊp nhËn ®−îc ë møc 30l/ng−êi/ngµy ë n«ng th«n vµ 100 - 150l/ng−êi/ngµy ë thµnh thÞ. VÒ mÆt chÊt l−îng, n−íc dïng ®Ó ¨n uèng vµ sinh ho¹t ph¶i ®¶m b¶o nh−ng yªu cÇu chung sau ®©y: − N−íc ph¶i cã tÝnh c¶m quan tèt, ph¶i trong, kh«ng cã mµu, kh«ng cã mïi, kh«ng cã vÞ g× ®Æc biÖt ®Ó g©y c¶m gi¸c khã chÞu cho ng−êi sö dông. − N−íc ph¶i cã thµnh phÇn ho¸ häc kh«ng ®éc h¹i cho c¬ thÓ con ng−êi, kh«ng chøa c¸c chÊt ®éc, chÊt g©y ung th−, chÊt phãng x¹... NÕu cã th× ph¶i ë møc tiªu chuÈn nång ®é giíi h¹n cho phÐp theo quy ®Þnh cña Nhµ n−íc-Bé Y tÕ. − N−íc kh«ng chøa c¸c lo¹i vi khuÈn, virus g©y bÖnh, c¸c lo¹i ký sinh trïng vµ c¸c lo¹i vi sinh vËt kh¸c, ph¶i ®¶m b¶o an toµn vÒ mÆt dÞch tÔ häc. 2.2. VÖ sinh n−íc vµ mèi quan hÖ cña chóng víi søc khoÎ céng ®ång RÊt nhiÒu nghiªn cøu trªn thÕ giíi ®· kÕt luËn r»ng chÊt l−îng n−íc vµ dung l−îng n−íc sinh ho¹t cã ¶nh h−ëng rÊt lín tíi søc khoÎ con ng−êi. NhiÒu vô dÞch bÖnh liªn quan ®Õn n−íc bÞ « nhiÔm nh− bÖnh t¶, th−¬ng hµn, lþ, Øa ch¶y, viªm gan A®· vµ 151
®ang x¶y ra ë c¶ nh÷ng n−íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn. ThiÕu n−íc còng g©y ¶nh h−ëng trÇm träng, ®Æc biÖt lµ sù ph¸t sinh vµ l©y nhiÔm c¸c bÖnh vÒ da, m¾t vµ c¸c bÖnh truyÒn qua ®−êng ph©n miÖng. ¦íc tÝnh trªn thÕ giíi cã kho¶ng 6 triÖu ng−êi bÞ mï do bÖnh ®au m¾t hét vµ kho¶ng 500 triÖu ng−êi cã nguy c¬ bÞ m¾c bÖnh nµy. Theo thèng kª søc khoÎ toµn cÇu cña tr−êng §¹i häc Harvard, cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi vµ Ng©n hµng ThÕ giíi th× hµng n¨m cã kho¶ng 4 tû tr−êng hîp bÞ Øa ch¶y, lµm 2, 2 triÖu ng−êi chÕt mµ chñ yÕu lµ trÎ em d−íi 5 tuæi (t−¬ng ®−¬ng cø 15 gi©y th× cã mét trÎ em bÞ chÕt). Con sè nµy chiÕm kho¶ng 15% sè trÎ em chÕt v× tÊt c¶ c¸c nguyªn nh©n ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn. N©ng cao chÊt l−îng n−íc sinh ho¹t vµ cung cÊp c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh phï hîp sÏ gi¶m 1/4 ®Õn 1/3 sè ca bÞ Øa ch¶y hµng n¨m. 2.2.1. Vai trß cña n−íc ®èi víi con ng−êi Con ng−êi sö dông n−íc cho nhiÒu môc ®Ých kh¸c nhau. N−íc dïng trong sinh ho¹t bao gåm n−íc uèng, n−íc dïng trong nÊu n−íng, t¾m giÆt vµ dïng trong nhµ vÖ sinh. N−íc dïng cho c«ng nghiÖp chñ yÕu phôc vô c¸c ngµnh s¶n xuÊt giÊy, x¨ng dÇu, ho¸ chÊt vµ luyÖn kim. N−íc dïng ®Ó xö lý r¸c th¶i chñ yÕu lµ dïng trong vËn chuyÓn ph©n vµ n−íc tiÓu tõ c¸c hè xÝ tù ho¹i tíi nhµ m¸y xö lý. N−íc dïng cho môc ®Ých vui ch¬i gi¶i trÝ nh− ®Ó b¬i thuyÒn, l−ít v¸n, b¬i léi v.v. N−íc dïng ®Ó t−íi tiªu trong n«ng nghiÖp vµ ngoµi ra cßn dïng cho mét sè môc ®Ých kh¸c nh− ch¨n nu«i, nu«i trång thuû s¶n, vËn chuyÓn, s¶n xuÊt ®iÖn trong c¸c nhµ m¸y thuû ®iÖn vµ dïng trong c¸c qu¸ tr×nh lµm l¹nh. §èi víi sù sèng th× n−íc còng nh− kh«ng khÝ rÊt cÇn thiÕt cho con ng−êi vµ c¸c sinh vËt kh¸c. Kho¶ng 50 ®Õn 65% träng l−îng c¬ thÓ chóng ta lµ n−íc vµ chØ cÇn thay ®æi kho¶ng 1-2% l−îng n−íc trong c¬ thÓ còng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ vµ g©y kh¸t. MÊt 5% n−íc trong c¬ thÓ cã thÓ g©y h«n mª vµ nÕu mÊt mét l−îng kho¶ng 10-15% th× cã thÓ dÉn tíi tö vong. MÆc dï