sự trở lại của kinh tế học suy thoái và cuộc khủng hoảng 2008 phần 4

Chia sẻ: Thái Duy Ái Ngọc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:12

Thêm vào BST

Báo xấu

111
lượt xem 21
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'sự trở lại của kinh tế học suy thoái và cuộc khủng hoảng 2008 phần 4', kinh doanh - tiếp thị, quản trị kinh doanh phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: sự trở lại của kinh tế học suy thoái và cuộc khủng hoảng 2008 phần 4

31 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” Söï thaønh coâng cuûa Chuû nghóa tö baûn Ñaây laø cuoán saùch veà kinh teá hoïc, nhöng kinh teá hoïc taát nhieân dieãn ra trong moät boái caûnh chính trò cuï theå. Do ñoù, baïn seõ khoâng theå caét nghóa söï laïc quan veà kinh teá noùi treân neáu khoâng xeùt tôùi moät söï kieän chính trò caên baûn cuûa thaäp nieân 1990: ñoù laø söï suïp ñoå cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng chæ nhö moät heä tö töôûng chuû ñaïo, maø coøn vôùi tö caùch moät yù töôûng coù theå laøm thay ñoåi tö duy cuûa moïi ngöôøi. Thaät kyø laï khi söï suïp ñoå naøy baét ñaàu töø Trung Quoác. Ñeán nay, ngöôøi ta vaãn caûm thaáy kyø laï khi nhaän ra raèng Ñaëng Tieåu Bình ñaõ daãn daét ñaát nöôùc cuûa oâng ñi theo con ñöôøng kinh teá thò tröôøng töø naêm 1978, chæ ba naêm sau khi nhöõng ngöôøi coäng saûn thaéng lôïi trong cuoäc chieán Vieät Nam, hai naêm sau thaát baïi cuûa nhöõng ngöôøi Mao-ít caáp tieán ñang muoán khoâi phuïc laïi Caùch maïng Vaên hoùa. Coù leõ chính oâng Ñaëng cuõng khoâng nhaän ra con ñöôøng ñoù laïi daãn ñaát nöôùc cuûa oâng ñi xa ñeán vaäy so vôùi nhöõng tö töôûng kinh teá luùc ñaàu cuûa hoï; vaø phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi ñaõ maát moät thôøi gian khaù daøi ñeå nhaän ra raèng hôn moät tyû ngöôøi Trung Quoác ñaõ “laúng laëng” ñi theo kinh teá thò tröôøng! Thöïc söï maø noùi, maõi cho ñeán ñaàu thaäp nieân 1990 coâng cuoäc caûi caùch cuûa Trung Quoác vaãn chöa ñöôïc giôùi trung löu (1) vaø nhöõng ngöôøi quan taâm ñeán chính trò – xaõ hoäi treân theá giôùi nhaän ra vaø ñaùnh giaù ñuùng ñaén. Trong caùc saùch vôû baùn chaïy nhaát thôøi kyø ñoù, kinh teá theá giôùi vaãn ñöôïc cho laø cuoäc ñoái ñaàu tröïc dieän giöõa Myõ, chaâu AÂu vaø Nhaät Baûn. Coøn Trung Quoác neáu 1 Nguyeân baûn laø töø “chattering classes”: thuaät ngöõ thöôøng ñöôïc caùc nhaø bình luaän chính trò baûo thuû söû duïng, duøng ñeå chæ moät boä phaän giai caáp trung löu thaønh thò coù hoïc thöùc cao, quan taâm ñeán chính trò vaø xaõ hoäi, nhaát laø nhöõng ngöôøi trong giôùi hoïc thuaät, chính trò hoaëc truyeàn thoâng.
