Sự tiếp xúc và giao lưu văn minh thời cổ đại

Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 84(08): 9 - 16<br /> <br /> SỰ TIẾP XÚC VÀ GIAO LƯU VĂN MINH THỜI CỔ ĐẠI<br /> Dương Thị Huyền*<br /> Trường Đại học Khoa học - ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Tiếp xúc và giao lƣu văn minh là sự tiếp nhận yếu tố văn minh bên ngoài của những dân tộc chủ<br /> thể thông qua nhiều con đƣờng và cách thức khác nhau. Mỗi dân tộc có thành tựu văn minh độc<br /> đáo của mình, đóng góp vào nền văn minh nhân loại những thành tựu đặc sắc, đồng thời cũng tiếp<br /> thu, kế thừa những tinh hoa của các nền văn minh khác, làm phong phú thêm cho nền văn minh<br /> của dân tộc mình. Quá trình tiếp xúc và giao lƣu văn minh diễn ra một cách rộng lớn và sâu sắc<br /> trên toàn thế giới, trong phạm vi từng khu vực, không phân biệt nền văn minh lớn hay nhỏ. Trong<br /> đó xuyên suốt và điển hình nhất là quá trình tiếp xúc và giao lƣu giữa các nền văn hóa, văn minh<br /> phƣơng Đông với phƣơng Tây. Quá trình này diễn ra rõ nét nhất là trong thời kỳ cổ đại, tạo nên<br /> những nền văn minh đa dạng, phong phú, trở thành những di sản của văn minh nhân loại.<br /> Từ khoá: văn hoá, văn minh, tiếp xúc và giao lưu văn minh<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ*<br /> Thời cổ đại, trên thế giới đã xuất hiện những<br /> nền văn minh rực rỡ. Các nhà nghiên cứu đã<br /> chia nền văn minh thế giới cổ đại thành 2 loại:<br /> văn minh phƣơng Đông (bao gồm văn minh Ai<br /> Cập, Lƣỡng Hà, Trung Quốc, Ấn Độ) và văn<br /> minh phƣơng Tây (gồm văn minh Hy Lạp và La<br /> Mã). Các nền văn minh đã hình thành nên<br /> những phong cách độc đáo của mình, không<br /> trộn lẫn vào các nền văn minh khác. Nhƣng<br /> giữa chúng không hề tách biệt nhau mà luôn có<br /> sự tiếp xúc và giao lƣu với nhau. Sự tiếp xúc và<br /> giao thoa này diễn ra chậm chạp, nhiều khi<br /> mang tính gián tiếp do sự cách biệt về địa lý và<br /> do các phƣơng tiện giao thông, thông tin liên<br /> lạc không thuận tiện. Tuy nhiên, cuộc gặp gỡ<br /> Đông- Tây đã diễn ra một cách mạnh mẽ thông<br /> qua nhiều con đƣờng khác nhau: con đƣờng<br /> buôn bán của các thƣơng nhân, con đƣờng du<br /> lịch, con đƣờng truyền giáo, con đƣờng chiến<br /> tranh… tạo nên sự giao lƣu văn minh giữa các<br /> khu vực trên thế giới thời cổ đại. Sự tiếp xúc<br /> văn minh có tác động vô cùng to lớn tới “số<br /> phận” của các nền văn minh trên thế giới.<br /> Một mặt, nó thúc đẩy các nền văn minh phát<br /> triển phong phú đa dạng hơn. Mặt khác, nó sẽ<br /> dẫn tới sự “xung đột” văn minh và huỷ diệt văn<br /> minh nếu trong quá trình tiếp xúc mà không có<br /> sự giao thoa văn minh. Chỉ có nền văn minh<br /> *<br /> <br /> nào mở cửa để vừa truyền bá những thành tựu<br /> của mình, vừa tiếp thu những thành tựu của nền<br /> văn minh khác thì mới kéo dài đƣợc “số phận”<br /> và phát triển ở mức độ cao. Vì vậy, tiếp xúc và<br /> giao lƣu văn minh đã trở thành quy luật phát<br /> triển của nhân loại. Do đó, việc tìm hiểu sự tiếp<br /> xúc và giao lƣu giữa các nền văn minh trong<br /> thời cổ đại là một điều cần thiết.