cã nhiÒu b»ng chøng cho thÊy con ng−êi cã thÓ nhÞn ®ãi trong vµi th¸ng nh−ng trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu kh« nãng th× chóng ta chØ cã thÓ sèng ®−îc 1 ®Õn 2 ngµy mµ kh«ng tiªu thô (¨n vµ uèng) mét tý n−íc nµo. Trung b×nh mçi ng−êi tiªu thô kho¶ng 2 lÝt n−íc mçi ngµy vµ víi d©n sè thÕ giíi hiÖn nay vµo kho¶ng 6 tû ng−êi th× mçi ngµy chóng ta tiªu thô hÕt 12 triÖu mÐt khèi n−íc uèng. Do ®ã, cung cÊp n−íc ®Çy ®ñ vµ trong s¹ch lµ mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n ®Ó b¶o vÖ søc khoÎ. Chóng ta cã thÓ tãm t¾t nh÷ng vai trß chÝnh cña n−íc ®èi víi c¬ thÓ lµ: − N−íc ®−îc coi nh− lµ thùc phÈm cÇn thiÕt ®èi víi con ng−êi. N−íc ®−a vµo trong c¬ thÓ nh÷ng chÊt bæ hoµ tan vµ th¶i ra ngoµi c¬ thÓ nh÷ng chÊt cÆn b· d−íi d¹ng hßa tan vµ nöa hoµ tan. − N−íc cung cÊp cho c¬ thÓ nh÷ng vi yÕu tè cÇn thiÕt nh−: flo, calci, mangan v.v… − N−íc rÊt cÇn cho vÖ sinh c¸ nh©n vµ vÖ sinh c«ng céng. 152
− N−íc cã thÓ ®−a vµo c¬ thÓ nh÷ng chÊt ®éc h¹i, nh÷ng vi khuÈn g©y bÖnh khi n−íc kh«ng ®−îc trong s¹ch. 2.2.2. BÖnh cã liªn quan tíi n−íc N¨m 1980 Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi th«ng b¸o 80% bÖnh tËt cña con ng−êi cã liªn quan tíi n−íc. Mét nöa sè gi−êng bÖnh trªn thÕ giíi lµ c¸c bÖnh cã liªn quan tíi n−íc vµ 25.000 ng−êi chÕt hµng ngµy lµ do c¸c bÖnh cã liªn quan tíi n−íc. B×nh qu©n trªn thÕ giíi cø 5 ng−êi th× 3 ng−êi kh«ng cã ®ñ n−íc dïng hµng ngµy. C¸c bÖnh liªn quan víi n−íc cã thÓ ®−îc chia thµnh mét sè nhãm chÝnh: a. BÖnh l©y lan qua n−íc ¨n uèng Nh÷ng c¨n bÖnh nµy x¶y ra do ¨n uèng n−íc bÞ nhiÔm sinh vËt g©y bÖnh, vÝ dô nh− c¸c bÖnh ®−êng ruét (th−¬ng hµn, t¶, viªm gan A). N−íc lµ m«i tr−êng lµm l©y lan vµ g©y ra c¸c ®¹i dÞch bÖnh ®−êng ruét ë nhiÒu khu vùc kh¸c nhau trªn thÕ giíi. C¸c vi khuÈn ®−êng ruét tån t¹i trong n−íc kh¸ l©u (b¶ng 6.1). B¶ng 6.1. Thêi gian sèng trong n−íc m¸y cña mét sè vi khuÈn ®−êng ruét Tªn vi khuÈn Thêi gian sèng (ngµy) Vi khuÈn ®¹i trµng 2 - 262 Th−¬ng hµn 2 - 93 Lþ 5 - 12 T¶ 4 - 28 Ng−êi ta ®· t×m thÊy c¸c vi khuÈn g©y bÖnh t¶, th−¬ng hµn, phã th−¬ng hµn, lþ... trong n−íc m¸y cña thµnh phè cã nguån n−íc bÞ nhiÔm bÈn, hoÆc n¬i ¸p dông biÖn ph¸p khö trïng kh«ng ®¶m b¶o. §ång thêi, cã nhiÒu xÐt nghiÖm cho thÊy c¸c vi khuÈn g©y bÖnh Øa ch¶y trÎ em nh− Leptospira, Brucella, Tularensis; c¸c virus b¹i liÖt, viªm gan A, Coksaki tån t¹i trong n−íc tù nhiªn vµ trong n−íc uèng. BiÖn ph¸p dù phßng c¸c c¨n bÖnh nµy lµ tr¸nh lµm nhiÔm bÈn nguån n−íc ®Æc biÖt lµ víi ph©n ng−êi vµ ®éng vËt hoÆc xö lý tèt n−íc sinh ho¹t tr−íc khi sö dông vµ thùc hiÖn ¨n chÝn uèng s«i. b. BÖnh do tiÕp xóc víi n−íc Nh÷ng bÖnh nµy cã thÓ l©y truyÒn qua tiÕp xóc trùc tiÕp víi c¸c sinh vËt g©y bÖnh trong n−íc. VÝ dô bÖnh giun Guinea vµ bÖnh s¸n m¸ng (schistosomiases) cã thÓ x¶y ra ë nh÷ng ng−êi b¬i léi d−íi n−íc cã loµi èc bÞ nhiÔm nh÷ng sinh vËt g©y c¸c bÖnh nµy sinh sèng. C¸c Êu trïng rêi khái c¬ thÓ èc vµo n−íc vµ s½n sµng xuyªn qua 153