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 32 coù ñöôïc nghó ñeán thì vaãn vôùi tö caùch moät ñoái thuû haïng hai, cuøng laém chæ laø moät phaàn cuûa khoái “yeân Nhaät” (yen bloc) ñang troãi daäy maø thoâi. Tuy nhieân, luùc ñoù moïi ngöôøi ñeàu nhaän thaáy quaû laø coù moät ñieàu gì ñoù ñang dieãn ra. “Ñieàu gì ñoù” chính laø söï suïp ñoå cuûa Lieân bang Xoâ vieát. Khoâng ai thöïc söï hieåu ñieàu gì ñaõ xaûy ra vôùi cheá ñoä Xoâ vieát. Ngaøy nay, khi moïi vieäc ñaõ qua, chuùng ta coù theå thaáy caáu truùc cuûa noù coù nhieàu vaán ñeà ñeán möùc chaéc chaén cuoái cuøng seõ suïp ñoå. Theá maø cheá ñoä ñoù ñaõ töøng ñöùng vöõng qua noäi chieán vaø naïn ñoùi, ñaõ töøng chieán thaéng chuû nghóa phaùt xít, ñaõ töøng coù khaû naêng taäp trung vaø huy ñoäng nhöõng nguoàn löïc khoång loà veà khoa hoïc vaø coâng nghieäp ñeå thaùch thöùc söùc maïnh haït nhaân cuûa nöôùc Myõ. Vieäc sieâu cöôøng naøy tan raõ moät caùch ñaày baát ngôø khoâng döôùi söùc eùp cuûa moät “cuù ñaùnh” naøo quaû laø moät trong nhöõng caâu hoûi khoù traû lôøi nhaát cuûa kinh teá chính trò hoïc. Coù leõ ñoù chæ ñôn thuaàn laø vaán ñeà thôøi gian; bôûi döôøng nhö nhieät tình caùch maïng vaø söï saün saøng tieâu dieät moïi ñoái thuû vì moät lôïi ích cao caû naøo ñoù khoâng theå keùo daøi quaù moät vaøi theá heä. Hoaëc bôûi vì cheá ñoä ñoù daàn daàn bò xoùi moøn do phe tö baûn chuû nghóa maõi khoâng chòu suy thoaùi vaø tan raõ. Caù nhaân toâi thì coù moät quan ñieåm rieâng (hoaøn toaøn khoâng döïa treân chöùng cöù naøo!) raèng chính söï troãi daäy cuûa caùc neàn kinh teá tö baûn chaâu AÙ ñaõ, moät caùch tinh teá nhöng raát saâu saéc, laøm naûn loøng cheá ñoä Xoâ vieát, baèng vieäc laøm cho tuyeân boá cuûa hoï veà vieäc naém ñöôïc quy luaät lòch söû (trong phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi) trôû neân keùm tin caäy hôn bao giôø heát. Cuoäc chieán gaây hao toån taøi löïc maø khoâng theå keát thuùc thaéng lôïi taïi Afghanistan vaø vieäc thaát baïi roõ raøng cuûa neàn coâng nghieäp trong cuoäc chaïy ñua vuõ trang vôùi chính quyeàn Reagan cuõng
33 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” khieán quaù trình suïp ñoå cuûa hoï dieãn ra nhanh hôn. Duø lyù do gì ñi nöõa, vaøo naêm 1989 khoái phuï thuoäc Lieân Xoâ taïi Ñoâng AÂu thình lình tan raõ, vaø hai naêm sau ñoù thì chính Lieân bang Xoâ vieát cuõng suïp ñoå luoân. Caû theá giôùi, vôùi nhöõng möùc ñoä nhieàu ít, roõ raøng hay keùm roõ raøng khaùc nhau, ñeàu caûm thaáy taùc ñoäng cuûa nhöõng söï kieän noùi treân. Vaø taát caû nhöõng taùc ñoäng, aûnh höôûng cuûa chuùng ñeàu coù lôïi cho söï öu thaéng veà chính trò vaø tö töôûng cuûa chuû nghóa tö baûn. Tröôùc heát, haøng traêm trieäu ngöôøi tröôùc ñaây soáng trong caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa nay trôû thaønh coâng daân cuûa nhöõng nöôùc saün saøng ñoùn nhaän vaø thöû aùp duïng kinh teá thò tröôøng. Tuy nhieân, ñaùng ngaïc nhieân laø ñieàu naøy hoùa ra laïi laø haäu quaû ít quan troïng nhaát cuûa söï suïp ñoå (cuûa Lieân Xoâ) noùi treân. Ngöôïc vôùi kyø voïng cuûa nhieàu ngöôøi, caùc neàn kinh teá chuyeån ñoåi taïi Ñoâng AÂu khoâng heà nhanh choùng trôû thaønh moät löïc löôïng quan troïng vaø coù tieáng noùi treân thò tröôøng toaøn caàu, hay trôû thaønh moät ñích ñeán ñöôïc ñaùnh giaù cao cuûa ñaàu tö nöôùc ngoaøi. Thôøi gian chuyeån ñoåi cuûa hoï nhìn chung raát khoù khaên, chaúng haïn vôùi nöôùc Ñöùc thoáng nhaát thì Ñoâng Ñöùc trôû thaønh moät vuøng töông töï nhö vuøng Mezzogiorno (2) cuûa nöôùc YÙ – chaäm phaùt trieån vaø gaây ra nhöõng quan ngaïi veà xaõ hoäi vaø taøi chính. Ñeán nay, töùc laø chæ sau hai thaäp kyû keå töø ngaøy khoái Xaõ hoäi chuû nghóa Ñoâng AÂu suïp ñoå, moät soá nöôùc nhö Ba Lan, Estonia vaø Coäng hoøa Sec môùi baét ñaàu coù veû thaønh coâng. Baûn thaân nöôùc Nga thì trôû thaønh moät nguoàn baát oån veà chính trò vaø taøi chính cho phaàn coøn laïi cuûa theá giôùi. Nhöng thoâi, chuùng ta haõy quay trôû laïi caâu chuyeän naøy trong Chöông 6. 2 Töùc vuøng mieàn Nam vaø vuøng ñaûo (Sicily vaø Sardegna) cuûa nöôùc YÙ, xöa nay voán keùm phaùt trieån hôn mieàn Baéc YÙ.