<br /> Trong thời cổ đại, sự tiếp xúc và giao lƣu văn<br /> minh diễn ra không đơn giản mà theo nhiều<br /> chiều khác nhau, đan xen vào nhau: ĐôngĐông, Tây- Tây, Đông- Tây… Nhƣng trong<br /> phạm vi bài viết này, chúng tôi chỉ tập trung<br /> nghiên cứu sự giao lƣu văn minh giữa phƣơng<br /> Đông và phƣơng Tây.<br /> KẾT QUẢ CỦA SỰ TIẾP XÚC VÀ GIAO<br /> LƢU VĂN MINH<br /> 1. Chính trị<br /> Các quốc gia cổ đại phƣơng Đông theo thể chế<br /> quân chủ chuyên chế trung ƣơng tập quyền.<br /> Vua đứng đầu nhà nƣớc nắm mọi quyền lực và<br /> chi phối mọi việc trong nƣớc. Còn các quốc gia<br /> cổ đại phƣơng Tây lại theo thể chế dân chủ hơn,<br /> quyền lực nằm trong tay đại đa số ngƣời. Tuy<br /> nhiên đã có một thời, hai thể chế chính trị này<br /> lại kết hợp, giao thoa với nhau cùng tồn tại trên<br /> một lãnh thổ. Sau khi thiết lập đƣợc một quốc<br /> gia rộng lớn trên cả 3 châu lục châu Á- châu<br /> Âu- châu Phi, Alêchxanđrơ đã nhanh chóng bắt<br /> tay vào việc tổ chức bộ máy cai trị. Tổ chức<br /> <br /> Tel: 0975702362; Email: duonghuyen.sudhkh@gmail.com<br /> <br /> 9<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> chính quyền của đế quốc dựa trên sự phối hợp<br /> giữa chế độ chính trị của thị quốc Hy Lạp với<br /> nội dung chuyên chế của các quốc gia phƣơng<br /> Đông. Hoàng đế Alêchxanđrơ đƣợc thần thánh<br /> hoá cao độ, nắm mọi quyền lực trong tay.<br /> Những ngƣời thân cận của Hoàng đế đƣợc giao<br /> giữ các trọng trách trong bộ máy nhà nƣớc.<br /> Qua tiếp xúc với phƣơng Đông, giai cấp chủ nô<br /> La Mã rất thích thú với mô hình nhà nƣớc<br /> chuyên chế trung ƣơng tập quyền. Họ có mong<br /> muốn và khát vọng tập trung quyền lực vào<br /> trong tay mình. Do đó, nền đế chế ở La Mã<br /> đƣợc thiết lập dƣới thời vua Ôtaviuxơ (TK ITK V) thay cho nền cộng hòa trƣớc đó. Giống<br /> nhƣ tổ chức nhà nƣớc phƣơng Đông, quyền lực<br /> tối cao của nền đế chế nằm trong tay nhà vua.<br /> Viện nguyên lão suy tôn ông là “quốc phụ” và<br /> tặng cho ông danh hiệu “Ôguxtuxơ”- đấng cao<br /> cả, tối cao. Đại hội công dân và Viện nguyên<br /> lão không còn giữ đƣợc vai trò nhƣ thời kỳ<br /> trƣớc mà trở thành công cụ thống trị của chính<br /> quyền quân chủ. Tính chất dân chủ của nhà<br /> nƣớc Cộng hoà La Mã thời kỳ trƣớc đến nay<br /> dần bị phai nhạt. Đây là bƣớc thụt lùi của văn<br /> minh La Mã.<br /> Tuy nhiên, chế độ quân chủ chuyên chế trung<br /> ƣơng tập quyền ở phƣơng Đông không thể<br /> thắng nổi nền dân chủ tiến bộ của phƣơng Tây.