da cña con ng−êi. BiÖn ph¸p phßng chèng nh÷ng bÖnh nµy lµ thu gom, xö lý ph©n ng−êi vµ ®éng vËt hîp vÖ sinh, ®ång thêi ng¨n kh«ng cho mäi ng−êi tiÕp xóc víi n−íc bÞ nhiÔm bÈn. c. C¸c bÖnh liªn quan ®Õn n−íc C¸c bÖnh trong nhãm nµy ph¶i kÓ ®Õn lµ bÖnh sèt rÐt, bÖnh sèt xuÊt huyÕt Dengue, bÖnh giun chØ. C«n trïng trung gian truyÒn bÖnh lµ c¸c lo¹i muçi, trong ®ã n−íc ®ãng vai trß lµ m«i tr−êng sèng cña c¸c sinh vËt truyÒn bÖnh. Muçi sèng trong c¸c vïng cã bÖnh dÞch l−u hµnh, qu¸ tr×nh sinh s¶n cña muçi ph¶i qua m«i tr−êng n−íc. Muçi ®Î trøng trong n−íc, trøng në thµnh bä gËy, bä gËy thµnh cung qu¨ng vµ thµnh muçi. BiÖn ph¸p dù phßng lµ lo¹i bá c«n trïng truyÒn bÖnh hoÆc tr¸nh kh«ng tiÕp xóc víi chóng. d. C¸c bÖnh do thiÕu n−íc trong t¾m giÆt Mét sè vÝ dô vÒ lo¹i bÖnh nµy lµ bÖnh do Shigella, bÖnh ngoµi da, bÖnh m¾t hét vµ bÖnh viªm mµng kÕt. Theo ®iÒu tra dÞch tÔ häc, c¸c bÖnh ngoµi da, bÖnh vÒ m¾t cã tû m¾c bÖnh liªn quan chÆt chÏ víi viÖc cung cÊp vµ sö dông n−íc s¹ch. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ký sinh trïng, c¸c vi khuÈn, virus, nÊm mèc g©y ra, nh−ng thiÕu n−íc s¹ch ®Ó vÖ sinh c¸ nh©n kh«ng kÐm phÇn quan träng. Nghiªn cøu t¹i c¸c vïng tr−íc ®©y cã tû lÖ m¾c c¸c bÖnh trªn cao, sau khi ®−îc c¶i thiÖn viÖc cung cÊp n−íc, vÖ sinh m«i tr−êng vµ gi¸o dôc vÖ sinh th× tû lÖ m¾c c¸c bÖnh trªn ®· gi¶m xuèng râ rÖt. e. BÖnh do vi yÕu tè vµ c¸c chÊt kh¸c trong n−íc BÖnh do yÕu tè vi l−îng, hoÆc c¸c chÊt kh¸c cã trong n−íc g©y ra cho ng−êi lµ do thõa hoÆc thiÕu trong n−íc. Trong nhãm nµy cã c¸c bÖnh sau: − BÖnh b−íu cæ: bÖnh ph¸t sinh ë nh÷ng n¬i mµ trong ®Êt, trong n−íc, trong thùc phÈm qu¸ thiÕu iod, vÝ dô vïng nói cao, vïng xa biÓn. Nhu cÇu hµng ngµy cña c¬ thÓ lµ 200mcg ièt, nÕu kh«ng ®ñ tuyÕn gi¸p ph¶i lµm viÖc nhiÒu vµ lµm cho b−íu cæ to ra. Tuy vËy, bÖnh b−íu cæ cßn do c¸c yÕu tè kh¸c nh− giíi tÝnh, ®Þa d−, di truyÒn, kh¶ n¨ng kinh tÕ vµ x· héi. − BÖnh vÒ r¨ng do thiÕu hoÆc thõa flo: flo cÇn thiÕt cho c¬ thÓ ®Ó cÊu t¹o men r¨ng vµ tæ chøc cña r¨ng. Tiªu chuÈn cho phÐp trong n−íc uèng lµ 0,7-1,5 mg/l. NÕu flo nhá h¬n 0,5mg/l sÏ bÞ bÖnh s©u r¨ng, nÕu lín h¬n 1,5 mg/l sÏ lµm hoen è men r¨ng vµ c¸c bÖnh vÒ khíp. − BÖnh do nitrat cao trong n−íc: nitrat lµ s¶n phÈm ph©n huû cuèi cïng cña chÊt h÷u c¬ trong tù nhiªn. Nitrat cao trong n−íc cßn do n−íc bÞ « nhiÔm n−íc th¶i. Trong n−íc cã hµm l−îng nitrat trªn 10 mg /l cã thÓ g©y bÖnh tÝm t¸i ë trÎ em. Ng−êi ta thÊy r»ng hµm l−îng methemoglobin trong m¸u cao ë c¶ trÎ em vµ ng−êi lín khi dïng n−íc cã hµm l−îng nitrat cao qu¸ giíi h¹n cho phÐp. 154
− BÖnh do nhiÔm ®éc bëi c¸c chÊt ®éc ho¸ häc: n−íc cã thÓ bÞ nhiÔm bÈn bëi c¸c chÊt ho¸ häc dïng trong sinh ho¹t hµng ngµy, trong n−íc th¶i s¶n xuÊt c«ng nghiÖp v.v. Trong qu¸ tr×nh lµm s¹ch n−íc ®Ó ¨n uèng nÕu kh«ng kiÓm so¸t chÆt chÏ chÊt l−îng n−íc theo tiªu chuÈn vÖ sinh th× c¸c chÊt ho¸ häc trong n−íc cã nhiÒu kh¶ n¨ng g©y bÖnh cho con ng−êi d−íi d¹ng nhiÔm ®éc cÊp tÝnh, b¸n cÊp tÝnh hoÆc m¹n tÝnh. VÝ dô, n−íc bÞ nhiÔm dimetyl thuû ng©n ng−êi ta sÏ m¾c bÖnh Minamata, n−íc cã qu¸ nhiÒu catmi sÏ g©y bÖnh Itai -Itai. Trong n−íc cã c¸c chÊt g©y ung th−, con ng−êi còng cã thÓ bÞ ung th− khi dïng n−íc nµy. Phßng ngõa c¸c bÖnh do n−íc truyÒn cÇn ®Æc biÖt quan t©m viÖc gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc theo tiªu chuÈn vÖ sinh. Qu¶n lý, gi¸m s¸t, thanh tra viÖc thu gom vµ xö lý chÊt th¶i mét c¸ch h÷u hiÖu tr¸nh lµm « nhiÔm n−íc, « nhiÔm m«i tr−êng xung quanh. 