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 34 Moät haäu quaû tröïc tieáp nöõa cuûa söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ laø vieäc moät soá chính phuû voán quaù phuï thuoäc vaøo vieän trôï haøo phoùng cuûa sieâu cöôøng naøy töø nay phaûi töï xoay xôû moät mình. Tröôùc ñaây nhöõng quoác gia naøy vaãn ñöôïc nhöõng ñoái thuû cuûa chuû nghóa tö baûn lyù töôûng hoùa, thaäm chí thaàn töôïng hoùa; coøn baây giôø söï ngheøo khoù ñoät ngoät cuøng nhöõng heù loä veà söï phuï thuoäc cuûa hoï vaøo Lieân Xoâ trong quaù khöù ñaõ khieán nhöõng phong traøo phaûn ñoái chuû nghóa tö baûn trôû neân keùm giaù trò vaø bò xoùi moøn. Cuba chaúng haïn, tröôùc kia laø bieåu töôïng haáp daãn cho phong traøo caùch maïng taïi chaâu Myõ Latinh, khi nöôùc naøy hieân ngang vaø ñôn ñoäc thaùch thöùc Myõ – moät bieåu töôïng ñeïp hôn nhieàu so vôùi nhöõng quan chöùc quan lieâu taïi Moscow. Giôø ñaây, moät nöôùc Cuba thôøi haäu Xoâ vieát gaëp raát nhieàu khoù khaên ñaõ chæ roõ raèng hình aûnh vaø vò theá quaû caûm cuûa hoï tröôùc kia ñöôïc hoã trôï raát raát nhieàu bôûi chính nhöõng quan chöùc quan lieâu ñoù! Töông töï, cho ñeán taän nhöõng naêm 1990, Chính phuû Baéc Trieàu Tieân vaãn coøn mang veû kyø bí vaø haáp daãn vôùi nhöõng ngöôøi caáp tieán trong giôùi sinh vieân Haøn Quoác. Coøn giôø ñaây, khi ngöôøi daân Baéc Trieàu Tieân ñang thaät söï khoù khaên vì thieáu vieän trôï cuûa Lieân Xoâ, söùc haáp daãn ñoù cuõng ñaõ bay ñi! Ngoaøi ra, moät aûnh höôûng nöõa laø söï “bieán maát” cuûa nhieàu phong traøo caáp tieán, maø duø tuyeân boá theo ñuoåi muïc tieâu caùch maïng cao ñeïp naøo ñoù, nhöng khoâng theå toàn taïi neáu thieáu taøi trôï vaø cung caáp vuõ khí cuûa Moscow. Caùc nöôùc chaâu AÂu töøng tuyeân boá raèng nhöõng nhoùm caáp tieán cuûa thaäp nieân 70 vaø 80 nhö Baader-Meinhof taïi Ñöùc hay Red Army Brigades taïi YÙ hoaøn toaøn khoâng coù lieân heä gì vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, song ñeán nay chuùng ta ñeàu bieát raèng hoï raát phuï thuoäc vaøo khoái Xoâ vieát, neân khi khoái naøy tan raõ, nhöõng toå chöùc kia cuõng bieán maát luoân.