<br /> Giai cấp chủ nô chỉ tiếp thu những mặt tích cực<br /> trong hệ thống tổ chức nhà nƣớc phƣơng Đông<br /> vì họ thấy hợp với tham vọng của mình lúc đó,<br /> chứ không tiếp thu toàn bộ những đặc điểm<br /> chính trị của phƣơng Đông. Vua ở phƣơng Tây<br /> có quyền lực tối cao nhƣng không đƣợc cha<br /> truyền con nối và không đƣợc có nhiều vợ nhƣ<br /> vua chuyên chế phƣơng Đông. Không phải giai<br /> cấp chủ nô La Mã không muốn mà điều này<br /> không phù hợp với phong tục tập quán của<br /> ngƣời phƣơng Tây và Viện nguyên lão chi phối<br /> bộ máy chính quyền nên giai cấp chủ nô không<br /> dám coi thƣờng chế độ Cộng hoà và Viện<br /> nguyên lão. Nhƣ vậy, văn minh phƣơng Tây đã<br /> tiếp thu một cách có chọn lọc yếu tố văn minh<br /> tích cực của phƣơng Đông và loại bỏ những yếu<br /> tố không phù hợp với mình.<br /> 2. Kinh tế- xã hội<br /> <br /> 84(08): 9 - 16<br /> <br /> Thông qua tiếp xúc, nhiều cây trồng của<br /> phƣơng Đông và phƣơng Tây đã đƣợc trao đổi<br /> cho nhau. Nho, dƣa chuột, dƣa hấu đƣợc<br /> chuyển từ Tây Vực- các nƣớc Trung Á, vào<br /> Trung Quốc. Trong tập “Bản thảo cương mục”<br /> của nhà y dƣợc Lý Thời Trân đời Minh có viết:<br /> “Trương Khiên đi xứ Tây Vực đem về trồng cây<br /> “hồ qua” (Dưa của người Hồ). Sau đổi thành<br /> hoàng qua” [6, tr.50]. Dƣa hấu đƣợc đƣa từ Tây<br /> Vực vào trồng phổ biến ở Trung Quốc. Ngoài<br /> ra, nho là sản phẩm nổi tiếng của phƣơng Tây<br /> cũng đƣợc truyền sang Trung Quốc, ngƣời<br /> Trung Quốc rất thích nho và coi đây là một loại<br /> hoa quả quý. Đồng thời, ngƣời Tây Vực cũng<br /> du nhập nhiều sản vật có ảnh hƣởng đến đời<br /> sống của nhân dân nhƣ nông cụ, cây ăn quả, rau<br /> chân vịt, hồ đào, thạch lựu, kiều mạch, chanh…<br /> sau đó truyền sang các nƣớc Hy Lạp và La Mã.<br /> Qua các thƣơng nhân, những kĩ thuật trong sản<br /> xuất thủ công nghiệp và nông nghiệp cũng đƣợc<br /> phổ biến rộng rãi trên toàn thế giới. Nền văn<br /> minh thế giới cổ đại hình thành và phát triển<br /> trên lƣu vực các dòng sông lớn hoặc ven bờ Địa<br /> Trung Hải, nên cƣ dân thời cổ đại sớm biết đến<br /> nghề đóng thuyền. Kĩ thuật đóng thuyền của<br /> ngƣời Phênixi đạt trình độ cao nhất. Qua buôn<br /> bán, ngƣời Hy Lạp đã học kĩ thuật đóng thuyền<br /> của ngƣời Phênixi. Gỗ dùng để đóng thuyền lấy<br /> từ cây tuyết tùng nhập từ Lƣỡng Hà về. Họ đã<br /> đóng đƣợc những chiếc thuyền với hàng trăm<br /> mái chèo. Mặt khác, ngƣời Hy Lạp còn thiết kế<br /> thuyền cho phù hợp với nhiều chức năng khác<br /> nhau. Bình thƣờng, thuyền dùng để chuyên chở<br /> hàng hoá nhƣng khi có chiến tranh thì trở thành<br /> những thuyền chiến. Trung Quốc cũng là quốc<br /> gia đầu tiên biết sử dụng tiền để làm vật trao<br /> đổi buôn bán nhƣng ngƣời Hy Lạp mới là ngƣời<br /> biết đến kĩ thuật đúc tiền đầu tiên trên thế giới.