2.3. C¸c chØ tiªu c¬ b¶n ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc Th«ng th−êng ®Ó gi¸m s¸t chÊt l−îng n−íc vÒ mÆt vÖ sinh ng−êi ta th−êng quan t©m ®Õn c¸c chØ tiªu c¬ b¶n sau: − C¸c chØ tiªu vËt lý: ®é pH, ®é ®ôc, chÊt cÆn l¬ löng, tæng hµm l−îng cÆn. − C¸c chØ tiªu ho¸ häc: ®é oxy ho¸, hµm l−îng amoniac; hµm l−îng nitrit, nitrat, clorua, s¾t tæng sè, ®é cøng toµn phÇn. − C¸c chØ tiªu vi sinh: tæng sè Coliforms, Colifeacal chÞu nhiÖt hay E. coli. Nh÷ng tr−êng hîp ®Æc biÖt nghi ngê kh¸c cÇn xÐt nghiÖm thªm c¸c chØ tiªu trong b¶ng tiªu chuÈn n−íc ¨n uèng sè 1329/ BYT/ Q§ ngµy 13/2/2002. 3. ¤ NHIÔM N¦íC, C¸C NGUåN G¢Y ¤ NHIÔM N¦íC Vµ T¸C §éNG CñA CHóNG L£N SøC KHOÎ M¤I TR¦êNG 3.1. ¤ nhiÔm n−íc 3.1.1. §Þnh nghÜa vÒ « nhiÔm n−íc HiÕn ch−¬ng ch©u ¢u vÒ n−íc ®· ®Þnh nghÜa: “¤nhiÔm n−íc lµ sù biÕn ®æi nãi chung do con ng−êi víi chÊt l−îng n−íc, lµm nhiÔm bÈn n−íc vµ g©y nguy hiÓm cho con ng−êi, cho c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, nu«i trång thuû s¶n, nghØ ng¬i, gi¶i trÝ, cho ®éng vËt nu«i vµ c¸c loµi hoang d· ¤ nhiÔm n−íc cã nguån gèc tù nhiªn: do m−a, tuyÕt tan, giã b·o, lò lôt ®−a vµo m«i tr−êng n−íc chÊt th¶i bÈn, c¸c sinh vËt vµ vi sinh vËt cã h¹i kÓ c¶ x¸c chÕt cña chóng. ¤ nhiÔm n−íc cã nguån gèc nh©n t¹o: qu¸ tr×nh th¶i c¸c chÊt ®éc h¹i chñ yÕu d−íi d¹ng láng nh− c¸c chÊt th¶i sinh ho¹t, c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp, giao th«ng vµo m«i tr−êng. 155
Theo b¶n chÊt c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm, ng−êi ta ph©n ra c¸c lo¹i « nhiÔm n−íc nh− sau: « nhiÔm v« c¬ vµ h÷u c¬ « nhiÔm ho¸ chÊt, « nhiÔm sinh häc, « nhiÔm bëi c¸c t¸c nh©n vËt lý. 3.1.2. Ho¹t ®éng cña con ng−êi vµ vÊn ®Ò « nhiÔm n−íc Trong ho¹t ®éng sèng cña m×nh, hµng ngµy con ng−êi ®· th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh mét khèi l−îng n−íc bÈn t−¬ng ®−¬ng víi khèi l−îng n−íc s¹ch ®· ®−îc cung cÊp. N−íc bÈn th¶i ra tõ c¸c khu d©n c−, ®« thÞ, thµnh phè, c¸c nhµ m¸y xÝ nghiÖp v.v. cã chøa mét khèi l−îng lín chÊt bÈn rÊt ®a d¹ng. Khi n−íc bÈn ch¶y vµo nguån n−íc sÏ lµm thay ®æi nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña nguån n−íc tù nhiªn. VÝ dô nh− thay ®æi tÝnh chÊt c¶m quan cña n−íc, lµm cho n−íc cã mµu, mïi ®Æc biÖt, hoÆc thay ®æi thµnh phÇn ho¸ häc cña n−íc, lµm t¨ng hµm l−îng chÊt h÷u c¬, muèi kho¸ng xuÊt hiÖn c¸c hîp chÊt ®éc h¹i, hoÆc thay ®æi hÖ sinh vËt trong n−íc, xuÊt hiÖn c¸c lo¹i vi khuÈn vµ virus g©y bÖnh. Ngµy nay, víi mËt ®é d©n ®« thÞ ngµy cµng t¨ng, chÝnh phñ vµ céng ®ång ngµy cµng quan t©m tíi lÜnh vùc b¶o vÖ m«i tr−êng, mèi liªn quan gi÷a chÊt l−îng m«i tr−êng vµ søc khoÎ ngµy cµng ®−îc hiÓu râ, ®ång thêi nh÷ng tæn thÊt kinh tÕ do « nhiÔm n−íc g©y ra còng ®−îc ®¸nh gi¸ chÝnh x¸c h¬n nªn ®· thóc ®Èy c¶i thiÖn c¸c biÖn ph¸p ¸p dông nh»m kiÓm so¸t « nhiÔm. 3.2. Nguån g©y « nhiÔm n−íc N−íc cã thÓ bÞ nhiÔm bÈn bëi nhiÒu nguån gèc kh¸c nhau, mçi nguån g©y ra « nhiÔm n−íc l¹i cã nhiÒu t¸c nh©n « nhiÔm. Th«ng th−êng n−íc bÞ nhiÔm bÈn bëi: 3.2.1. ChÊt th¶i trong sinh ho¹t hµng ngµy ChÊt th¶i trong sinh ho¹t hµng ngµy bao gåm: − N−íc dïng ®Ó t¾m, röa, giÆt quÇn ¸o. − N−íc qua chÕ biÕn thøc ¨n uèng. − N−íc lau cä nhµ cöa. − N−íc tiÓu, n−íc tõ c¸c hè xÝ tù ho¹i. − R¸c bÈn trong nhµ. − Ph©n ng−êi vµ gia sóc. 3.2.2. ChÊt th¶i trong c«ng nghiÖp C¸c ngµnh c«ng nghiÖp ®· th¶i ra mét khèi l−îng chÊt bÈn v« cïng to lín. N−íc th¶i cña c¸c ngµnh c«ng nghiÖp ®· chiÕm mét tû lÖ lín, cã n¬i gÊp 5 - 100 lÇn l−îng n−íc th¶i sinh ho¹t, vÝ dô nh− ë Ph¸p hµng n¨m th¶i ra 100 triÖu m3 n−íc th¶i, trong ®ã n−íc th¶i c«ng nghiÖp lµ 90 triÖu m3. N−íc th¶i c«ng nghiÖp h×nh thµnh do qu¸ tr×nh sö dông n−íc trong s¶n xuÊt. §iÒu kiÖn h×nh thµnh n−íc th¶i, sè l−îng vµ thµnh 156
phÇn n−íc th¶i rÊt kh¸c nhau. Cho tíi nay ng−êi ta biÕt tíi trªn 140 lo¹i n−íc th¶i c«ng nghiÖp. R¸c th¶i c«ng nghiÖp: trong qu¸ tr×nh s¶n xuÊt, nhiÒu phÕ th¶i, r¸c th¶i ®· ®−îc ®−a vµo m«i tr−êng xung quanh, trong ®ã cã m«i tr−êng n−íc. B· th¶i c«ng nghiÖp cã khèi l−îng kh¸ lín vÝ dô nh− xØ than cña ngµnh nhiÖt ®iÖn; vá hoa qu¶, b· mÝa ... trong ngµnh c«ng nghiÖp thùc phÈm, c¸c ho¸ chÊt trong ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt. 3.2.3. ChÊt bÈn do ngµnh n«ng nghiÖp vµ ch¨n nu«i Trong n«ng nghiÖp ng−êi ta ®· sö dông nhiÒu lo¹i ph©n bãn ®Ó t¨ng n¨ng suÊt c©y trång nh− ph©n ng−êi, ph©n gia sóc, ph©n xanh, ph©n ho¸ häc. §Ó b¶o vÖ hoa mµu ng−êi ta ®· dïng nhiÒu lo¹i ho¸ chÊt trõ s©u, diÖt cá ®Ó tiªu diÖt s©u bÖnh vµ cá d¹i. Sù d− thõa cña ph©n bãn vµ ho¸ chÊt trõ s©u diÖt cá ®· lµ nh÷ng t¸c nh©n g©y « nhiÔm n−íc. 3.2.4. C¸c nguån g©y « nhiÔm kh¸c Ngoµi c¸c nguån gèc kÓ trªn, n−íc cßn bÞ « nhiÔm bëi c¸c chÊt th¶i trong ngµnh giao th«ng ®−êng thuû. C¸c chÊt th¶i hµng ngµy trªn con tµu nh− ph©n, n−íc tiÓu, r¸c, n−íc röa sµn tµu, dÇu mì v.v. ®Òu ®−îc ®æ xuèng s«ng biÓn. Kh«ng khÝ bÈn t¹i c¸c khu c«ng nghiÖp, ®Êt bÈn bëi r¸c, ph©n trong c¸c khu d©n c− còng lµ nguån gèc g©y ra « nhiÔm n−íc vµ « nhiÔm m«i tr−êng. RÊt nhiÒu con s«ng ch¶y qua c¸c thµnh phè lín ë nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· vµ ®ang ®ãng vai trß nh− lµ hÖ thèng cèng r·nh më dÉn c¸c lo¹i n−íc th¶i cña thµnh phè. R¸c th¶i sinh ho¹t vµ r¸c th¶i c«ng nghiÖp ®· gia t¨ng tæng l−îng « nhiÔm v−ît xa kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña nh÷ng con s«ng nµy. Mét vÊn ®Ò kh¸c còng ®¸ng quan t©m ®ã lµ c¸c ho¹t ®éng khai th¸c n−íc ngÇm qu¸ møc dÉn tíi mét sè vÊn ®Ò vÒ chÊt l−îng n−íc. Khi møc n−íc ngÇm tù nhiªn bÞ gi¶m ®i th× n−íc mÆn sÏ ®−îc hót vµo ®Ó thay thÕ n−íc ngät. §ång thêi n−íc th¶i tõ hÖ thèng cèng r·nh cã thÓ ngÊm xuèng ®Êt mang theo c¸c sinh vËt g©y bÖnh vµ nhiÒu ho¸ chÊt ®éc h¹i do c¸c nhµ m¸y th¶i ra. 3.3. C¸c yÕu tè g©y « nhiÔm n−íc 3.3.1. Do c¸c chÊt h÷u c¬ dÔ ph©n huû C¸c chÊt h÷u c¬ th¸o vµo s«ng hå cã nguån gèc tõ thùc vËt nh− x¸c c©y cá, hoa qu¶, c¸c chÊt