35 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” Treân moïi thöù, söï suïp ñoå cuûa Lieân Xoâ cuõng laøm tan vôõ luoân giaác mô chuû nghóa xaõ hoäi. Trong suoát moät theá kyû röôõi tröôùc ñoù, yù töôûng “laøm theo naêng löïc, höôûng theo nhu caàu” cuûa chuû nghóa xaõ hoäi laø yù töôûng coát loõi cho nhöõng ai choáng laïi baøn tay cuûa thò tröôøng. Caùc nhaø laõnh ñaïo theo chuû nghóa quoác gia vieän daãn nhöõng lyù töôûng cuûa chuû nghóa xaõ hoäi khi muoán ngaên caûn ñaàu tö töø nöôùc ngoaøi hay töø choái traû nhöõng khoaûn nôï nöôùc ngoaøi; caùc coâng ñoaøn cuõng duøng chuùng khi ñoøi taêng löông; ngay caû moät soá doanh nhaân cuõng noùi ñeán nhöõng nguyeân taéc chuû nghóa xaõ hoäi mô hoà khi ñoøi baûo hoä baèng thueá quan hay trôï caáp cho saûn phaåm cuûa hoï. Moät soá Chính phuû ít nhieàu ñi theo kinh teá thò tröôøng cuõng e ngaïi chính saùch trieät ñeå cam keát vôùi thò tröôøng hoaøn toaøn töï do seõ bò xem laø quaù voâ nhaân ñaïo, phaûn xaõ hoäi (anti-social)… Nhöng nay lieäu coøn ai coù theå ñöôøng hoaøng töï tin söû duïng nhöõng laäp luaän treân cuûa chuû nghóa xaõ hoäi nöõa? Voán laø moät ngöôøi thuoäc theá heä buøng noå daân soá sau Theá chieán II, toâi coù theå nhôù ñöôïc khoaûng thôøi gian luùc caùc yù töôûng veà caùch maïng, veà nhöõng con ngöôøi can ñaûm coù khaû naêng thuùc ñaåy lòch söû ñi veà phía tröôùc töôi saùng hôn coù söùc haáp daãn lôùn lao vôùi moïi ngöôøi. Ngaøy nay, sau taát caû nhöõng cuoäc thanh tröøng vaø gulag, nöôùc Nga vaãn laïc haäu vaø tham nhuõng nhö ngaøy tröôùc, sau Caùch maïng Vaên hoùa vaø Ñaïi nhaûy voït, ngöôøi Trung Quoác nay ñaõ nhaän ra raèng laøm ra tieàn cuûa laø söù meänh toát ñeïp nhaát. Taát nhieân vaãn coøn nhöõng ngöôøi caùnh taû caáp tieán böôùng bænh tuyeân boá raèng moät chuû nghóa xaõ hoäi thöïc thuï vaãn chöa ñöôïc xaây döïng, vaø nhöõng ngöôøi caùnh taû oân hoøa hôn khi cho raèng (khoâng phaûi laø khoâng coù lyù) ngöôøi ta coù theå khoâng ñi theo lyù töôûng Maùc – Leânin maø khoâng nhaát thieát phaûi trôû thaønh moân ñeä cuûa Milton Friedman. Noùi gì thì noùi, söï nhieät
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 36 tình ñaõ bieán maát khoûi nhöõng phong traøo ñoái laäp vôùi chuû nghóa tö baûn. Laàn ñaàu tieân keå töø naêm 1917, chuùng ta nay soáng trong moät theá giôùi maø quyeàn tö höõu veà taøi saûn vaø thò tröôøng töï do ñöôïc xem nhö nhöõng nguyeân taéc cô baûn chöù khoâng phaûi laø nhöõng phöông caùch mieãn cöôõng phaûi laøm; coøn nhöõng khía caïnh tieâu cöïc cuûa thò tröôøng nhö thaát nghieäp, baát bình ñaúng vaø baát coâng thì ñöôïc chaáp nhaän nhö nhöõng thöïc teá cuûa cuoäc ñôøi naøy. Nhö trong thôøi Victoria, chuû nghóa tö baûn ñöôïc chaáp nhaän khoâng chæ vì söï thaønh coâng cuûa noù (ñieàu hoaøn toaøn laø söï thöïc, nhö chuùng ta seõ xeùt döôùi ñaây) maø coøn vì con ngöôøi hieän chaúng coù giaûi phaùp thay theá naøo khaû dó toát hôn theá. Tình hình naøy khoâng phaûi maõi maõi baát bieán. Sôùm muoän cuõng seõ coù nhöõng tö töôûng, chuû thuyeát vaø nhöõng giaác mô môùi xuaát hieän, nhaát laø neáu cuoäc khuûng hoaûng toaøn caàu hieän taïi coøn keùo daøi vaø traàm troïng theâm. Nhöng hieän taïi thì chuû nghóa tö baûn vaãn thaéng theá treân theá giôùi. Vieäc thuaàn phuïc chu kyø kinh teá Keû thuø lôùn nhaát ñoái vôùi söï oån ñònh cuûa chuû nghóa tö baûn laø chieán tranh vaø suy thoaùi. Ñöông nhieân chieán tranh seõ coøn tieáp tuïc xuaát hieän vôùi con ngöôøi. Nhöng nhöõng cuoäc chieán giöõa caùc sieâu cöôøng suyùt laøm tan vôõ chuû nghóa tö baûn hoài giöõa theá kyû XX thì coù leõ khoù coù khaû naêng taùi dieãn trong moät töông lai gaàn ñaây. Coøn suy thoaùi thì sao? Cuoäc Ñaïi suy thoaùi naêm naøo ñaõ gaàn nhö huûy hoaïi caû chuû nghóa tö baûn vaø neàn daân chuû, vaø ít nhieàu noù cuõng laø nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa chieán tranh. Tuy nhieân, sau thôøi suy thoaùi laø moät giai ñoaïn taêng tröôûng