<br /> Theo bƣớc chân chinh phục của Alêchxanđrơ<br /> đại đế, tiền đúc của Hy Lạp đƣợc trải rộng ra<br /> khắp vùng Địa Trung Hải. Ấn Độ đã học đƣợc<br /> kĩ thuật đúc tiền của Hy Lạp. Ngoài ra, kĩ thuật<br /> chế thuỷ tinh của ngƣời Ai Cập cũng nhanh<br /> chóng đƣợc ngƣời Hy Lạp tiếp thu.<br /> Về trang phục, ngƣời Hy Lạp quen mặc hàng<br /> len thô dệt bằng lông cừu. Khi Alêchxanđrơ<br /> <br /> 10<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> tiến quân sang xâm lƣợc Ấn Độ, ngƣời Hy Lạp<br /> đã vô cùng thán phục vải trắng dệt sợi bông của<br /> Ấn Độ. Một vị tƣớng của Alêchxanđrơ là<br /> Nearchus đã tả: “Họ mặc quần dài chấm gót,<br /> choàng tấm vải qua vai, một góc quấn trên đầu<br /> bằng một thứ vải sợi bông trắng chưa từng thấy<br /> ở bất cứ nơi đâu” [4, tr.98]. Ngƣời Hy Lạp đã<br /> nhanh chóng tiếp nhận loại vải bông này và<br /> mặc trang phục theo kiểu Ấn Độ.<br /> Sử gia Hêrôđốt viết “Vài thứ cây mọc hoang<br /> trong rừng. Không có trái mà lại có len, thứ len<br /> đó đẹp hơn, tốt hơn thứ len ở lông cừu. Người<br /> Ấn dùng cây đó để dệt áo” [4, tr.159]. Do cuộc<br /> chiến tranh xâm lƣợc vùng Cận Đông mà ngƣời<br /> La Mã biết đến loại “len” ở cây này: “Ở đó- Ấn<br /> Độ- người ta dệt thứ vải tuyệt vời không thấy ở<br /> đâu trên thế giới, mịn và nhẹ đến mức có thể<br /> cuốn lại cho luồn qua một chiếc vòng nhỏ” [4,<br /> tr.159]. Vải lụa của Ấn Độ đƣợc truyền sang<br /> phƣơng Tây làm cho cƣ dân ở đây vô cùng<br /> thích thú, nhất là những chiếc khăn soan mỏng,<br /> mịn, nhẹ và lộng lẫy. Các ngôn ngữ châu Âu<br /> chỉ bông và các loại vải lụa, phần lớn đều có<br /> nguồn gốc từ ngữ âm Ấn Độ.<br /> Thông qua buôn bán, những sản phẩm tơ lụa<br /> đặc sắc của Trung Quốc đã đƣợc mang đến bán<br /> cho ngƣời Tây Á, đặc biệt là ở La Mã. Thời kỳ<br /> đầu, những bậc đế vƣơng và những nhà quý tộc<br /> Rôma thích tơ lụa Trung Quốc đến mức họ cân<br /> lụa lên và đổi chỗ lụa đó bằng vàng với cân<br /> nặng tƣơng đƣơng. Tƣơng truyền, một vị hoàng<br /> đế Rôma lần đầu tiên mặc bộ quần áo tơ lụa<br /> Trung Quốc đi xem hát gây chấn động khắp<br /> kinh thành Rôma. Vua Xêda (100 TCN)<br /> thƣờng mặc áo tơ lụa Trung Quốc trong những<br /> dịp thiết triều hoặc tiếp sứ giả nƣớc ngoài. Còn<br /> Nữ hoàng Ai Cập Clêôpatra lúc đó chỉ diện váy<br /> lụa Trung Quốc. Quần áo của họ có hoạ tiết<br /> trang trí với màu sắc tƣơi sáng và chất liệu vải<br /> bền đẹp. Về sau mọi tầng lớp trong xã hội<br /> phƣơng Tây đều sử dụng lụa Trung Quốc để<br /> may váy áo, trang phục. Nhƣ vậy, qua tiếp xúc<br /> với ngƣời phƣơng Đông, ngƣời phƣơng Tây đã<br /> tiếp thu cách ăn mặc của ngƣời phƣơng Đông.<br /> Về ẩm thực, trƣớc kia, ngƣời phƣơng Tây ăn<br /> uống rất đơn giản và không biết sử dụng các gia<br /> <br /> 84(08): 9 - 16<br /> <br /> vị. Bánh mì, lƣơng khô đƣợc làm từ lúa mì, lúa<br /> đại mạch hoặc lúa mạch đen và cá là lƣơng thực<br /> cơ bản của họ. Thực phẩm rất ít loại, chủ yếu<br /> đƣợc ƣớp muối. Trƣớc đây, cách duy nhất để<br /> làm cho thực phẩm trở nên ngọt là dùng mật<br /> ong. Qua tiếp xúc với ngƣời phƣơng Đông, cƣ<br /> dân vùng Điạ Trung Hải đã biết cách chế biến<br /> nhiều món ăn ngon và biết đến gia vị của họ.