mïn. Nguyªn tè c¬ b¶n cña chÊt bÈn lµ carbon. C¸c chÊt h÷u c¬ cã nguån gèc ®éng vËt do c¸c chÊt th¶i cña con ng−êi nh− n−íc chÕ biÕn thøc ¨n, n−íc t¾m giÆt, n−íc tõ c¸c nhµ tiªu tù ho¹i, n−íc th¶i cña c¸c nhµ m¸y chÕ biÕn thùc phÈm, lß giÕt mæ, tr¹i ch¨n nu«i v.v. Nguyªn tè c¬ b¶n trong chÊt bÈn lµ nit¬. C¸c lo¹i vi khuÈn ho¹i sinh trong n−íc ®ãng vai trß chÝnh trong viÖc ph©n huû c¸c chÊt h÷u c¬ thµnh c¸c chÊt v« c¬ v« h¹i, ®ång thêi còng lµm t¨ng thªm l−îng vi khuÈn trong 1 ®¬n vÞ thÓ tÝch n−íc. 157
Trong n−íc bÞ « nhiÔm Ýt, hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc ë trªn møc giíi h¹n cho phÐp, c¸c chÊt h÷u c¬ sÏ ®−îc ph©n huû bëi c¸c vi khuÈn hiÕu khÝ ®Ó t¹o thµnh c¸c s¶n phÈm cuèi cïng nh− nitrat sulphat, phosphat, CO2 v.v. Khi nguån n−íc bÞ « nhiÔm nÆng vµ liªn tôc bëi c¸c chÊt h÷u c¬, hµm l−îng oxy hoµ tan trong n−íc gi¶m xuèng cßn rÊt thÊp, qu¸ tr×nh ph©n huû c¸c chÊt h÷u c¬ do c¸c vi khuÈn yÕm khÝ ®¶m nhiÖm vµ t¹o thµnh c¸c s¶n phÈm trung gian, lµm cho n−íc cã mïi h«i, mµu ®en, xuÊt hiÖn c¸c khÝ thèi nh− H2S, NH3, CH4 vµ aldehyd. §Ó ®¸nh gi¸ møc ®é nhiÔm bÈn trong n−íc bëi c¸c chÊt h÷u c¬, ng−êi ta th−êng dïng c¸c chØ sè sau: − Nång ®é oxy hoµ tan trong n−íc. − Nhu cÇu oxy vÒ ho¸ häc (COD). − Nhu cÇu oxy vÒ ho¸ sinh häc (BOD). Trong ®ã: DO lµ l−îng oxy hoµ tan trong n−íc cÇn thiÕt cho sù h« hÊp cña c¸c sinh vËt sèng trong n−íc nh− c¸, l−ìng c−, ®éng thùc vËt thuû sinh, c«n trïng v.v... DO th−êng ®−îc t¹o ra do sù hoµ tan oxy tõ khÝ quyÓn hoÆc do quang hîp cña t¶o. Nång ®é oxy hoµ tan trong n−íc th−êng n»m trong kho¶ng 8-10 ppm. Tuy nhiªn, nång ®é nµy thay ®æi phô thuéc vµo nhiÖt ®é, sù ph©n huû c¸c chÊt vµ sù quang hîp cña t¶o v.v. Khi nång ®é DO thÊp, c¸c loµi sinh vËt sèng trong n−íc gi¶m ho¹t ®éng hoÆc thËm chÝ cã thÓ bÞ chÕt. Do vËy, DO lµ mét chØ sè quan träng ®Ó ®¸nh gi¸ sù « nhiÔm n−íc cña c¸c thñy vùc. BOD (biological oxygen demand) lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó vi sinh vËt oxy ho¸ c¸c chÊt h÷u c¬ theo ph¶n øng Vi khuÈn ChÊt h÷u c¬ + O2 CO2 + H2O + TÕ bµo míi + S¶n phÈm trung gian Trong m«i tr−êng n−íc, khi qu¸ tr×nh oxy ho¸ sinh häc x¶y ra th× c¸c vi sinh vËt sö dông oxy hoµ tan, v× vËy x¸c ®Þnh tæng l−îng oxy hoµ tan cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh ph©n huû sinh häc lµ phÐp ®o quan träng ®¸nh gi¸ ¶nh h−ëng cña mét dßng th¶i ®èi víi nguån n−íc. BOD cho ta biÕt l−îng chÊt th¶i h÷u c¬ trong n−íc cã thÓ bÞ ph©n huû b»ng c¸c vi sinh vËt. COD (chemical oxygen demad) lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ c¸c hîp chÊt ho¸ häc trong n−íc bao gåm c¶ v« c¬ vµ h÷u c¬. Nh− vËy, COD lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ toµn bé c¸c chÊt ho¸ häc trong n−íc, trong khi ®ã BOD lµ l−îng oxy cÇn thiÕt ®Ó oxy ho¸ mét phÇn c¸c hîp chÊt h÷u c¬ dÔ ph©n huû bëi vi sinh vËt. Toµn bé l−îng oxy sö dông cho c¸c ph¶n øng trªn ®−îc lÊy tõ oxy hoµ tan trong n−íc (DO). Do ®ã, nÕu nhu cÇu oxyho¸ häc vµ oxy sinh häc cao th× sÏ lµm gi¶m nång 158