37 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” kinh teá beàn vöõng trong theá giôùi coâng nghieäp, trong ñoù nhöõng ñôït suy thoaùi dieãn ra ngaén nguûi vaø khoâng maáy naëng neà, coøn nhöõng ñôït phuïc hoài laïi maïnh meõ vaø beàn vöõng. Ñeán cuoái thaäp nieân 1960, nöôùc Myõ ñaõ traûi qua moät giai ñoaïn khoâng suy thoaùi keùo daøi ñeán möùc maø caùc nhaø kinh teá ñaõ coù theå toå chöùc nhöõng cuoäc hoäi thaûo vôùi tieâu ñeà ñaïi loaïi nhö “Phaûi chaêng chu kyø kinh teá ñaõ loãi thôøi?”. Thöïc teá ñaõ cho thaáy vaán ñeà treân ñöôïc ñaët ra hôi sôùm. Thaäp nieân 70 ñöôïc xem laø thaäp nieân cuûa ñình treä – moät keát hôïp cuûa suy giaûm kinh teá vaø laïm phaùt. Tieáp theo hai cuoäc khuûng hoaûng naêng löôïng nhöõng naêm 1973 vaø 1979 laø nhöõng ñôït suy thoaùi toài teä nhaát keå töø nhöõng naêm 1930. Tuy nhieân ñeán nhöõng naêm 1990 thì vaán ñeà thuaàn phuïc chu kyø kinh teá laïi ñöôïc ñaët ra moät laàn nöõa, vaø nhö ñaõ trình baøy trong phaàn treân, caû Robert Lucas vaø Ben Bernanke vaøi naêm tröôùc ñaây ñaõ maïnh daïn tuyeân boá raèng tuy neàn kinh teá coù theå phaûi chòu nhöõng suy giaûm luùc naøy hay luùc khaùc, nhöng caùc ñôït suy thoaùi nghieâm troïng (chöù chöa noùi tôùi suy thoaùi toaøn caàu) ñaõ ôû phía sau löng chuùng ta. Baèng caùch naøo chuùng ta coù theå ñi tôùi nhöõng keát luaän vaø tuyeân boá nhö treân, ngoaøi vieäc chæ nhaän thaáy raèng neàn kinh teá gaàn ñaây ñaõ khoâng traûi qua moät ñôït suy thoaùi naëng neà naøo? Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy coù leõ chuùng ta phaûi ñi laïc ñeà moät chuùt, baèng vieäc tìm hieåu laïi lyù thuyeát veà chu kyø kinh teá. Cuï theå hôn, chuùng ta seõ tìm hieåu taïi sao caùc neàn kinh teá thò tröôøng laïi traûi qua nhöõng ñôït suy thoaùi? Duø laøm gì ñi nöõa, xin baïn ñöøng ñöa ra nhöõng caâu traû lôøi roõ raøng vaø hieån nhieân, kieåu nhö suy thoaùi xaûy ra vì moät lyù do X naøo ñoù, trong khi X ñoù chæ laø moät löïa choïn thieân kieán cuûa baïn. Söï thaät laø neáu baïn suy nghó veà ñieàu ñoù – nhaát laø
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 38 khi baïn tin raèng thò tröôøng seõ caân baèng cung vaø caàu, thì roõ raøng suy thoaùi laø moät hieän töôïng kyø laï vaø khoù hieåu. Bôûi trong tröôøng hôïp suy thoaùi kinh teá nghieâm troïng, döôøng nhö cung coù khaép moïi nôi coøn caàu thì hoaøn toaøn maát huùt! Coâng nhaân muoán laøm vieäc nhöng khoâng ai thueâ, nhaø maùy thì khoâng nhaän ñöôïc ñôn ñaët haøng, cöûa hieäu thì khoâng coù khaùch… Taát nhieân coù theå lyù giaûi ñöôïc taïi sao caàu cho moät soá maët haøng suùt giaûm: chaúng haïn neáu ngöôøi ta saûn xuaát quaù nhieàu buùp beâ Barbie trong khi ngöôøi mua thích loaïi Bratz hôn thì ñöông nhieân seõ coù moät soá löôïng Barbie baùn khoâng ñöôïc. Nhöng seõ lyù giaûi sao ñaây khi haàu nhö khoâng coù löôïng caàu cho nhieàu loaïi haøng hoùa noùi chung? Phaûi chaêng ngöôøi ta khoâng phaûi xaøi tieàn vaøo moät thöù gì ñoù? Moät phaàn cuûa vaán ñeà chuùng ta gaëp phaûi khi noùi veà suy thoaùi laø vieäc khoù maø hình dung ñieàu gì seõ xaûy ra trong thôøi gian naøy, ít ra laø vôùi taàm voùc con ngöôøi. Nhöng toâi thích duøng caâu chuyeän sau ñaây vöøa ñeå giaûi thích veà suy thoaùi, vöøa nhö laø moät caùi “bôm tröïc giaùc” cho nhöõng suy nghó cuûa rieâng mình. Ñaây laø moät chuyeän coù thaät, song trong Chöông 3 toâi seõ duøng moät chuùt töôûng töôïng ñeå lieân töôûng ñeán söï khoù khaên cuûa nöôùc Nhaät. Caâu chuyeän naøy ñöôïc keå trong moät baøi baùo cuûa Joan vaø Richard Sweeney hoài naêm 1978, vôùi tieâu ñeà “Lyù thuyeát tieàn teä vaø cuoäc Ñaïi khuûng hoaûng cuûa hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol (3)”. Xin ñöøng voäi cöôøi tieâu ñeà naøy, ñaây laø moät caâu chuyeän hoaøn toaøn nghieâm tuùc. Trong nhöõng naêm 1970, vôï choàng nhaø Sweeney tình côø trôû thaønh thaønh vieân cuûa moät “hôïp taùc xaõ giöõ treû”, noùi ñuùng ra laø moät hoäi caùc caëp vôï choàng treû (ña soá laø nhöõng ngöôøi 3 Nôi coù Ñieän Capitol, truï sôû Quoác hoäi Myõ taïi thuû ñoâ Washington.
39 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” laøm vieäc taïi Quoác hoäi), thoûa thuaän chaêm soùc vaø giöõ con caùi cho nhau. Hôïp taùc xaõ naøy khaù ñoâng vôùi khoaûng 150 caëp vôï choáng, ñieàu naøy khoâng chæ coù nghóa raèng coù khaù nhieàu ngöôøi giöõ treû “tieàm naêng”, maø coøn cho thaáy vieäc quaûn lyù sao cho moïi caëp vôï choàng ñeàu thöïc hieän nhöõng phaàn vieäc coâng baèng khi hoã trôï nhau khoâng heà laø moät vieäc deã daøng chuùt naøo! Laø moät toå chöùc theo kieåu trao ñoåi, hoã trôï qua laïi neân hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol cuõng thöïc hieän vieäc phaùt haønh caùc phieáu (coupon): ngöôøi caàm phieáu seõ nhaän ñöôïc moät giôø giöõ treû (cho con caùi cuûa hoï). Khi giöõ treû cho ngöôøi khaùc, ngöôøi giöõ treû seõ nhaän ñöôïc soá coupon töông öùng töø ngöôøi coù con ñang nhôø hoï giöõ hoä. Nhö vaäy, heä thoáng naøy höôùng ñeán vieäc taïo coâng baèng cho moïi caëp vôï choàng tham gia hôïp taùc xaõ: theo thôøi gian, caëp naøo cuõng nhaän ñöôïc dòch vuï giöõ treû baèng vôùi soá thôøi gian maø hoï ñaõ giöõ con cho ngöôøi khaùc. Nhöng moïi chuyeän dieãn ra khoâng ñôn giaûn nhö vaäy. Ngöôøi ta nhaän ra raèng caàn phaûi coù moät löôïng coupon khaù lôùn ñöôïc “löu haønh”. Naøy nheù, chaúng haïn moät caëp vôï choàng coù maáy buoåi toái lieân tuïc ñöôïc töï do, nhöng chöa coù keá hoaïch ñi ñaâu chôi caû, seõ coá döï tröõ coupon ñeå duøng sau naøy (baèng caùch ñi giöõ treû cho ngöôøi khaùc), ñieàu naøy seõ keùo theo vieäc döï tröõ coupon cuûa moät soá gia ñình khaùc bò giaûm theo. Nhöng sau moät thôøi gian thì gia ñình naøo cuõng coá döï tröõ moät soá coupon nhaát ñònh ñeå daønh cho nhöõng chuyeán ñi chôi giöõa nhöõng giai ñoaïn phaûi troâng con. Vieäc phaùt haønh coupon cuõng raéc roái: caùc caëp vôï choàng nhaän coupon khi gia nhaäp vaø phaûi traû laïi khi rôøi hôïp taùc xaõ, nhöng cuõng phaûi traû moät ít phí baèng caùc coupon daønh cho caùc nhaân vieân haønh chính cuûa hôïp taùc xaõ ñoù. Noùi chung chi tieát ôû ñaây coøn daøi vaø khoâng maáy quan troïng, vaán ñeà laø ôû choã seõ ñeán moät luùc maø coù raát ít coupon löu
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 40 haønh trong coäng ñoàng naøy, quaù ít ñeå coù theå ñaùp öùng nhu caàu cuûa caùc thaønh vieân. Keát quaû xaûy ra luùc naøy laø raát ñaëc bieät. Nhöõng caëp vôï choàng caûm thaáy döï tröõ coupon cuûa hoï khoâng ñuû seõ noùng loøng muoán ñi giöõ treû hoä ngöôøi khaùc vaø khoâng muoán ñi chôi nöõa. Nhöng quyeát ñònh ñi chôi cuûa moät caëp vôï choàng laïi chính laø cô hoäi giöõ treû cuûa moät caëp khaùc, cho neân nhöõng cô hoäi naøy trôû neân hieám hoi ñi, ñieàu naøy ñeán löôït noù laïi khieán ngöôøi ta caøng mieãn cöôõng söû duïng coupon (tröø nhöõng khi baát ñaéc dó). Keát quaû laø caùc cô hoäi ñöôïc giöõ treû tieáp tuïc giaûm ñi nhieàu hôn nöõa… Noùi ngaén goïn, hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy ñaõ rôi vaøo suy thoaùi. OK, caâu chuyeän ñaõ heát. Baïn caûm thaáy nhö theá naøo? Neáu ai ñoù caûm thaáy boái roái – ñaây laø cuoán saùch veà khuûng hoaûng kinh teá, chöù ñaâu phaûi veà chaêm soùc treû em? – thì ngöôøi ñoù ñaõ khoâng hieåu ñöôïc vaán ñeà. Caùch duy nhaát ñeå hieåu moät heä thoáng phöùc taïp nhö kinh teá toaøn caàu laø phaûi xem xeùt caùc hình maãu ñôn giaûn cuûa noù. Nhöõng hình maãu (model) ñoù coù theå chæ laø nhöõng heä thoáng phöông trình, hay chöông trình maùy tính (nhö trong döï baùo thôøi tieát); nhöng cuõng coù khi chuùng gioáng nhö nhöõng moâ hình maùy bay ñöôïc thöû nghieäm khí ñoäng hoïc trong ñöôøng haàm gioù, giuùp caùc nhaø thieát keá kieåm tra vaø quan saùt deã hôn. Theo ñoù, hôïp taùc xaõ giöõ treû Ñoài Capitol chính laø moät neàn kinh teá thu nhoû, hay ñuùng hôn laø neàn kinh teá nhoû nhaát coù khaû naêng rôi vaøo suy thoaùi. Nhöng söï suy thoaùi maø hôïp taùc xaõ naøy traûi qua hoaøn toaøn laø thaät, gioáng nhö söùc naâng maø caùnh cuûa maùy bay moâ hình taïo ra laø thaät vaäy. Vaø cuõng gioáng nhö hoaït ñoäng cuûa maùy bay moâ hình giuùp nhaø thieát keá hieåu hôn veà hoaït ñoäng cuûa maùy bay thöïc, nhöõng thaêng traàm cuûa hôïp taùc xaõ trong ví duï treân cuõng seõ giuùp chuùng ta coù ñöôïc
41 “VAÁN ÑEÀ TROÏNG TAÂM ÑAÕ ÑÖÔÏC GIAÛI QUYEÁT” nhöõng caùi nhìn saâu saéc vaø thoâng hieåu hôn veà lyù do taïi sao toaøn boä neàn kinh teá coù theå thaønh coâng hay thaát baïi. Coøn neáu baïn khoâng boái roái maø caûm thaáy böïc mình, vì chæ ñöôïc nghe moät caâu chuyeän mang tính chaát raên daïy veà nhöõng caëp vôï choàng treû ôû thuû ñoâ Washington thay vì baøn luaän veà nhöõng vaán ñeà nghieâm tuùc, thì baïn cuõng sai noát! Haõy nhôù laïi ñieàu toâi noùi trong phaàn giôùi thieäu: oùc khoâi haøi, hay söï saün saøng “chôi ñuøa” vôùi caùc yù töôûng khoâng nhöõng laøm cho moïi vieäc trôû neân vui veû deã chòu maø coøn ñaëc bieät quan troïng trong nhöõng thôøi ñieåm nhö hieän nay. Ñöøng bao giôø tin moät nhaø thieát keá maùy bay naøo noùi “khoâng” vôùi caùc moâ hình maùy bay, cuõng nhö ñöøng bao giôø tin vaøo moät chuyeân gia kinh teá naøo töø choái nghieân cöùu nhöõng moâ hình kinh teá! Khi xaûy ra, caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû noùi treân ñaõ trôû thaønh moät coâng cuï höõu hieäu ñeå hieåu ñöôïc nhöõng vaán ñeà khoâng heà khoâi haøi chuùt naøo cuûa neàn kinh teá thöïc. Caùc moâ hình lyù thuyeát theo phöông phaùp toaùn hoïc maø caùc nhaø kinh teá hay söû duïng thöôøng nghe coù veû phöùc taïp hôn nhieàu, song keát quaû cuûa chuùng hoaøn toaøn coù theå dieãn ñaït moät caùch ñôn giaûn thaønh nhöõng caâu chuyeän nhö veà hôïp taùc xaõ noùi treân (coøn neáu khoâng theå dieãn ñaït ñôn giaûn nhö vaäy thì döôøng nhö moâ hình lyù thuyeát …coù vaán ñeà!). Toâi seõ coøn quay trôû laïi caâu chuyeän veà hôïp taùc xaõ giöõ treû naøy moät vaøi laàn nöõa, trong nhöõng ngöõ caûnh khaùc nhau. Coøn baây giôø, haõy xem xeùt hai haøm yù cuûa caâu chuyeän: baèng caùch naøo maø suy thoaùi coù theå xaûy ra, vaø baèng caùch naøo ñeå ñoái phoù vôùi chuùng. Ñaàu tieân, taïi sao hôïp taùc xaõ giöõ treû laïi rôi vaøo suy thoaùi? Lyù do khoâng phaûi vì caùc thaønh vieân khoâng hoaøn thaønh toát dòch vuï giöõ treû: hoï coù theå laøm toát hoaëc khoâng, nhöng ñoù laø moät vaán ñeà hoaøn toaøn khaùc. Cuõng khoâng phaûi laø do hôïp taùc
Söï trôû laïi cuûa Kinh teá hoïc Suy thoaùi 42 xaõ gaëp raéc roái töø nhöõng “giaù trò Ñoài Capitol” hay “chuû nghóa giöõ treû thaân höõu” (4), hoaëc khoâng theå ñieàu chænh coâng ngheä giöõ treû theo kòp nhöõng ñoái thuû cuûa noù. Vaán ñeà khoâng phaûi laø khaû naêng “saûn xuaát” cuûa hôïp taùc xaõ, maø ñôn giaûn chæ laø moät söï thieáu huït veà “löôïng caàu thöïc söï” (effective demand): coù quaù ít tieâu xaøi vaøo haøng hoùa thöïc (ôû ñaây laø thôøi gian giöõ treû) bôûi moïi ngöôøi ñeàu ñua nhau tích tröõ tieàn maët (ôû ñaây chính laø caùc coupon). Baøi hoïc cho neàn kinh teá thöïc laø: tính deã toån thöông vaø chòu thieät haïi töø chu kyø kinh teá ít hoaëc chaúng lieân quan gì ñeán caùc söùc maïnh vaø ñieåm yeáu cô baûn cuûa neàn kinh teá caû; nhöõng ñieàu toài teä coù theå xaûy ra ngay vôùi caû nhöõng neàn kinh teá “khoûe maïnh”. Thöù hai, trong tröôøng hôïp naøy, ñaâu laø giaûi phaùp? Baøi baùo cuûa Sweeney cho bieát thoaït tieân ban quaûn trò cuûa hôïp taùc xaõ (bao goàm ña phaàn laø caùc luaät sö laøm vieäc taïi Quoác hoäi) khoâng tin raèng ñaây chæ laø moät vaán ñeà mang tính kyõ thuaät vaø coù theå giaûi quyeát moät caùch deã daøng. Thay vaøo ñoù, hoï xem ñaây laø moät vaán ñeà mang tính “cô caáu” (structural problem, theo caùch noùi cuûa caùc nhaø kinh teá), ñoøi hoûi moät haønh ñoäng tröïc tieáp. Do ñoù, hoï ñöa ra moät quy taéc buoäc moãi caëp vôï choàng phaûi ra ngoaøi ñi chôi ít nhaát 2 laàn moãi thaùng (qua ñoù taêng cô hoäi giöõ treû cho nhöõng ngöôøi khaùc). Tuy nhieân, cuoái cuøng thì nhöõng nhaø kinh teá vaø giaûi phaùp cuûa hoï ñaõ thaéng theá, ngöôøi ta quyeát ñònh phaûi taêng soá löôïng coupon phaùt haønh. Keát quaû raát aán töôïng: vôùi döï tröõ coupon taêng leân, caùc caëp vôï choàng 4 Nguyeân vaên “crony baby-sittingism”, moät loái chôi chöõ theo töø “crony capitalism” – chuû nghóa tö baûn thaân höõu, aùm chæ tình traïng “boá laøm chính trò, con laøm kinh teá” trong moät soá nöôùc, nôi thaønh coâng kinh doanh döïa vaøo caùc quan heä thaân höõu vôùi chính quyeàn vaø caùc quan chöùc Nhaø nöôùc. Coù theå xem theâm baøi vieát sau cuûa TS Nguyeãn Só Duõng treân baùo ñieän töû Vietnamnet (http://vietnamnet.vn/ nhandinh/2006/10/622194/).