<br /> Điều đó đã làm thay đổi căn bản văn hoá ẩm<br /> thực của vùng Địa Trung Hải. Họ không những<br /> có một nguồn lƣơng thực phong phú đủ loại mà<br /> còn biết sử dụng các gia vị của phƣơng Đông<br /> vào việc chế biến món ăn. Gia vị làm các món<br /> ăn trở nên cầu kì hơn, đậm đà và hấp dẫn hơn.<br /> Điều này có thể lí giải vì sao từ thời cổ đại về<br /> sau ngƣời phƣơng Tây luôn tìm mọi cách sang<br /> buôn bán ở phƣơng Đông- xứ sở của hƣơng<br /> liệu, gia vị.<br /> Nhƣ vậy, tiếp xúc và giao lƣu văn minh thời cổ<br /> đại là một trong những nhân tố thúc đẩy tình<br /> hình kinh tế chính trị, xã hội của các quốc gia<br /> trên toàn thế giới phát triển ngày một đa dạng<br /> và phong phú hơn. Mặt khác, các thành tựu<br /> văn hóa cũng có ảnh hƣởng rất lớn đến văn<br /> hóa của các quốc gia khác trên thế giới.<br /> 3. Văn hóa<br /> Về chữ viết, mọi cộng đồng ngƣời trong thế<br /> giới cổ đại nói chung đều biết dùng hình vẽ để<br /> biểu đạt thông tin. Đây là cơ sở để họ tiến tới<br /> sáng tạo ra chữ viết. Lƣỡng Hà, Ai Cập, Trung<br /> Quốc, Ấn Độ cổ đại đƣợc coi là chốn sinh thành<br /> và phát triển của hệ thống chữ viết đầu tiên của<br /> loài ngƣời. Chữ viết của các quốc gia cổ đại<br /> phƣơng Đông chủ yếu là chữ tƣợng hình, chƣa<br /> có sự khái quát cao.<br /> Ngƣời Phênixi ở Tây Á đã mở rộng buôn bán<br /> với tất cả các khu vực trên thế giới trong đó có<br /> Lƣỡng Hà và Ai Cập. Họ đã biết dùng chữ<br /> tƣợng hình của ngƣời Ai Cập và chữ hình góc<br /> của ngƣời Lƣỡng Hà. Nhƣng do yêu cầu của<br /> việc giao dịch quốc tế, của sự phát triển ngành<br /> thƣơng mại, ngƣời Phênixi đã cải tiến chữ viết<br /> cho đơn giản và thuận tiện hơn. Hệ thống chữ<br /> cái a, b, c đã đƣợc phát minh trên cơ sở chữ viết<br /> Ai Cập vào khoảng thế kỷ XIV TCN. Loại mẫu<br /> <br /> 11<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> tự này có khoảng 30 ký tự nhƣng nhiều âm<br /> khác nhau, có thể đƣợc biểu thị bằng một vài ký<br /> hiệu. Tính chính xác và đa dạng của chúng<br /> khiến loại chữ này dễ nắm bắt hơn những loại<br /> chữ hình nêm.<br /> Trong khi đó, ngƣời Hy Lạp vẫn ở trong tình<br /> trạng mù chữ. Thật may mắn cho văn minh<br /> phƣơng Tây khi việc buôn bán đã đƣa ngƣời Hy<br /> Lạp tiếp xúc với ngƣời Phênixi. Họ đã tiếp thu<br /> bảng chữ cái của ngƣời Phênixi và đem lại sự<br /> chính xác hơn cho loại chữ này bằng cách thay<br /> đổi một số ký tự hoàn toàn là phụ âm thành<br /> nguyên âm. Bảng chữ cái của ngƣời Hy Lạp đã<br /> phát triển thành hai phiên bản. Một phiên bản<br /> Tây sau đó đến với ngƣời Etơruxcơ- những<br /> ngƣời sau này cai quản La Mã. Về sau, ngƣời<br /> dân La Mã đã biến nó thành mẫu tự đƣợc sử<br /> dụng khắp thế giới phƣơng Tây. Phiên bản<br /> phƣơng Đông đã trở thành bảng chữ cái chuẩn<br /> ở chính sứ Hy Lạp. Nhờ hệ thống mẫu tự này,<br /> ngƣời Hy Lạp đã để lại cho hậu thế một di sản<br /> văn hóa vô cùng phong phú, nhất là trong lĩnh<br /> vực văn học.