®é oxy hoµ tan trong n−íc, cã h¹i cho sinh vËt sèng trong n−íc vµ hÖ sinh th¸i n−íc nãi chung. N−íc th¶i sinh ho¹t, n−íc th¶i c«ng nghiÖp vµ n«ng nghiÖp lµ c¸c t¸c nh©n lµm gia t¨ng gi¸ trÞ BOD vµ COD cña m«i tr−êng n−íc. 3.3.2. Do c¸c yÕu tè sinh häc N−íc lµ m«i tr−êng trung gian truyÒn bÖnh, ®Æc biÖt lµ c¸c bÖnh ®−êng ruét vµ g©y ra c¸c vô dÞch lín nh− vô t¶ H¨m Buèc n¨m 1892 cã 18.000 ng−êi bÞ bÖnh vµ lµm chÕt 8.605 ng−êi, t¹i Xanh-PetÐcbua n¨m 1908 cã 20.835 ng−êi m¾c bÖnh vµ lµm chÕt 4.000 ng−êi. Nguyªn nh©n chÝnh lµ do n−íc bÞ nhiÔm phÈy khuÈn t¶. Tõ n¨m 1845 ®Õn 1935 ®· cã 124 vô dÞch th−¬ng hµn vµ phã th−¬ng hµn. N¨m 1965, vô dÞch th−¬ng hµn ë Mü cã 16.000 m¾c bÖnh vµ ng−êi ta ®· t×m thÊy vi khuÈn th−¬ng hµn trong n−íc m¸y cña thµnh phè. NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc ®· t×m thÊy vi khuÈn lþ, vi khÈn g©y bÖnh Øa ch¶y ë trÎ em, c¸c vi khuÈn Leptospira vµ Tularensia, vi khuÈn ®−êng ruét, virus viªm gan v.v. N−íc cßn bÞ nhiÔm bÈn bëi c¸c lo¹i ký sinh trïng nh− amÝp, trøng giun s¸n c¸c lo¹i. Con ng−êi cã thÓ m¾c bÖnh ký sinh trïng khi dïng n−íc kh«ng s¹ch. B¶ng 6.2 tr×nh bµy c¸c sinh vËt g©y bÖnh chÝnh sèng trong n−íc. B¶ng 6.2. C¸c sinh vËt g©y bÖnh chÝnh sèng trong n−íc Sinh vËt g©y bÖnh TÇm quan Thêi gian sèng Kh¶ n¨ng LiÒu g©y TÇm quan träng träng tíi sãt trong ®−êng kh¸ng l¹i nhiÔm cña ®éng vËt søc khoÎ cung cÊp n−íc clo t−¬ng ®èi trong viÖc chøa con ng−êi sinh vËt g©y h¹i Vi khuÈn Cao Trung b×nh ThÊp Trung b×nh Cã Campylobacter jejuni, C. coli E. coli g©y bÖnh Cao Trung b×nh ThÊp Cao Cã Cao Trung b×nh ThÊp Cao Kh«ng Salmonella typhi C¸c loµi Salmonella Cao Dµi ThÊp Cao Cã kh¸c Shigella spp. Cao Ng¾n ThÊp Trung b×nh Kh«ng Cao Ng¾n ThÊp Cao Kh«ng Vibrio cholera Cao Dµi ThÊp Cao Cã Yersinia enterocolitica Trung b×nh Cã thÓ nh©n lªn Trung b×nh Cao Kh«ng Pseudomonas aeruginosa Trung b×nh Cã thÓ nh©n lªn ThÊp Cao Kh«ng Aeromonas spp. 159
Virus C¸c Adenovirus Cao Dµi Trung b×nh ThÊp Kh«ng − Virus ®−êng ruét Cao Trung b×nh ThÊp Kh«ng − Virus viªm gan A Cao Trung b×nh ThÊp Kh«ng − − Virus viªm gan E Cao ThÊp Kh«ng − − Virus Norwalk Cao Trung b×nh Kh«ng − − Rotavirus Cao Trung b×nh Kh«ng − − Virus trßn nhá Trung b×nh ThÊp Kh«ng §éng vËt nguyªn sinh Cao Trung b×nh Cao ThÊp Kh«ng Entamoeba histolytica Cao Trung b×nh Cao ThÊp Cã Giardia intestinalis Cao Dµi Cao ThÊp Cã Cryptosporidium parvum Giun s¸n Cao Trung b×nh Trung b×nh ThÊp Cã Dracunculus medinensis 3.3.3. Do c¸c yÕu tè hãa häc Nguån n−íc g©y ra « nhiÔm n−íc bëi c¸c chÊt hãa häc chñ yÕu lµ do chÊt th¶i c«ng nghiÖp, ®Æc biÖt lµ ngµnh c«ng nghiÖp ho¸ chÊt. ChÊt ®éc ho¸ häc vµo n−íc lµm cho n−íc cã mµu s¾c, mïi vÞ khã chÞu, ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch tù nhiªn cña n−íc, cã h¹i ®Õn hÖ thèng sinh vËt sèng trong n−íc bÞ tiªu diÖt hoÆc di chuyÓn n¬i sinh sèng, tiªu diÖt hoÆc lµm gi¶m c¸c nguån thuû s¶n lµm thøc ¨n cho con ng−êi vµ gia sóc, ¶nh h−ëng xÊu tíi chÊt l−îng n−íc ngÇm, n−íc bÒ mÆt, ®ã lµ nguån cung cÊp n−íc cho céng ®ång. Cã tíi 55.000 hîp chÊt ho¸ häc th¶i vµo m«i tr−êng xung quanh. Nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp th¸o n−íc th¶i cã chøa c¸c chÊt ho¸ häc ph¶i kÓ ®Õn ngµnh c«ng nghiÖp khai th¸c, chÕ biÕn dÇu má, c«ng nghiÖp luyÖn kim mµu, luyÖn kim ®en, c«ng nghiÖp s¶n xuÊt ho¸ chÊt nãi chung vµ ho¸ chÊt trõ s©u diÖt cá, c¸c bét giÆt. Ngoµi c¸c chÊt ho¸ häc do con ng−êi th¶i vµo m«i tr−êng th× n−íc cßn bÞ « nhiÔm bëi c¸c nguån tù nhiªn. Mét vÝ dô rÊt ®iÓn h×nh lµ « nhiÔm arsen trong n−íc ngÇm. Tæ chøc Y tÕ ThÕ giíi m« t¶ thùc tr¹ng « nhiÔm arsen t¹i Bangladesh lµ mét th¶m häa m«i tr−êng lín nhÊt tõ tr−íc tíi nay. ë quèc gia ®øng ®Çu khu vùc ch©u ¸ vÒ sè l−îng giÕng khoan b¬m tay nµy hiÖn ®· cã kho¶ng 35 ®Õn 77 triÖu ng−êi cã nguy c¬ bÞ nhiÔm ®éc. ë ViÖt Nam, theo mét sè nghiªn cøu míi ®−îc thùc hiÖn t¹i mét sè tØnh ®ång b»ng S«ng Hång, s«ng Cöu Long cho thÊy nång ®é arsen trong n−íc ngÇm ®· v−ît qu¸ nhiÒu lÇn tiªu chuÈn cho phÐp cña Bé Y tÕ vµ cña Tæ chøc Y tÕ ThÕ 160
giíi. T¹i mét sè ®iÓm lÊy mÉu ë ®ång b»ng S«ng Hång cã tíi 80% mÉu v−ît qu¸ tiªu chuÈn cña WHO (NguyÔn, 2005). Ngoµi c¸c t¸c nh©n « nhiÔm m«i tr−êng nªu trªn ng−êi ta cßn quan t©m tíi sù « nhiÔm n−íc bëi nhiÖt ®é vµ c¸c chÊt phãng x¹. 4. Xö Lý N¦íC Vµ KIÓM SO¸T ¤ NHIÔM N¦íC 4.1. Xö lý n−íc ¨n uèng, sinh ho¹t 4.1.1. Läc n−íc §Ó ®¶m b¶o n−íc ¨n uèng vµ sinh ho¹t ®¹t tiªu chuÈn vÖ sinh, n−íc cÇn ph¶i ®−îc xö lý tr−íc khi sö dông. CÇn ph¶i läc s¹ch n−íc nÕu dïng n−íc s«ng ®Ó cung cÊp n−íc uèng. HÖ thèng läc ë c¸c nhµ m¸y n−íc cã môc ®Ých lµm cho n−íc mÊt c¸c chÊt ®ôc vµ trë nªn trong, ®ång thêi còng c¶i thiÖn c¸c tÝnh chÊt lý häc (nh− mµu s¾c) vµ gi¶m ®i mét phÇn vi sinh vËt. N−íc s«ng th−êng cã rÊt nhiÒu chÊt ®ôc v× dßng n−íc l«i theo ®Êt c¸t ë lßng s«ng vµ hai bªn bê. NÕu c¸c chÊt l¬ löng trong n−íc h¬i nÆng hoÆc to th× cã thÓ lµm trong ë c¸c bÓ l¾ng s¬ bé. Nh−ng nÕu cã nh÷ng h¹t keo nhá (nh− ®Êt sÐt) lµm ®ôc n−íc, th× kh«ng thÓ lµm l¾ng cÆn trong mét thêi gian ng¾n ®−îc mµ cÇn ph¶i sö dông chÊt keo tô ®Ó t¨ng nhanh qu¸ tr×nh nµy. a. Lµm ®«ng tô Muèn lµm cho n−íc mÊt hÕt c¸c h¹t nhá, ng−êi ta ¸p dông ph−¬ng ph¸p lµm ®«ng tô. Lµm ®«ng tô lµ ph−¬ng ph¸p liªn kÕt c¸c h¹t ph©n t¸n trong n−íc thµnh tõng ®¸m. C¸c dung dÞch keo cã tÝnh æn ®Þnh lµ nhê c¸c h¹t cã mang ®iÖn tÝch. C¸c h¹t l¬ löng trong n−íc thiªn nhiªn cã ®iÖn tÝch ©m lµ do tÝnh chÊt ho¸ häc cña nã. C¸c h¹t keo th−êng lµ SiO2 cã ®iÖn tÝch ©m nhê sù ph©n ly cña c¸c ph©n tö H2SiO3. C¸c h¹t ®Êt sÐt l¬ löng trong n−íc chñ yÕu lµ aluminium silicat cã nhiÒu ®iÖn ly ©m nªn cã ®iÖn tÝch ©m. C¸c chÊt mïn (humus) ë trong n−íc thiªn nhiªn còng cã ®iÖn tÝch ©m v× nã cã nhiÒu acid humic cã nhiÒu ®iÖn ly ©m. NÕu cho chÊt lµm ®«ng tô vµo n−íc (ho¸ chÊt, ®iÖn cùc, chÊt ®iÖn tÝch) th× trong n−íc s¶n sinh mét hçn dÞch keo gåm c¸c h¹t cã ®iÖn tÝch d−¬ng. Lóc ®ã, c¸c h¹t nµy cïng c¸c h¹t lµm ®ôc n−íc tù nhiªn t¸c dông lÉn nhau. §iÖn tÝch ©m d−¬ng cña chóng trung hoµ nhau, hót nhau vµ ng−ng tô thµnh tõng ®¸m. Khi c¸c ®¸m ng−ng tô l¾ng xuèng ®¸y, chóng sÏ kÐo theo c¸c chÊt l¬ löng kh¸c trong n−íc. Ng−êi ta dïng c¸c ho¸ chÊt d−íi ®©y ®Ó lµm ®«ng tô: Nh«m sulfat: Al2(SO4)3.10H2O. S¾t sulfat: Fe2(SO4)3. S¾t clorua: FeCl3. 161