−
μ
−
T
μ
i
chÝ
n
h
230 231
Chương 8. Tài chính công
1. Khái niệm và bản chất của Ngân sách nhà nước
Ngân sách nhà nước (NSNN) là dự toán (kế hoạch) thu – chi bằng tiền của nhà nước
trong một khoảng thời gian nhất định (thường là 1 năm).
Năm ngân sách (hay còn gọi là năm tài chính hoặc tài khoá) là giai đoạn mà trong đó dự
toán thu – chi tài chính đã được phê chuẩn của Quốc hội có hiệu lực thi hành. Ở hầu hết
các nước, năm ngân sách có thời hạn bằng 1 năm dương lịch, nhưng thời điểm bắt đầu và
kết thúc năm ngân sách ở mỗi nước có khác nhau. Ở đa số các nước (trong đó có Việt
nam), năm ngân sách trùng năm dương lịch (bắt đầu 1/1, kết thúc 31/12) như Pháp, Bỉ,
Hà lan, Trung quốc. Một số nước như Anh, Nhật, năm ngân sách bắt đầu từ 1/4 năm
trước và kết thúc vào 31/3 năm sau. Úc thì từ 1/7 năm trước đến 30/6 năm sau, Mỹ từ
1/10 năm trước đến 30/9 năm sau. Việc quy định năm ngân sách là hoàn toàn do ý chí
chủ quan của từng nhà nước.
Về mặt bản chất, NSNN là hệ thống những mối quan hệ kinh tế giữa nhà nước và xã hội
phát sinh trong quá trình nhà nước huy động và sử dụng các nguồn tài chính nhằm đảm
bảo yêu cầu thực hiện các chức năng của nhà nước. Các quan hệ kinh tế này bào gồm:
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN và các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh, dịch vụ
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN và các tổ chức tài chính trung gian
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN và các tổ chức xã hội
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN và các hộ gia đình
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN và thị trường tài chính
- Quan hệ kinh tế giữa NSNN với hoạt động tài chính đối ngoại
Hệ thống ngân sách nhà nước được tổ chức theo một trong hai mô hình sau:
- Mô hình nhà nước liên bang: NSNN được tổ chức theo 3 cấp
•
Ngân sách liên bang
•
Ngân sách bang
•
Ngân sách địa phương
- Mô hình nhà nước thống nhất: NSNN gồm 2 cấp
•
Ngân sách trung ương
•
Ngân sách địa phương
Tại Việt nam, theo tinh thần Luật Ngân sách nhà nước, được thông qua ngày 20 tháng 3
năm 1996 và có hiệu lực thi hành từ năm ngân sách 1997, hệ thống NSNN bao gồm 4
cấp:
- Ngân sách trung ương
- Ngân sách cấp tỉnh (tỉnh và thành phố trực thuộc trung ương)
- Ngân sách cấp huyện (huyện, quận, thị xã, thành phố thuộc tỉnh)
- Ngân sách cấp xã (xã, phường, thị trấn)
Cơ quan quản lý quỹ của NSNN là Kho bạc Nhà nước. Hệ thống Kho bạc Nhà nước Việt
nam được thành lập theo quyết định QĐ 07/HĐBT ngày 4/1/90 và chính thức đi vào hoạt
động ngày 1/4/90.
2. Vai trò của ngân sách nhà nước trong nền kinh tế
Ngân sách nhà nước là công cụ quản lý vĩ mô mà nhà nước sử dụng để thực hiện chức
năng, nhiệm vụ của mình trong việc ổn định, phát triển kinh tế xã hội, đảm bảo an ninh
quốc phòng và góp phần thực hiện công bằng xã hội.
2.1. NSNN – Công cụ huy động nguồn tài chính để đảm bảo các nhu
cầu chi tiêu của nhà nước
Hoạt động của nhà nước trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội luôn đòi hỏi phải có
các nguồn tài chính để chi tiêu cho những mục đích xác định. Các nhu cầu chi tiêu này
được thoả mãn bằng các nguồn thu ngân sách nước, mà chủ yếu là thuế (trung bình chiếm
80-90% tổng thu).
Đây là vai trò truyền thống của NSNN, tồn tại trong bất cứ thời đại, chế độ xã hội nào kể
từ khi nhà nước ra đời. Nó xuất phát từ sự cần thiết khách quan của việc ra đời nhà nước
với chức năng quản lý kinh tế xã hội.
2.2. NSNN – Công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế - xã hội của nhà nước
Vai
trò này xuất hiện trước nhu cầu phải có sự can thiệp của nhà nước vào nền kinh tế
nhằm khắc phục những hạn chế của nền kinh tế thị trường, giúp nền kinh tế - xã hội phát
triển cân đối và hợp lý hơn. Nhà nước thực hiện vai trò điều tiết vĩ mô của mình thông
qua các hoạt động thu, chi ngân sách. Cụ thể, vai trò này được thể hiện trong các lĩnh vực
kinh tế, xã hội như sau:
2.2.1. Về mặt phát triển kinh tế
NSNN được sử dụng để kích thích nền kinh tế phát triển hoặc hình thành cơ cấu kinh tế
mới, thông qua các hoạt động như:
- Dùng vốn NSNN để đầu tư vào cơ sở hạ tầng kinh tế xã hội như giao thông, điện,
nước thuỷ lợi… Đây là những lĩnh vực rất cần cho sự phát triển kinh tế xã hội
nhưng tư nhân không muốn đầu tư (do tỷ suất lợi nhuận thấp, thời gian hoàn vốn
chậm) hoặc không đủ khả năng (về vốn và trình độ) để đầu tư.
- Thực hiện những ưu đãi về tín dụng hoặc thuế nhằm khuyến khích phát triển
những ngành nghề hoặc vùng cần phát triển, ví dụ các ngành kinh tế mới (công
nghệ sinh học, tin học), các ngành trọng điểm (sản xuất hàng xuất khẩu), các vùng
−
μ
−
T
μ
i
chÝ
n
h
232 233
kinh tế ở vùng sâu vùng xa cần hỗ trợ phát triển để đảm bảo đời sống người dân ở
đó.
- Thông qua việc áp dụng thuế suất cao đối với những mặt hàng xa xỉ có tác dụng
định hướng tiêu dùng nhằm tiết kiệm nguồn vốn có hạn của xã hội, để dành cho
phát triển kinh tế.
- Khi nền kinh tế suy thoái, nhà nước có thể tăng chi ngân sách cho đầu tư, cắt giảm
thuế nhằm kích cầu, hỗ trợ nền kinh tế phục hồi sớm.
- Thông qua các khoản chi đầu tư từ vốn ngân sách và ưu đãi thuế để thúc đẩy hình
thành cơ cấu kinh tế mới, hợp lý hơn, qua đó phát huy các nguồn lực trong xã hội
một cách có hiệu quả.
2.2.2. Về mặt ổn định kinh tế xã hội
Vai trò này của NSNN được thể hiện qua các hoạt động như:
- Lập quỹ dự trữ nhà nước về hàng hoá, vật tư thiết yếu, các quỹ dự phòng tài chính
(kể cả bằng vàng và ngoại tệ) để ổn định kinh tế xã hội khi có sự biến động do
thiên tai, tai hoạ lớn mà Nhà nước cần can thiệp.
- Hỗ trợ các quỹ bình ổn giá, quỹ bảo hiểm xã hội.
- Cấp tín dụng ưu đãi hoặc mua lại các doanh nghiệp có vị trí quan trọng đang gặp
khó khăn, có nguy cơ giải thể hoặc phá sản.
- Lập quỹ dự trữ ngoại tệ để ổn định tỷ giá.
- Sử dụng các chính sách tài khoá thắt chặt hoặc mở rộng nhằm điều tiết kinh tế vĩ
mô (giảm nhiệt nền kinh tế, chống lạm phát, phục hồi tổng cầu).
- Ngoài ra, các hoạt động nhằm cân bằng ngân sách cũng có ảnh hưởng lớn tới các
cân bằng vĩ mô của nền kinh tế như cán cân thanh toán…
2.2.3. Về mặt thực hiện công bằng xã hội
- Chi phúc lợi công cộng như giáo dục, y tế, văn hoá… nhằm tạo điều kiện nâng
cao mặt bằng xã hội.
- Chi trợ cấp đối với những người có hoàn cảnh khó khăn như trẻ em mồ côi, người
già không nơi nương tựa, những gia đình có công với đất nước.
- Chi trợ cấp thất nghiệp nhằm giúp ổn định xã hội.
- Chi hỗ trợ việc làm cho người nghèo, người tàn tật qua tín dụng ưu đãi.
- Thông qua thuế thu nhập, thuế lợi tức nhằm điều tiết thu nhập cao để phân phối
lại cho các đối tượng có thu nhập thấp, góp phần giảm bớt khoảng cách giầu
nghèo.
3. Thu ngân sách nhà nước
Thu ngân sách bao gồm những khoản tiền nhà nước huy động vào ngân sách để thoả mãn
nhu cầu chi tiêu của nhà nước. Về mặt bản chất, thu NSNN là hệ thống những quan hệ
kinh tế giữa nhà nước và xã hội phát sinh trong quá trình nhà nước huy động các nguồn
tài chính để hình thành nên quỹ tiền tệ tập trung của nhà nước nhằm thoả mãn các nhu
cầu chi tiêu của nhà nước.
3.1. Các nguồn thu của NSNN
Thu NSNN được hình thành từ các nguồn sau:
3.1.1. Thuế
Thuế là hình thức động viên bắt buộc một phần thu nhập của cá nhân, doanh nghiệp cho
Nhà nước nhằm đảm bảo nhu cầu chi tiêu của Nhà nước.
Thuế có những đặc trưng sau:
- Là hình thức động viên một phần thu nhập của các cá nhân, doanh nghiệp cho
Nhà nước. Các cá nhân, doanh nghiệp là người được hưởng các lợi ích từ chi tiêu
NSNN và họ có thu nhập nên phải có nghĩa vụ trích một phần thu nhập nộp cho
ngân sách Nhà nước, có thể bằng hình thức trực tiếp (thuế đánh vào thu nhập)
hoặc gián tiếp (thuế VAT, thuế xuất nhập khẩu…).
- Là khoản đóng góp mang tính bắt buộc vì thuế là nguồn thu chủ yếu của NSNN
cho nhu cầu chi tiêu cho Nhà nước nhưng do tính chất không hoàn trả trực tiếp
nên người chịu thuế không tự giác nộp.
- Không hoàn trả trực tiếp mà hoàn trả gián tiếp và không tương đương dưới hình
thức người chịu thuế được hưởng các hàng hoá, dịch vụ Nhà nước cung cấp
không mất tiền hoặc với giá thấp và không phân biệt giữa người nộp thuế nhiều
hay ít.
3.1.2. Lệ phí
Lệ phí là khoản thu do Nhà nước quy định để nhà nước phục vụ công việc quản lý hành
chính nhà nước theo yêu cầu hoặc theo quy định của pháp luật.
Việt nam có khoảng 15 loại lệ phí như lệ phí trước bạ, lệ phí đăng ký kinh doanh, lệ phí
chứng thư, công chứng, lệ phí cấp quota.
Đây là khoản thu do những cơ quan hành chính thực hiện. Đó là những đơn vị dự toán
ngân sách, tức là toàn bộ thu chi của nó gắn với thu chi ngân sách hay thu chi của nó là
một bộ phận của thu chi ngân sách.
Tiền lệ phí thu được dùng để bù đắp các khoản chi phí phát sinh khi giải quyết công việc
của bộ phận quản lý trực tiếp và gián tiếp. Ví dụ tiền lệ phí trước bạ nhà, đất không chỉ
để đảm bảo hoạt động của bộ phận trước bạ mà còn đảm bảo hoạt động của cả hệ thống
cơ quan quản lý nhà đất như Tổng cục địa chính, Sở nhà đất với các công việc như lập hồ
sơ địa chính, lập quy hoạch… Do đó một số lệ phí có số tiền thu lớn như lệ phí trước bạ
nhà đất lên tới 2% giá trị nhà đất.
−
μ
−
T
μ
i
chÝ
n
h
Thu lệ phí là nhằm đảm bảo thực hiện nguyên tắc thu theo khả năng đóng góp trong
chính sách động viên vào ngân sách Nhà nước và công bằng trong việc hưởng thụ các lợi
ích từ chi tiêu của ngân sách. Vì vậy người nộp lệ phí là người được hưởng lợi ích từ hoạt
động quản lý của Nhà nước và số tiền lệ phí phù hợp với khả năng đóng góp của họ nên
Nhà nước không cần trợ giúp để giảm gánh nặng cho người nộp thuế.
Một số lệ phí là bắt buộc. Trong đó quan trọng là lệ phí trước bạ, vì Nhà nước cần quản
lý quyền sở hữu, quyền sử dụng một số tài sản là nhà đất, tầu thuyền, ôtô, xe máy, súng
săn, súng thể thao nhưng nhiều người không muốn nộp lệ phí nên không chịu trước bạ
những tài sản này.
Nếu Nhà nước quy định số tiền nộp lệ phí nào đó lớn nhằm tăng thu ngân sách thì không
gọi là lệ phí mà gọi là thuế hay thuế mang tính chất lệ phí như thuế môn bài.
Tóm lại, lệ phí vừa mang tính chất phục vụ cho người nộp lệ phí về việc thực hiện một số
ban thường vụ quốc hội ban hành dưới dạng pháp lệnh để thuận tiện cho quá trình hoàn
thiện. Lệ phí, phí do Chính phủ, Bộ Tài chính và Uỷ ban nhân dân tỉnh thành phố trung
ương ban hành dưới dạng nghị định, quyết định.
So sánh thuế với phí và lệ phí172:
Giống nhau:
- Là khoản thu của NSNN
- Là khoản đóng góp (nộp) của thể nhân và pháp nhân
- Mang tính bắt buộc, gắn liền với quyền lực chính trị của nhà nước
- Mang tính ổn định tương đối
- Đều được lượng hoá thông qua tiền tệ
Khác nhau:
THUẾ PHÍ VÀ L Ệ PHÍ
thủ tục hành chính, vừa mang tính chất động viên đóng góp cho NSNN.
3.1.3. Phí
Phí là khoản thu do nhà quy định nhằm bù đắp một phần chi phí của NSNN mà nhà nước
đã dùng để:
- đầu tư xây dựng, mua sắm, bảo dưỡng và quản lý tài sản, tài nguyên hoặc chủ
- Là luật định, dưới hình thức luật hoặc
pháp lệnh do cơ quan lập pháp (quốc hội)
ban hành việc ấn định, ban hành, bãi bỏ
hoặc sửa đổi một số sắc thuế phải trải qua
những trình tự lập pháp chặt chẽ do hiến
pháp quy định.
- Cũng do nhà nước quy định nhưng ở cấp
độ khác, dưới hình thức văn bản do cơ quan
hành pháp ban hành. Trình tự ban hành
không chặt chẽ, phức tạp như thuế.
quyền quốc gia, - Không có đối phần cụ thể. - Có đối phần cụ thể
- tài trợ cho các tổ chức, cá nhân hoạt động sự nghiệp, hoạt động công cộng hoặc
lợi ích công cộng theo yêu cầu, không mang tính kinh doanh.
Khác với lệ phí, việc thu phí chỉ nhằm bù đắp một phần chi phí và gắn với hoạt động sự
nghiệp, hoạt động công cộng và chỉ thu theo yêu cầu.
Các dịch vụ của hoạt động sự nghiệp như giáo tục, y tế… hoạt động công cộng như giao
thông, vệ sinh đô thị… rất cần phát triển nhưng một bộ phận dân cư không có khả năng
mua nếu Nhà nước không hỗ trợ một phần chi phí. Do thu không đủ bù đắp chi phí nên
đơn vị sự nghiệp là đơn vị dự toán ngân sách. Người trả tiền phí (mua dịch vụ) là người
được hưởng một phần số tiền chi tiêu của Nhà nước nên phải tuỳ vào loại hoạt động sự
nghiệp và sức sống của dân và khả năng chi của ngân sách mà xác định mức phí cho phù
hợp.
Như vậy, phí là một khoản thu mang tính chất bù đắp và bắt buộc đối với các thể nhân và
pháp nhân do được hưởng một lợi ích hoặc được sử dụng một dịch vụ (công cộng) nào
- Thuế là khoản thu chủ yếu của NSNN,
công cụ điều tiết vĩ mô nền kinh tế và điều
hoà thu nhập trong xã hội.
- Không mang tính hoàn trả trực tiếp, một
phần được hoàn trả gián tiếp thông qua các
khoản trợ cấp xã hội và phúc lợi công
cộng.
- Mang tính chất nghĩa vụ đóng góp của
các tổ chức kinh tế và dân cư đối với nhà
nước.
- Mức thu về thuế thường được quy định
bằng tỉ lệ phần trăm (%) so với cơ sở tính
thuế đồng thời có thể được quy định bằng
con số tuyệt đối hay tỉ lệ (%) luỹ tiến hoặc
luỹ thoái.
- Phí, lệ phí là những khoản thu để giảm chi
ngân sách, nhằm mục tiêu duy nhất là bù
đắp một phần chi phí nhà nước đã đầu tư
vào các dịch vụ công cộng của nhà nước.
- Mang tính hoàn trả trực tiếp cho người
nộp.
- Chỉ khi có hưởng lợi ích hoặc được sử
dụng dịch vụ công cộng mới phải nộp phí,
lệ phí.
- Mức thu về lệ phí, phí là một loại giá cả
đặc biệt, nó không giống như giá cả hàng
hoá và dịch vụ phải chịu sự chi phối bởi quy
luật cung cầu trên thị trường; mà mức thu lệ
phí được đặt ra trên cơ sở đáp ứng yêu cầu
bù đắp chi phí của dịch vụ công cộng.
đó do nhà nước cung cấp. Phí có tính hoàn trả trực tiếp.
Do đặc điểm của thuế, lệ phí và phí khác nhau dẫn đến hình thức văn bản pháp luật điều
chỉnh và cơ quan ban hành chúng cũng khác nhau. Thuế cần được Quốc hội quyết định
và ban hành dưới dạng luật, riêng thuế mang tính chất lệ phí thì chỉ cần Chủ tịch nước
quyết định. Do Việt nam mới tiếp cận kinh tế thị trường nên một số thuế tạm thời do Uỷ
3.1.4. Các khoản thu từ hoạt động kinh tế của Nhà nước
- Thu lợi tức từ hoạt động góp vốn liên doanh, cổ phần của Nhà nước vào các cơ sở
kinh tế như lãi từ cổ phần Nhà nước giữ lại tại các doanh nghiệp Nhà nước được
cổ phần hoá.
172 Trang 104, sách Lý thuyết Tài chính – Tiền tệ, TP. HCM
234 235
−
μ
−
T
μ
i
chÝ
n
h
236 237
- Thu tiền sử dụng vốn ngân sách Nhà nước từ các doanh nghiệp Nhà nước. Khoản
thu này trích từ lợi nhuận của doanh nghiệp theo tỷ lệ từ 0,2 - 0,5% vốn NSNN
cấp/tháng. Vốn NSNN cấp gồm có vốn do ngân sách nhà nước cấp và vốn có
nguồn gốc từ ngân sách (như viện trợ trực tiếp cho doanh nghiệp, các khoản lợi
nhuận phải nộp ngân sách được phép giữ lại bổ sung vốn).
- Tiền thu hồi vốn của Nhà nước tại các cơ sở kinh tế, ví dụ tiền thu từ việc bán cổ
phần tại các doanh nghiệp Nhà nước được cổ phần hoá, bán doanh nghiệp Nhà
nước làm ăn yếu kém mà không cần thiết giữ lại.
- Thu hồi tiền cho vay của Nhà nước (cả gốc và lãi) từ các các tổ chức, cá nhân
trong nước vay qua Tổng cụ đầu tư phát triển hoặc qua hệ thống ngân hàng (ngân
hàng hưởng phí dịch vụ) và từ chính phủ nước ngoài, các tổ chức quốc tế.
3.1.5. Thu từ hoạt động sự nghiệp
- Các khoản thu do bán sản phẩm của các đơn vị sự nghiệp như thu tiền bán sản
phẩm sản xuất thử cuả các đơn vị nghiên cứu khoa học, bán sách do trường tự in
ấn… Các đơn vị sự nghiệp có cơ chế tài chính là dự toán ngân sách nên toàn bộ
các khoản thu phải nộp vào ngân sách.
- Khoản chênh lệch giữa thu và chi của các đơn vị hoạt động sự nghiệp có thu, sau
khi đơn vị đã trích lập vào các quỹ theo chế độ (quỹ đầu tư phát triển, dự trữ tài
chính, khen thưởng, phúc lợi). Đơn vị sự nghiệp có thu là đơn vị cung cấp dịch vụ
công cộng theo giá Nhà nước quy định, nhưng thu nhập không phụ thuộc nhiều
vào chi phí phát sinh. Vì vậy để khuyến khích các đơn vị này tích cực thu nên đã
áp dụng cơ chế tài chính gắn thu bù chi. Đơn vị sự nghiệp có thu là một dạng của
doanh nghiệp Nhà nước hoạt động công ích.
3.1.6. Tiền bán hoặc cho thuê tài sản không dùng (thuộc sở hữu Nhà nước) tại các đơn
vị hành chính, sự nghiệp.
3.1.7. Thu tiền bán hàng hoá, vật tư từ quỹ dự trữ Nhà nước.
3.1.8. Tiền thu sử dụng đất khi Nhà nước giao quyền sử dụng đất, tiền thuê mặt đất, mặt
nước.
3.1.9. Các khoản huy động đóng góp của các tổ chức, cá nhân bổ sung cho vốn đầu tư
xây dựng các công trình kết cấu hạ tầng tại địa phương (cấp xã, thị trấn). Do khả năng chi
của ngân sách địa phương có hạn và người dân muốn đóng góp để xây dựng các công
trình phục vụ trực tiếp cho họ.
3.1.10. Các khoản đóng góp tự nguyện của các tổ chức cá nhân ở trong và ngoài nước
như đóng góp cho quỹ an ninh, quỹ phòng chống thiên tai, ủng hộ đồng bào bão lụt…
3.1.11. Các khoản viện trợ không hoàn lại của Chính phủ các nước, của các tổ chức, cá
nhân ở nước ngoài cho Chính phủ hoặc trực tiếp cho các cơ quan, doanh nghiệp Nhà
nước.
3.1.12. Các khoản vay trong nước, vay nước ngoài của Chính phủ để bù đắp bội chi
cho đầu tư phát triển và khoản vay của chính quyền tỉnh, thành phố trực thuộc Trung
ương cho đầu tư xây dựng công trình kết cấu hạ tầng.
Vay trong nước được tiến hành dưới hình thức phát hành trái phiếu nhà nước, gồm:
- Trái phiếu chính phủ, có 3 loại: tín phiếu kho bạc (có thời hạn dưới 1 năm), trái
phiếu kho bạc (có thời hạn từ 1 năm trở lên) và trái phiếu công trình. Vay trái
phiếu công trình do cơ quan chính phủ quản lí và sử dụng cho đầu tư một công
trình nhất định. Trái phiếu, tín phiếu có thể phát hành qua hệ thống Ngân hàng
Nhà nước hoặc kho bạc Nhà nước.
- Trái phiếu chính quyền địa phương: dùng để đầu tư xây dựng cơ sở hạ tầng thuộc
phần trách nhiệm của địa phương. Nước nào có mức độ phân cấp quản lý ngân
sách cao thì trái phiếu địa phương phát triển hơn.
- Công trái: nhà nước phát hành khi đất nước gặp khó khăn do chiến tranh, khủng
hoảng kinh tế… nên cần sự ủng hộ của người dân để vượt qua. Công trái có lãi
suất thấp hơn thị trường và thời hạn vay dài.
Vay nước ngoài dưới các hình thức sau:
- Vay vốn ODA của chính phủ nước ngoài (song phương), của các tổ chức tài chính
tiền tệ quốc tế (đa phương). Viện trợ phát triển chính thức (ODA) thường gồm
một phần không hoàn lại, phần còn lại là vay ưu đãi. Phần vay ưu đãi được tính
vào khoản vay nước ngoài để theo dõi và có kế hoạch trả nợ.
- Phát hành trái phiếu chính phủ quốc tế (tại các thị trường vốn quốc tế).
- Vay của các thương nhân, tổ chức tài chính, tín dụng nước ngoài.
Hai khoản vay sau từ nước ngoài theo lãi suất thị trường và điều kiện vay khó hơn nên
Việt Nam rất ít sử dụng.
3.1.13. Các khoản thu khác như: khoản tiền phạt, tài sản tịch thu, di sản Nhà nước được
hưởng…
Khi lập dự toán thu hàng năm, ngoài các khoản thu trên còn có thu kết dư ngân sách năm
trước. Tuy nhiên đây không phải là một hình thức động viên hay nguồn thu của ngân sách
Nhà nước.
3.2. Phân loại thu ngân sách
Phân loại thu ngân sách nhà nước là sự sắp xếp các nguồn thu thành những nhóm, theo
những tiêu thức nhất định nhằm đáp ứng những yêu cầu về nghiên cứu, phân tích kinh tế
và quản lý ngân sách. Có 4 cách phân loại phổ biến như sau:
3.2.1. Căn cứ vào tính chất kinh tế của các nguồn thu, thu ngân sách nhà nước được
−
μ
−
T
μ
i
chÝ
n
h
238 239
chia làm 2 loại:
- Thu từ thuế và các khoản mang tính chất thuế (như phí, lệ phí) hay còn gọi là thu
từ thuế, phí và lệ phí. Đây là các khoản thu có tính chất bắt buộc, không hoàn trả
và là nguồn thu chủ yếu của ngân sách.
- Các khoản thu không mang tính chất thuế (hay còn gọi tắt là thu ngoài
thuế).
Cách phân loại này có ý nghĩa trong việc xác định tỷ lệ động viên từ thuế vào ngân sách
hay tỷ suất thuế (tỷ lệ giữa số thuế thu được/GDP) dùng trong việc phân tích đánh giá
chính sách động viên vào NSNN từ thuế. Nó còn có ý nghĩa trong việc xác định và đánh
giá tỷ trọng nguồn thu thuế trong tổng số thu.
3.2.2. Căn cứ vào khả năng động viên GDP vào NSNN, thu NSNN được chia thành:
- Thu trong nước
- Vay nợ và viện trợ
Chỉ tiêu thu trong nước thể hiện mức động viên từ các cá nhân, doanh nghiệp vào ngân
sách, giúp phân tích đánh giá chính sách động viên vào NSNN, đó là tỷ lệ động viên GDP
vào NSNN hay tỷ suất thu NSNN, được tính bằng: (Tổng thu trong nước / GDP) x 100%.
Tỷ suất thu và thu trong nước thường được quan tâm khi xem xét chính sách thu và thực
hiện kế hoạch thu NS nên thu trong nước còn được hiểu là thu NS theo nghĩa hẹp.
3.2.3. Căn cứ vào tính chất thường xuyên của các khoản thu, thu NSNN bao gồm:
- Thu thường xuyên: gồm chủ yếu là thuế, lệ phí, phí. Ngoài ra có các khoản thu khác là:
+ Thu từ sở hữu tài sản ngoài thuế như thu từ hoạt động sự nghiệp, thu sử dụng
vốn ngân sách, tiền cho thuê mặt đất, mặt nước…
+ Thu lãi từ các khoản cho vay.
+ Các khoản đóng góp của các tổ chức, cá nhân trong nước.
+ Thu tiền phạt và tịch thu...
- Thu không thường xuyên: có các khoản như thu tiền bán nhà thuộc sở hữu nhà nước,
bán cổ phần thuộc sở hữu nhà nước, thu viện trợ, vay nợ...
Trên cơ sở mức chi thường xuyên mà chủ yếu căn cứ vào thuế, phí, lệ phí giúp xác định tỉ
lệ giữa thu thường xuyên và chi thường xuyên. Tỷ lệ này rất cần khi cân đối NSNN nhằm
đảm bảo ổn định chi tiêu dùng thường xuyên và tăng tích luỹ cho nền kinh tế.
3.2.4. Căn cứ vào tính chất vay nợ của khoản thu
- Thu từ vay nợ (trong và ngoài nước)
- Thu ngoài vay nợ.
Khoản thu vay nợ mang bản chất tín dụng nên có tính chất hoàn trả. Trong khi đó tính
chất phân phối của hầu hết các khoản chi ngân sách Nhà nước là không hoàn trả. Vì vậy
người ta coi nó là khoản bội chi (thâm hụt) ngân sách. Cách phân loại này có ý nghĩa
trong việc xác định mức độ bội chi ngân sách Nhà nước sao cho phù hợp. GDP là nguồn
mà ngân sách Nhà nước huy động, cho nên cần so sánh số bội chi với GDP. Nếu bội chi
quá từ 3% GDP trở xuống báo hiệu tình hình bình thường. Trong Liên minh tiền tệ châu
Âu đây là một trong những điều kiện quan trọng để trở thành thành viên. Ở Việt Nam do
khả năng thu có hạn và nhu cầu lớn về đầu tư cơ sở hạ tầng, các ngành kinh tế quan trọng
nên quốc hội cho phép mức bội chi trong thời gian tới ở dưới mức 5% GDP. Mức bội chi
trong thời gian qua khoảng 3-4% GDP.
3.2.5. Căn cứ vào phạm vi của nguồn thu
- Thu nước ngoài, gồm có viện trợ và vay nước ngoài
- Thu trong nước và vay nợ trong nước
Cách phân loại này có ý nghĩa trong việc đánh giá mức độ phụ thuộc của NSNN vào bên
ngoài và mức độ can thiệp trực tiếp của nhà nước thông qua tỷ trọng chi đầu tư và tiêu
dùng của khu vực nhà nước.
Ngoài các cách phân loại thu được sử dụng phổ biến ở trên còn có hai cách phân loại
khác được quy định trong “Mục lục ngân sách nhà nước” là:
- Căn cứ vào ngành kinh tế quốc dân: Việt nam có 20 ngành kinh tế quốc dân cấp
một và tương ứng có 20 khoản thu như thu từ y tế, giáo dục đào tạo, xây dựng...
Qua đó thấy được mức độ động viên của từng ngành vào ngân sách nhà nước.
- Căn cứ vào tổ chức bộ máy nhà nước có các khoản thu như thu từ Bộ giáo dục và
đào tạo, Ngân hàng Nhà nước, Toà án nhân dân tối cao... Theo cách phân loại này
thì thu của Học viện ngân hàng (trực thuộc Ngân hàng Nhà nước) thuộc thu của
đơn vị dự toán cấp 1 là Ngân hàng Nhà nước, nếu theo cách phân loại trên thì
thuộc ngành giáo dục đào tạo. Cách phân loại này có tác dụng trong việc lập, phân
bổ, chấp hành và quyết toán NSNN.
3.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến tỉ lệ động viên GDP vào ngân sách Nhà
nước và tỷ suất thuế
Nguồn hình thành thu NSNN nói chung và thuế nói riêng là GDP nên để đánh giá khối
lượng và cơ cấu thu ngân sách cần dựa vào tỷ lệ động viên GDP và tỷ suất thuế cũng như
khi đánh giá lợi nhuận của doanh nghiệp dựa vào tỷ suất lợi nhuận. Nhân tố ảnh hưởng
đến tỷ lệ bội chi sẽ đề cập trong phần bội chi.
Mối quan hệ giữa số thu trong nước, số thu thuế so với GDP thực chất là mối quan hệ
phân phối giữa Nhà nước và xã hội. Vì vậy cần xác định đúng tỉ lệ động viên vào ngân
sách Nhà nước và tỉ lệ thu thuế. Do nó không chỉ ảnh hưởng đến số thu ngân sách để đảm
bảo nhu cầu chi tiêu của Nhà nước mà còn có ảnh hưởng tích cực đến quá trình phát triển
kinh tế xã hội. Khi xem xét cần dựa vào các nhân tố ảnh hưởng sau đây:
3.3.1. Thu nhập bình quân đầu người