<br /> Nhƣ vậy, đa phần thế giới ngày nay sử dụng<br /> nguồn này hay nguồn khác của bảng chữ cái<br /> Phênixi theo dạng mà nó tiếp nhận của ngƣời<br /> Ai Cập và Lƣỡng Hà.<br /> Về khoa học kỹ thuật<br /> Phƣơng Đông đƣợc coi là nôi của nền khoa học<br /> thời cổ đại. Nơi đây là nơi phát tích rất nhiều<br /> những thành tựu khoa học đặc sắc có giá trị đến<br /> ngày nay. Tuy ra đời ở phƣơng Đông, những<br /> thành tựu này lại phát triển rực rỡ ở phƣơng<br /> Tây. Bởi trong quá trình tiếp xúc với phƣơng<br /> Đông, phƣơng Tây đã học tập và tiếp thu những<br /> thành tựu này và không ngừng phát triển lên<br /> một tầm cao mới.<br /> Về thiên văn và lịch pháp, dựa vào sự quan sát<br /> thiên văn, ngƣời phƣơng Đông đã biết làm ra<br /> lịch, sớm nhất là ngƣời Ai Cập. Cũng giống<br /> nhƣ các quốc gia cổ đại phƣơng Đông khác,<br /> ban đầu ngƣời Ai Cập đặt ra một niên lịch chia<br /> thời gian thành năm âm lịch, mỗi năm có 364<br /> ngày, chia thành 12 tháng. Khi cầm quyền ở La<br /> Mã, Xêda đã biết đến loại lịch này và cho đây là<br /> <br /> 84(08): 9 - 16<br /> <br /> “niên lịch vĩ đại và thông minh nhất thế giới”.<br /> Do đó, sau khi ở Ai Cập về, năm 45 TCN, Xêda<br /> đã mời nhà toán học và thiên văn học Ai Cập<br /> Xôđigien dựa vào lịch Ai Cập để cải cách lịch<br /> của La Mã bởi một phép làm lịch của nhà nƣớc<br /> trƣớc đó đã bị quan lại La Mã thao túng có<br /> nhiều tiêu cực. Lịch mới của La Mã mang tên<br /> Xêda gọi là lịch Julien, đƣợc sử dụng phổ biến<br /> ở phƣơng Tây từ năm 45 TCN đến năm 1582<br /> sau CN. Phép lịch này lấy một năm có 365 ngày<br /> ¼, cứ 4 năm lại có một năm nhuận, các tháng lẻ<br /> có 31 ngày, tháng chẵn có 30 ngày. Tháng hai<br /> của năm không nhuận có 28 ngày, năm nhuận<br /> có 29 ngày. Nhƣ vậy, lịch của ngƣời La Mã có<br /> sự tiếp thu lịch Ai Cập cơ bản hoàn thiện nhƣ<br /> lịch ngày nay.<br /> Về toán học, phƣơng Đông đƣợc coi là cái nôi<br /> của nền toán học cổ đại. Trung tâm toán học<br /> lớn nhất thời cổ đại là thƣ viện Alêchxanđrơ và<br /> Viện hàn lâm khoa học. Nơi đây tập trung tất cả<br /> các nhà khoa học từ Hy Lạp, La Mã đến học<br /> tập, trong đó có một số nhà toán học nổi tiếng<br /> nhƣ Pytago, Ơclít, Talét, Acsimet… Họ tiếp thu<br /> những thành tựu toán học của phƣơng Đông và<br /> vƣợt qua cách tính nhân chia, cộng trừ sơ cấp,<br /> vƣơn tới sự khái quát thành những định lí, định<br /> đề, nguyên lí vẫn đƣợc sử dụng trong toán học<br /> hiện đại: Định lý Pytago, định lý Talét, định đề<br /> Ơclít, định luật Acsimet…<br /> Ngƣời Ai Cập dùng hình học để đo đạc lại đất<br /> đai của nhà nông sau những con lũ hàng năm do<br /> sông Nil gây ra. Các nƣớc gọi môn hình học là<br /> Gieometri- tiếng Hy Lạp có nghĩa là sự đo đạc<br /> đất đai. Ơclít sau một thời gian du lịch ở đây đã<br /> học tập những kiến thức hình học này, sắp xếp<br /> và tổ chức lại hình học thành một môn học quy<br /> củ. Ông cũng đơn giản hóa và sắp xếp lại các<br /> tác phẩm riêng lẻ của các bậc tiền bối, hệ thống<br /> các định lý và chứng minh nó thành một chuỗi<br /> logic. Trong đó nổi bật nhất là định đề về tỷ lệ<br /> thức giữa các cạnh của tam giác.<br /> Sự liên hệ giữa các cạnh của tam giác vuông đã<br /> đƣợc nêu trƣớc Pytago khoảng 1000 năm vào<br /> thời cổ Babilon nhƣng Pytago là ngƣời đầu tiên<br /> chứng minh công thức đó và phát triển nó thành<br /> một định lý nổi tiếng mang tên ông: “Trong tam<br /> <br /> 12<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Dƣơng Thị Huyền<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> giác vuông, bình phương cạnh huyền bằng tổng<br /> bình phương hai cạnh góc vuông”. Đây là chìa<br /> khóa để xây dựng nhiều định lý trong hình học<br /> có ý nghĩa vô cùng to lớn tới ngày nay. Nhờ<br /> định lý này, ta tìm đƣợc nhiều hệ thức lƣợng<br /> trong các hình. Việc tính các cạnh của tam giác<br /> thƣờng, chiều cao, trung tuyến của tam giác,<br /> đƣờng chéo của hình bình hành đều dựa vào<br /> định lý Pytago.<br /> Ngƣời Ấn Độ đã biết tới và sử dụng hệ thập<br /> phân ngay từ đầu công nguyên. Hệ số 10 chữ số<br /> trong đó có một số đƣợc khắc trên cột đá dƣới<br /> triều vua Asôka là phát minh vĩ đại của ngƣời<br /> Ấn Độ, có tác dụng rất lớn tới toán học thế giới<br /> cổ đại. Một nhà toán học châu Âu sau này đã<br /> đánh giá cao giá trị của phát minh rằng “Chính<br /> nhờ Ấn Độ mà chúng ta học được cái cách tài<br /> tình chỉ dùng có 10 chữ số mà viết đủ các số.<br /> Mỗi chữ số vừa có một trị số tùy theo vị trí của<br /> nó, vừa có một trị số tuyệt đối. Ý đồ tế nhị mà<br /> quan trọng. Ngày nay chúng ta cho đó là bình<br /> thường nên không thấy hết công lao của người<br /> Ấn. Nhưng chính nhờ nó đơn giản mà làm toán<br /> mới dễ dàng và hệ thống số học đó là sáng kiến<br /> vĩ đại nhất. Hai nhà bác học thiên tài của<br /> phương Tây thời cổ đại Acsimet và Apôlôniut<br /> mà cũng không tìm ra được hệ thống đó thì mới<br /> nhận định nổi sáng kiến của người Ấn tài tình<br /> ra sao”[5, tr. 83].<br /> Các kiến thức toán học khác của phƣơng Đông<br /> nhƣ: Số căn, số âm, các quy tắc về hoán vị, tổ<br /> hợp, số pi = 3,1416 cũng đƣợc các nhà khoa<br /> học phƣơng Tây tiếp thu và truyền sang phƣơng<br /> Tây bằng nhiều con đƣờng khác nhau. Đóng<br /> góp vĩ đại của các nhà toán học phƣơng Tây là<br /> đã tiếp thu các thành tựu toán học phƣơng Đông<br /> rồi không ngừng phát triển lên làm cho “Toán<br /> học trở thành nền tảng của nhiều ngành khoa<br /> học khác”.<br /> Về hóa học, thời cổ đại, nền hóa học của Ai<br /> Cập vô cùng phát triển. Nghệ thuật ƣớp xác là<br /> một bằng chứng nói lên trình độ cao của nghề<br /> thủ công hóa học Ai Cập. Đặc biệt chính ở khu<br /> vực châu thổ sông Nil này đã xuất hiện mầm<br /> mống đầu tiên của thứ “Nghệ thuật bí mật<br /> thiêng liêng” nhằm biến đổi kim loại không quý<br /> <br /> 84(08): 9 - 16<br /> <br /> thành vàng, chế tạo ngọc giả, chế tạo thuốc<br /> trƣờng sinh. Những điều ghi chép của họ dƣới<br /> hình thức thần bí, đôi khi lọt ra ngoài và đã có<br /> tác dụng kích thích các thế hệ bác học nƣớc Hy<br /> Lạp cổ sau này tiếp tục tìm kiếm với một quy<br /> mô rộng lớn hơn nhiều.<br /> Sau khi Alêchxanđrơ Makêđônia chiếm Ai Cập<br /> thì những kiến thức về “Nghệ thuật bí mật” mà<br /> các giáo sĩ nhà thờ Odirít và nhà thờ Iziđa đã<br /> tích lũy và giữ kín đƣợc hòa hợp với triết học<br /> và kỹ thuật thủ công Hy Lạp. Lúc đó, trình độ<br /> khoa học chƣa đủ để xác định vàng thật, vàng<br /> giả nên “Nghệ thuật bí mật” của các giáo sỹ Ai<br /> Cập đƣợc các nhà bác học Hy Lạp coi nhƣ một<br /> khoa học chân chính và chẳng bao lâu đƣợc phổ<br /> biến rộng rãi ở khắp miền đất Hy Lạp rồi truyền<br /> sang các nƣớc khác ở vùng Địa Trung Hải.<br /> Ngƣời Hy Lạp đã học đƣợc nghề nhuộm và các<br /> loại thuốc nhuộm của Ai Cập. Ngoài thuốc<br /> nhuộm vô cơ của Ai Cập, ngƣời Hy Lạp còn<br /> dùng nhiều loại thuốc nhuộm thiên nhiên có<br /> màu đỏ tƣơi. Công thức nhuộm và cách nhuộm<br /> đã đƣợc mô tả trong các tập sách viết ở giai<br /> đoạn viện hàn lâm khoa học Alechxanđrơ.<br /> Về nghệ thuật<br /> Nghệ thuật điêu khắc của Ai Cập cũng ảnh<br /> hƣởng rõ rệt với nghệ thuật điêu khắc Hy Lạp<br /> thời mới ra đời. Hình tƣợng thanh niên Kouros<br /> độc đáo của nghệ thuật điêu khắc Hi Lạp cổ xƣa<br /> bắt nguồn từ Ai Cập: Chàng trai thân thẳng, cao<br /> dong dỏng, ở tƣ thế đứng, chân trái đƣa lên<br /> trƣớc, hai cánh tay áp sát vào thân, bàn tay nắm<br /> lại. Những pho tƣợng kiểu này không những<br /> mô phỏng dáng điệu của nhân vật Ai Cập mà<br /> còn tôn trọng các quy tắc cổ truyền của nghệ<br /> thuật Ai Cập, nhất là “Nguyên lý tỷ lệ” mà<br /> những ngƣời sáng tạo đã áp dụng từ hơn hai<br /> trăm năm trƣớc công nguyên. Họ chia cơ thể<br /> thành 8 hình vuông bằng nhau, từ vƣơng triều<br /> XVI trở đi thì đƣợc chia làm 21 hình vuông khi<br /> mà đơn vị đo độ dài là cubit đƣợc thay đổi.<br /> Phiđiát và Pôlinhốt, hai nhà điêu khắc Hy Lạp<br /> nổi tiếng, đã xuất phát từ truyền thống đó để tạc<br /> pho tƣợng Apollon, chia cơ thể làm 21,1/4 hình<br /> vuông [1, tr.607 ]. Họ xem điêu khắc tả hình<br /> thể con ngƣời nhƣ một bản hợp xƣớng các giai<br /> <br /> 13<br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />