Tìm hiểu lý thuyết xã hội học: Phần 1

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:112

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Phần 1 cuốn sách "Lý thuyết xã hội học" trình bày các nội dung chính sau đây: những lý thuyết cơ bản trong lịch sử xã hội học; lý thuyết hành động và hệ thống của Talcott Parsons; lý thuyết hệ thống chức năng của Niklas Luhmann; từ hệ thống con xã hội đến hệ thống thể chế chuyên nghiệ; các lý thuyết thay thế của cấu trúc xã hội; cơ cấu quyền lực của xã hội. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu lý thuyết xã hội học: Phần 1

Lý thuyết xã hội học bởi Béla Pokol Századvég Kiadó Budapest 2004 Mã số 963 7340 02 5 1
Nội dung Phần thứ nhất: Khung lý thuyết ...........................................................................................4 Chương I. Những lý thuyết cơ bản trong lịch sử xã hội học................................................4 Chương II. Lý thuyết hành động và hệ thống của Talcott Parsons ....................................14 1. Lý thuyết xã hội như một lý thuyết hành động 2. Chủ nghĩa tiến hóa mới và lý thuyết truyền thông 2.1 Các quá trình tách các hệ thống con của xã hội 2.2 Lý thuyết của Parsons về môi trường biểu tượng tổng quát Chương III. Lý thuyết hệ thống chức năng của Niklas Luhmann………………………41 1 Giao tiếp như một yếu tố cơ bản của tính xã hội 2. Hệ thống xã hội: tương tác, tổ chức, xã hội 3. Sự ngẫu nhiên của tính xã hội: sự khác biệt về thời gian 4. Giảm sự ràng buộc xã hội 5. Quyền tự chủ của các hệ thống con của xã hội 6. Sự khác biệt và danh tính Chương IV: Từ hệ thống con xã hội đến hệ thống thể chế chuyên nghiệp ..................... 59 1. Sự phân biệt giữa hệ thống tổ chức và hệ thống con của xã hội 2. Phân định các hệ thống con của xã hội 3. Cuộc sống hàng ngày và hệ thống thể chế chuyên nghiệp 4. Hòa nhập và khác biệt 5. Ý nghĩa kép của nền kinh tế 6. Tính hợp lý kép của hệ thống thể chế chuyên nghiệp 7. Tính hợp lý kép của lĩnh vực học thuật-khoa học 8. Các trường hợp hợp lý kép khác 9. Tác động kép của thị trường hóa 10. Cơ chế tiến hóa Chương V Các lý thuyết thay thế của cấu trúc xã hội (Lý thuyết về Habermas và Münch) .....................................................................80 1. Jürgen Habermas: Tính hợp lý công cụ và thế giới cuộc sống Sự khác biệt và tương đồng 2. Richard Münch: Sự thâm nhập của lý trí xã hội Sự khác biệt và tương đồng Chương VI - Cơ cấu quyền lực của xã hội........................................................................89 1. Sự biến mất của cấu trúc quyền lực khỏi các lý thuyết xã hội 2. Cấu trúc giai cấp và hệ thống con của xã hội 3. Lý thuyết hệ thống của Luhmann và lý thuyết của Marx được Karl Polanyi sửa chữa 4. Trật tự thống trị toàn cầu 4.1 Giải thể một phần tổ chức xã hội quốc gia-nhà nước 4.2 Hiểu biết lý thuyết về trật tự thống trị toàn cầu Chương VII –Các hệ thống con của xã hội, cuộc sống hàng ngày và sự liên quan đến bản thể……………………………………………………………………………..113 1. Việc xây dựng lại khái niệm về cuộc sống hàng ngày 2. Sự liên quan của bản thể và cuộc sống hàng ngày 3. Sự phù hợp của hệ thống thể chế chuyên nghiệp Chương VIII - Từ ngành nghề đến hệ thống thể chế chuyên nghiệp ..........................122 1. Thay đổi khái niệm hệ thống con của xã hội 2
2. Việc điều chỉnh khái niệm về hệ thống con của xã hội 3. Từ nghề nghiệp đến hệ thống thể chế chuyên nghiệp Phần thứ hai: Các lý thuyết xã hội học hiện đại của Pháp .........................................131 Chương IX Đề cương lý thuyết xã hội học Pháp hiện đại ..........................................131 1. Nền tảng trí tuệ -Giới thiệu - Các cuộc tranh luận của giới trí thức Pháp (1940-1990) - Cấu trúc thống nhất của lĩnh vực trí tuệ - Tập trung vào trí thức truyền thông - Nhóm trí thức truyền thông 2. Các đại diện chính của lý thuyết xã hội học Pháp hiện đại Chương X Foucault, Lyotard, Touraine ......................................................................146 1. Sự phát triển trí tuệ của Michel Foucault - Lịch sử và gia phả khoa học - Phê bình luận án gen học của Foucault - Kỷ luật và quyền lực 2. Jean-Francois Lyotard và xã hội hậu hiện đại 3. Lý thuyết hành động xã hội học của Alain Touraine Chương XI Michel Crozier và lý thuyết về xã hội quan liêu .....................................159 1. Hậu quả của việc theo đuổi quyền tự chủ cá nhân 2. Các vấn đề về biến đổi xã hội 3. Vai trò trung tâm của đình công trong giải quyết xung đột 4. Bản chất quan liêu của hệ thống giáo dục Pháp Chương XII Raymond Boudon và chủ nghĩa cá nhân phương pháp luận ...............170 1. Sự phát triển trí tuệ của Boudon 2. Các phạm trù của chủ nghĩa cá nhân phương pháp luận 3. Lý thuyết về hiệu ứng đồi trụy 4. Đánh giá quan điểm của Boudon 5. Boudon về các mô hình của lý thuyết xã hội học Chương XIII Sự phát triển trí tuệ của Pierre Bourdieu.............................................180 1.Công trình dân tộc học ban đầu của Bourdieu 2.Nghiên cứu xã hội học của Bourdieu về giáo dục 3. Nghiên cứu xã hội học của Bourdieu về nghệ thuật 4. Công việc phương pháp luận của Bourdieu 5. Phân tích xã hội học ngôn ngữ của Bourdieu 6. Xã hội học tri thức của Bourdieu 7. Phân tích của Bourdieu về trí thức 8. Tác phẩm chính của Bourdieu - La Distinction 9. Phân tích của Bourdieu về lĩnh vực học thuật-khoa học 10. Các tác phẩm khác của Bourdieu trong những năm 1980 Chương XIV Các phạm trù cơ bản của lý thuyết Bourdieu.......................................195 1. Khái niệm "lĩnh vực xã hội" 2. Về khái niệm thói quen 3. Vốn biểu tượng, vốn văn hóa và vốn xã hội 4. Chỉ trích phân tích vốn của Bourdieu 5. Về "giới quý tộc của nhà nước" Pháp Chương XV: Đóng góp vào việc so sánh các lý thuyết của Bourdieu và Luhmann............................................................................................................212 1. Cấu trúc kép của xã hội 2. Điểm khởi đầu lý thuyết của Luhmann 3. Điểm khởi đầu lý thuyết của Bourdieu 4. Cách tiếp cận các lý thuyết của Luhmann và Bourdieu Chương XVI Lý thuyết về cấu trúc kép của xã hội: tóm tắt .....................................222 1. Cấu trúc chức năng của xã hội 2. Cơ cấu thống trị của xã hội 3. Tổ chức của giai cấp thống trị xuyên Đại Tây Dương Thư mục..........................................................................................................................235 3
Phần thứ nhất Talcott Parsons và một số lý thuyết của Đức ********************************************** Chương I Các lý thuyết cơ bản trong lịch sử xã hội học Trong một phác thảo ngắn gọn, chỉ có thể phác thảo các xu hướng chính và một số lý thuyết có ảnh hưởng trong lịch sử xã hội học. Chúng tôi sẽ cố gắng làm điều này bằng cách tiến hành theo hai hướng. Trong phần đầu tiên của chương, chúng ta sẽ xem xét các lý thuyết xã hội học rộng lớn hơn đã cung cấp nền tảng mới cho tư duy khoa học về toàn xã hội trong một thời kỳ nhất định, và trong phần thứ hai, chúng ta sẽ xem xét sự phát triển của xã hội học chuyên ngành tập trung vào các lĩnh vực xã hội cụ thể (khoa học, chính trị, truyền thông đại chúng) và các lĩnh vực quan tâm chính của chúng. Không có đủ không gian ở đây để mô tả tư tưởng xã hội học của các quốc gia có đóng góp lớn nhất cho xã hội học. Do đó, chúng ta chỉ có thể đề cập ngắn gọn rằng những thành tựu của xã hội học Pháp và Anh vào đầu thế kỷ 19, của xã hội học Đức trong nửa đầu thế kỷ 20 và của xã hội học Mỹ trong những thập kỷ gần đây đã xác định cách thức tư tưởng xã hội học đã được tổ chức trên quy mô quốc tế. Khi trình bày các lý thuyết xã hội học chính và làm nổi bật trọng tâm của chúng, chúng ta được hướng dẫn bởi cách thức mà các bộ máy khái niệm đã phát triển trong thực tế tổng thể, xây dựng tính đặc thù của tính xã hội (hay nói cách khác là thế giới xã hội), và bằng cách mà các lý thuyết xã hội học sau này đã tiếp tục, làm rõ và làm cho những hiểu biết ngắn gọn hơn của những người tiền nhiệm của họ. Trong mô típ này, bốn chiều phát triển có thể được quan sát cụ thể: 1) Sự gia tăng khả năng giải quyết sâu hơn các "yếu tố cơ bản" được sử dụng trong việc tái thiết lý thuyết về tính xã hội trong phát triển lý thuyết xã hội học. (Để dự đoán ngắn gọn những cái sau, sự xuất hiện của các phân tích xã hội học dựa trên khái niệm "vai trò" thay vì khái niệm nhỏ gọn về "con người", sau đó phân tách vai trò thành hành động và cuối cùng là sự phát triển của các lý thuyết xã hội học hiện đại dựa trên phân tích các thành phần hành động là rất quan trọng ở đây.) 2) Song song, sự phát triển của các lý thuyết về cấu trúc xã hội dựa trên các yếu tố cơ bản (vai trò, hành động) được vạch ra, cho phép giải quyết sâu hơn. 3) Đó là, xã hội như một tổng thể của các hệ thống con xã hội, hay nói cách khác là "lĩnh vực xã hội", lĩnh vực, hệ thống hành động, hệ thống vai trò, v.v., trái ngược với công thức khác theo đó xã hội là tổng thể của các giai cấp, tầng lớp và đấu tranh giai cấp. 4) Cuối cùng, trong chiều thứ tư, chúng tôi cố gắng chỉ ra một dòng phát triển trong xã hội học tri thức nhấn mạnh "sự mềm mại" đặc biệt của các sự kiện của thế giới xã hội, dấu ấn của chúng bởi các lý thuyết trước đó và sự đứt gãy của chúng, trong đó các lý thuyết ban đầu thống trị trong xã hội học, coi các hiện 4
tượng xã hội là sự thật của tự nhiên, dần dần được thay thế bằng các phương pháp nhấn mạnh dấu ấn văn hóa của các sự kiện của thế giới xã hội. Cho đến đầu thế kỷ 19, nghiên cứu khoa học thực nghiệm về các hiện tượng xã hội, độc lập với triết học xã hội, phần lớn chỉ giới hạn ở các hiện tượng kinh tế. Trong một thời gian dài trước và thậm chí sau đó, luật học ở các trường đại học châu Âu còn lâu mới phân tích các quy tắc và giáo điều pháp lý của đời sống pháp lý thực tế như các hiện tượng xã hội và từ việc trau dồi luật học như một khoa học xã hội. Tuy nhiên, trong triết học, một lượng lớn tài liệu đã tích lũy trước thế kỷ 19, đặc biệt là về chính trị và tổ chức đạo đức-đạo đức của xã hội (người ta chỉ có thể đề cập ở đây đến sự phát triển của tư tưởng triết học xã hội từ Plato và Aristotle đến Kant, tất nhiên, đã được nghiên cứu kỹ lưỡng hơn trong lịch sử triết học). Trong sự phát triển của xã hội học, trước hết cần nhấn mạnh người Pháp Auguste Comte (1778 - 1857), người đã thực hiện những bước quan trọng đầu tiên đối với nghiên cứu khoa học thực nghiệm có hệ thống về các hiện tượng xã hội. Comte coi sự xuất hiện của khoa học tích cực, dựa trên logic và thử nghiệm nghiêm ngặt, là một giai đoạn tiên tiến sau tư tưởng triết học siêu hình và trừu tượng. (Khoa học tích cực theo nghĩa này có nghĩa là khoa học dựa trên quan sát thực nghiệm có hệ thống.) Sau khi vật lý, hóa học và sinh học, nghiên cứu các lĩnh vực khác của thực tế, sự phát triển của một khoa học tích cực về các hiện tượng xã hội, một "xã hội học", là một nhiệm vụ chưa được hoàn thành, Comte nói vào đầu thế kỷ 19, và ông đã cố gắng suy nghĩ một cách có hệ thống các vấn đề phương pháp luận liên quan đến nghiên cứu các hiện tượng xã hội. Câu hỏi quan trọng nhất đối với ông là các phương pháp khoa học tự nhiên đã được thiết lập có thể được sử dụng ở mức độ nào để nghiên cứu các hiện tượng xã hội. Ông đã trả lời câu hỏi này trong lời khẳng định, kết luận rằng các hiện tượng xã hội phải tuân theo các quy luật bất biến, giống như các sự kiện của tự nhiên phải tuân theo các quy luật tự nhiên, và do đó chỉ cần loại bỏ suy đoán siêu hình và phụ thuộc trí tưởng tượng đơn thuần vào quan sát có hệ thống. Nhưng bên cạnh chủ nghĩa thực chứng thực nghiệm của mình, Comte thấy rõ sự bất khả thi của chủ nghĩa kinh nghiệm thuần túy, tìm cách loại bỏ tất cả các lý thuyết khỏi quan sát. Comte nói rõ rằng quan sát luôn được hướng dẫn bởi các lý thuyết và các lý thuyết hướng dẫn là không thể thiếu, đặc biệt là trong nghiên cứu các hiện tượng xã hội, nơi các mối quan hệ và kết nối giữa các hiện tượng đặc biệt phức tạp và nếu không có hướng dẫn lý thuyết trước, người quan sát sẽ không biết phải tìm kiếm điều gì trong các sự kiện đang diễn ra trước mắt anh ta. (Trong nhiều trường hợp, sự phân mảnh không gian của các sự kiện vật lý và sinh học cũng tự động định vị đối tượng quan sát, trong khi "sự kiện xã hội" không được phân tách về mặt không gian theo cách này.) Đối với Comte, việc xây dựng xã hội vẫn dựa trên cá nhân, nhưng bây giờ ông nhấn mạnh quyết tâm xã hội của cá nhân và tập trung vào gia đình. Chính gia đình truyền đạt tính xã hội cho cá nhân, và do đó rõ ràng rằng cá nhân luôn là sản phẩm của xã hội. Do đó, theo quan điểm của Comte, trọng tâm của nghiên cứu xã hội không nên tập trung vào cá nhân mà là gia đình. Một cái nhìn sâu sắc quan trọng đối với ông là ông xem xã hội như một tổng thể hữu cơ, trong đó mọi hiện tượng được xác định bởi các quá trình tự phát của toàn bộ tổng thể hữu cơ. Herbert Spencer (1820-1903) là một nhà tiên phong vĩ đại khác của xã hội học cùng với Comte, nhưng không giống như ông, ông là một nhà khoa học xã hội của nửa sau của thế kỷ 19 và có thể rút ra các nghiên cứu của các ngành khoa học xã hội khác đã xuất hiện trong thời kỳ can thiệp. Thành tựu lý thuyết của Spencer chủ yếu liên quan đến sự khác biệt về cấu trúc và chức năng của xã hội như một tổng thể hữu cơ. Quan điểm của ông trong lĩnh vực này vẫn còn giá trị cho đến ngày nay, nhưng ngay sau khi ông qua đời, lý thuyết của ông đã bị mất uy tín rộng rãi vì ông mô tả sự khác biệt xã hội này trong ngôn ngữ của sinh vật sinh học và sử dụng các phép tương tự từ thuyết tiến hóa sinh học để phân tích sự phát triển của xã hội. Tuy nhiên, khi lý thuyết xã hội học phát triển sau Spencer, khi các yếu tố cơ bản cụ thể của thế giới xã hội được khái niệm hóa và sự khác biệt về chức năng và cấu trúc của xã hội được hình thành dựa trên chúng, các phân tích của ông về sự khác biệt xã hội trong bối cảnh đã chứng tỏ là những 5
hiểu biết hiện đại đáng ngạc nhiên. Chắc chắn, lý thuyết xã hội học đã đạt được những hiểu biết này mà không có Spencer vì ông bị mất uy tín. Trong những năm gần đây, việc đánh giá lại công việc của Spencer cũng đã bắt đầu trong xã hội học phương Tây. Karl Marx (1818-1883) đã để lại những hiểu biết sâu sắc có tầm quan trọng không thể tránh khỏi đối với tất cả các lĩnh vực của lý thuyết xã hội hiện đại, mặc dù các hoạt động tư tưởng và chính trị và hậu quả của các tác phẩm của ông theo hướng này từ những năm 1900 thường làm lu mờ những thành tựu khoa học thực tế của ông. Đặc biệt, hai trong số những hiểu biết cơ bản của ông về sự hiểu biết cấu trúc của xã hội hiện đại và các yếu tố quyết định cấu trúc của các sự kiện xã hội xứng đáng được nhấn mạnh trong phác thảo này về sự xuất hiện của lý thuyết xã hội hiện đại. Một mặt, Marx đặt ở trung tâm lý thuyết xã hội của mình ý tưởng, đi sâu vào lịch sử, rằng tiến trình của các sự kiện xã hội và hoạt động của xã hội được xác định bởi sự gắn kết nội bộ của các nhóm người khác nhau và cuộc đấu tranh của họ với nhau, cũng như kết quả là sự phụ thuộc và quan hệ thống trị giữa các nhóm xã hội. Mặt khác, lý thuyết của ông được phân biệt bởi vai trò quan trọng mà ông gán cho các mối quan hệ sản xuất và sở hữu các phương tiện sản xuất, cũng như loại trừ khỏi chúng, trong việc hình thành sự phụ thuộc và thống trị giữa các nhóm xã hội - trong công thức của ông: các tầng lớp xã hội. Trong thế kỷ sau, luận điểm thống trị xã hội của Marx dựa trên nền tảng kinh tế đã dẫn đến các phong trào xã hội và đấu tranh chính trị khốc liệt ở một số nước châu Âu để xóa bỏ sự thống trị này, mà ở Nga, lợi dụng sự yếu kém của quyền lực nhà nước sau sự sụp đổ của nhà nước trong Thế chiến I, dẫn đến sự xuất hiện của một hệ thống thống trị mới khiến hệ tư tưởng của chủ nghĩa Mác trở thành hệ tư tưởng của nhà nước, và sau Thế chiến II, cuộc xâm lược quân sự của Nga đã mở rộng hệ thống này sang một số quốc gia ở Đông Âu. Tổ chức xã hội của nó nhằm mục đích bãi bỏ hoàn toàn thị trường và tiền tệ, thay vào đó giới thiệu một chính quyền kinh tế dựa trên sự chỉ huy của nhà nước trung ương. Tổ chức đế quốc Liên Xô-Nga tồn tại trong cuộc đối đầu quân sự và chính trị liên tục với các nước phương Tây, nhưng hiệu quả kinh tế và xã hội thấp hơn không thể so sánh được đã dẫn đến sự biến mất cuối cùng sau bảy mươi năm tồn tại. Hệ thống quy tắc này đã làm mất uy tín lý thuyết xã hội của Marx, nhưng sự giả dối của một số dự đoán xã hội cụ thể của nó cũng góp phần. Tuy nhiên, một số phát triển có giá trị hơn nữa và việc sử dụng đúng đắn các lý thuyết tân Marxist cũng đã xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau trong những thập kỷ gần đây. Trong hình thức này, nó vẫn không thể thiếu đối với sự hiểu biết lý thuyết của chúng ta về xã hội. Sau ba tiền thân chính, những năm 1890 là những năm quyết định cho sự phát triển của xã hội học như một khoa học. Từ thời điểm này, khả năng của một cuộc tranh luận khoa học có hệ thống hơn đã được tạo ra, và sự phát triển của các lý thuyết xã hội học toàn diện đã sửa chữa và ảnh hưởng lẫn nhau đã có thể được quan sát thấy trong thập kỷ này. Tại Pháp, Émile Durkheim (1858-1917) đã thành công trong việc đưa phong trào xã hội học do Comte khởi xướng lên cấp đại học và, thông qua tổ chức khoa học lớn của mình, đã biến xã hội học trở thành một ngành học được công nhận ở Pháp. Durkheim nhận thức được sự cần thiết phải xây dựng lại các yếu tố cơ bản trong phân tích xã hội, và ông đã tìm thấy chúng trong các sự kiện xã hội vượt ra ngoài cá nhân: "Những sự kiện này là phương thức hành động, hình thức suy nghĩ và cảm xúc bên ngoài cá nhân và có lực cưỡng chế và do đó áp đặt bản thân lên cá nhân." (Durkheim: Giải thích về các sự kiện xã hội, 1978. 27 tr.) Cấu trúc vĩnh viễn của xã hội được tạo ra bởi việc tổ chức các sự kiện về các cá nhân. Lý thuyết này đặc biệt có ảnh hưởng bởi vì Durkheim không chỉ xây dựng một cách có ý thức hơn đơn vị cơ bản của xã hội, mà còn đặt nó trong khuôn khổ phân biệt cấu trúc và chức năng của các xã hội vĩ mô, do đó cung cấp một mô tả hiệu quả về cấu trúc của các xã hội công nghiệp và đặt sự phát triển xã hội của châu Âu cho đến thời điểm đó trong một khuôn khổ lý thuyết thống nhất. (Như chúng ta đã thấy, các phép so sánh sinh học của Spencer đã làm mất uy tín toàn bộ lý thuyết của ông trong một thời gian, bao gồm cả khuôn khổ khái niệm về sự khác biệt về cấu trúc và chức năng do tiến hóa xã hội mang lại!) Vào cuối thế kỷ trước, Durkheim, trong cuốn sách Phân công Lao động Xã hội, 6
vẫn sử dụng thuật ngữ "phân công lao động" đã được sử dụng cho vấn đề này trong thế kỷ trước, nhưng bây giờ ông tập trung vào các lĩnh vực hoạt động khác biệt được tổ chức xung quanh các chức năng xã hội cơ bản nhất định. Mặc dù Durkheim đã không phá vỡ khái niệm khỏi ngôn ngữ truyền thống ở đây, nhưng rõ ràng rằng những gì đang bị đe dọa không chỉ là sự phân công lao động trong việc phân tách các khu vực chức năng, mà còn là sự khác biệt trong suy nghĩ, ngôn ngữ, đánh giá và trong một số khía cạnh khác (tất cả đều được giảm về mặt khái niệm bởi thuật ngữ phân công lao động, Tuy nhiên, người ta sử dụng sự phân chia nội bộ để tách biệt sự phân công lao động trong nhà máy khỏi sự phân công lao động xã hội "lớn hơn"). Sau khi suy ngẫm có ý thức hơn về đơn vị cơ bản của xây dựng xã hội, sự xuất hiện của phạm trù "vai trò" vào cuối thế kỷ trước là quyết định. Theo nhiều tiền thân khác nhau, nhà xã hội học người Đức Georg Simmel (1858 - 1918) đã đặt thể loại này vào trung tâm của lý thuyết xã hội học toàn diện của mình. Phạm trù "vai trò" cho phép chúng ta khái niệm hóa một số hình thức xã hội rộng lớn hơn không phải về những người tham gia vào chúng - thông qua các hoạt động của họ - mà về các vai trò chỉ cấu thành một phần tính cách của họ. Và các xã hội hiện đại hóa đã ngày càng xây dựng các mối quan hệ trong các liên hệ đô thị hóa của thế kỷ trước - và các hình thành xã hội rộng lớn hơn đã được tổ chức trên các mối quan hệ này - trong đó những người tham gia chỉ trở nên quan trọng ở một khía cạnh và toàn bộ tính cách của họ vẫn nằm ngoài những hình thành này. Do đó, cá nhân trong xã hội hiện đại ngày càng tham gia vào các vai trò chuyên biệt với việc loại trừ phần còn lại của tính cách bị kỷ luật, và sự phức tạp ngày càng tăng của xã hội dựa trên cùng một tổ chức xã hội có kỷ luật này thành các vai trò. Do đó, sự khác biệt xã hội được mô tả bởi Durkheim và trước đó bởi Spencer, cùng với các phân tích của các cá nhân được phân biệt thành các vai trò, trở nên thực sự quan trọng trong các lý thuyết xã hội học có ý thức hơn sau này. Trong một số khía cạnh của mô típ nghiên cứu của chúng tôi, công trình lý thuyết của nhà xã hội học người Đức Max Weber (1864-1920) là một đóng góp quan trọng. Trong chiều kích của các yếu tố cơ bản của xã hội, ông có một bước tiến quan trọng bằng cách thay thế quan niệm nhỏ gọn về con người được chia thành các vai trò bằng một giải pháp xa hơn, đặt vào trung tâm lý thuyết của ông các hành động xã hội xây dựng từng vai trò, hoặc các hình thành xã hội xuất hiện từ các loại vai trò khác nhau. Weber phân biệt bốn loại hành động xã hội: 1. hành động hợp lý mục tiêu, trong đó hành động hướng tới mục tiêu, được điều chỉnh cho phù hợp với các phương tiện được sử dụng và hậu quả phụ, và cân nhắc chúng một cách cân bằng; 2. Hành động hợp lý giá trị, trong đó diễn viên làm những gì hướng dẫn vẻ đẹp lý tưởng, nhân phẩm, "nguyên nhân", v.v. - yêu cầu, mà không xem xét các hậu quả thứ cấp. 3. Hành động tình cảm hoặc cảm xúc, trong đó hành động được xác định bởi các trạng thái cảm xúc. 4. và cuối cùng, hành động truyền thống, trong đó các thói quen cố định xác định bản chất của hành động (để mô tả chi tiết về bốn hành động xã hội này (xem Weber 1987: 198). Khi mô tả cấu trúc xã hội vĩ mô, Weber xây dựng dựa trên các phân tích trước đây của ông về sự khác biệt chức năng của các xã hội hiện đại, thành tựu của ông đặc biệt là ông mô tả chính xác và với tài liệu so sánh lịch sử tuyệt vời về tổ chức có mục đích của các lĩnh vực hoạt động khác biệt về chức năng cá nhân và sự phát triển của chúng trong các xã hội hiện đại. Ngoài việc phân biệt vai trò, giờ đây có thể, trên cơ sở các hành động hợp lý về giá trị, hợp lý mục tiêu, tình cảm và truyền thống, để mô tả chính xác các hoạt động của nhà khoa học chuyên nghiệp, nghệ sĩ, linh mục, người lính, chủ ngân hàng, v.v., khác nhau như thế nào và các cơ chế cá nhân tổ chức chúng khác nhau như thế nào. Cuối cùng, một sự phát triển quan trọng trong lý thuyết của Weber là ông đã chuyển cấu trúc có ý nghĩa của thế giới xã hội từ triết học xã hội của Dilthey sang tư tưởng xã hội học, do đó đưa tư tưởng xã hội học đến gần hơn với việc tái thiết thời điểm xã hội cụ thể trái ngược với phạm vi tự nhiên của thực tế (sự công nhận sau này về "sự mềm mại xã hội học của kiến thức" 7
kết hợp trong xã hội do đó xuất hiện phần lớn từ sự phát triển hơn nữa của Weber về ý tưởng này). Thành tựu lý thuyết của nhà kinh tế học và xã hội học người Ý-Thụy Sĩ Vilfredo Pareto (1858- 1923), người đã làm việc cùng với Weber và Durkheim, được coi là quan trọng chủ yếu đối với ảnh hưởng sau này của ông về mặt truyền khái niệm hệ thống sau đó của xã hội học, mặc dù phổ biến hơn với công chúng xã hội học rộng lớn hơn là lý thuyết ưu tú của ông, thảo luận về sự phát triển của xã hội theo chu kỳ của giới tinh hoa. Tất cả các dòng phát triển này đã tìm thấy sự tổng hợp lý thuyết mạnh mẽ nhất của chúng trong công trình của nhà xã hội học người Mỹ Talcott Parsons (1902-1979). Parsons đã đưa ra khái niệm "hành động đơn vị" để tái thiết lý thuyết về tính xã hội và xây dựng các cấu trúc xã hội ổn định dựa trên vai trò. Do đó, sau khi sử dụng ít ý thức hơn cho đến nay, ông đã thấy rằng lý thuyết về hành động và vai trò và sự hình thành xã hội dựa trên chúng có thể thay thế về mặt lý thuyết các quan niệm nhân hóa truyền thống về xã hội thành các nhóm người. Và do đó, sự hiểu biết về tính xã hội tuyệt vời, về tính xã hội trên mức độ tâm lý và sinh học của sự tồn tại, đã được đặt trên cơ sở có ý thức hơn. Việc tổ chức các tính cách cá nhân trong các xã hội hiện đại ngày càng được chia thành các vai trò khác nhau và cá nhân, có toàn bộ tính cách bị xuống hạng, ngày càng tham gia vào các mối quan hệ xã hội khác nhau trong một vai trò duy nhất. Parsons tiếp tục phân tích của Simmel về những khác biệt vai trò này, nhưng đã có thể tổng hợp chúng với phân tích của Weber về việc mở ra các lĩnh vực hành động vai trò mục tiêu. Trong một mối liên kết như vậy, sự khác biệt trong các loại hành động của Weber (mục tiêu-hợp lý, giá trị-hợp lý, tình cảm và truyền thống) sau đó làm cho các lĩnh vực vai trò khác biệt dễ phân tích hơn. Mặt khác, Parsons đã sử dụng khái niệm hệ thống được Pareto đưa vào xã hội học (như chúng ta đã thấy, phần giới thiệu của Spencer đã bị mất uy tín cùng với lý thuyết của ông nói chung vì sự tương tự sinh học của Spencer). Sự tổng hợp này cũng giúp loại bỏ sự mơ hồ của lý thuyết khác biệt hóa của Weber, nói về sự khác biệt của các lĩnh vực giá trị trong quá trình chủ nghĩa tư bản hiện đại, nhưng không cung cấp một khuôn khổ chính xác trong đó sự khác biệt của các lĩnh vực giá trị này sẽ diễn ra. Hình ảnh của xã hội hiện đại như một hệ thống phân biệt chậm về mặt chức năng trong tiến trình lịch sử châu Âu, chia thành các hệ thống con chức năng trong đó một số loại hành động nhất định trở nên thống trị và sự hội nhập thành công của toàn xã hội cũng có thể tái tạo hài hòa tính cách của mỗi cá nhân được phân biệt thành các vai trò, nếu người ta đẩy khái niệm hệ thống Paretoian đằng sau phân tích của Weber và bao gồm sự khác biệt về vai trò của Simmel. Do đó, xã hội hiện đại ở đây không còn nghĩ về các nhóm người lớn, mà về các hệ thống con xã hội chức năng và mối quan hệ tương tác của chúng, đi qua các cá nhân và chỉ bao gồm họ trong một vai trò. Trong chủ đề này, tính xã hội, thế giới xã hội thực tế, xuất hiện từ các mối quan hệ sinh học-tâm lý của con người. Tổng hợp của Parsons do đó tích hợp gần như tất cả các thành tựu lý thuyết chính của xã hội học của 19. thế kỷ và đưa kết quả tổng hợp tiến thêm một bước lớn. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải chỉ ra hai vấn đề lớn trong lý thuyết của ông. Một mặt, các cuộc đấu tranh nhóm của mọi người, mà Marx tập trung vào sự hiểu biết của ông về tổ chức xã hội, biến mất khỏi lý thuyết này, có xu hướng biến các ràng buộc chức năng được hình thành lý tưởng của xã hội như một hệ thống trở thành nguyên tắc giải thích chính để hiểu sự thay đổi xã hội và bỏ qua các yếu tố quyết định duy trì sự thống trị của các nhóm người thống trị xã hội. Một thiếu sót lý thuyết khác là các phân tích của Weber về cấu trúc khái niệm của thế giới xã hội phần lớn đã không được sử dụng. Vấn đề này có thể bắt nguồn từ thực tế là Parsons bị ảnh hưởng nặng nề bởi khái niệm của Durkheim về "sự thật xã hội về độ cứng vật lý" (tính khách quan). Do đó, tổng hợp Parsons bị cắt ngắn từ quan điểm này. Mặt này - sự tổng hợp lý thuyết triết học của Weber và Edmund Husserl, người tiếp tục phát triển Dilthey - đã được Alfred Schütz mở ra song song với sự phát triển của lý thuyết Parsons. Alfred Schütz (1899 - 1959) là một nhà xã hội học người Đức di cư sang Mỹ sau Thế chiến II và có ảnh hưởng quan trọng đến sự phát triển của xã hội học Mỹ trong suốt quãng đời còn 8
lại, đặc biệt là sau khi ông qua đời vào những năm 1960. Schütz tập trung vào khái niệm hóa thế giới xã hội, về tầm quan trọng của việc xây dựng chủ quan trong sự phát triển của các quá trình và tình huống xã hội cụ thể. Sự tập trung này phần lớn đã truyền cảm hứng cho xu hướng dân tộc học xuất hiện vào nửa sau của những năm 1960 và tạo động lực quan trọng cho sự phát triển của xã hội học tri thức. Xu hướng dân tộc học bắt nguồn chủ yếu từ công việc của Harold Garfinkel, người đã khám phá ý thức tự giác hàng ngày và chỉ ra rằng việc đặt cạnh nhau sự tự ý thức của các tầng lớp xã hội khác nhau, đặc biệt là khi sự khác biệt giữa các tầng lớp được khuếch đại bởi sự khác biệt giữa các vùng lãnh thổ khác nhau, cho thấy sự khác biệt lớn. Từ quan điểm này, Garfinkel đã đặt câu hỏi về sự tồn tại của một thế giới xã hội độc lập với tính chủ quan và gán một vai trò quan trọng trong tổ chức thực tế của các quá trình của thế giới xã hội cho các định nghĩa khái niệm tương ứng và kinh nghiệm về thực tế theo các định nghĩa này. Tài liệu cho phân tích của Garfinkel, được cung cấp bởi các bản ghi của các phiên tòa xét xử bồi thẩm đoàn, từ đó ông tập trung vào các sự kiện mà các bồi thẩm đoàn tập thể coi là điều hiển nhiên, và từ sự tương phản giữa các mâu thuẫn bản thân khác nhau của các bồi thẩm viên ở các bang khác nhau của Mỹ, ông đọc định hình chủ quan của thực tế xã hội, nghĩa là những mâu thuẫn chung được chia sẻ quyết định hành động của hàng triệu người và định hướng của thế giới. Các nhà xã hội học Peter Berger và Thomas Luckman, trong cuốn sách bán chạy nhất năm 1966 của họ, cũng dựa trên công trình trước đó của Schütz, nhấn mạnh việc định hình các cơ chế xã hội hoạt động trong các tình huống hàng ngày, và sự định hình này, họ nhấn mạnh, được định hình bởi sự giải thích của những người tham gia: thực tế xã hội được cấu thành và tạo ra bởi sự giải thích của những người tham gia. Do đó, các cơ chế xã hội điều chỉnh bất kỳ hành động nào (về mặt khái niệm và chuẩn mực) luôn được định hình bởi sự tồn tại khách quan, cưỡng chế bên ngoài. Với dòng suy nghĩ này, khái niệm về các sự kiện xã hội "cưỡng chế" quay trở lại Durkheim được thay thế bằng việc xây dựng một thế giới xã hội "mềm mại hơn" và được định hình văn hóa hoặc, trong một số trường hợp, luôn được tái tạo theo tình huống. Thành tựu này cũng được gọi là "cuộc cách mạng xã hội học về tri thức", đặc biệt là bởi những người ủng hộ quan điểm này, nhưng tất cả các dòng lý thuyết được công nhận bên ngoài quan điểm này ở một mức độ nào đó phải chấp nhận sự mềm mại xã hội học của kiến thức trong việc xây dựng tính xã hội. Điều này, đến lượt nó, sửa chữa tổng hợp lớn của Parsons và đã đưa chúng ta đến gần hơn với việc cô lập các chi tiết cụ thể của sự tồn tại xã hội (tính xã hội) trong thực tế tổng thể. Lý thuyết xã hội học của Parsons thống trị xã hội học Mỹ trong những năm 1950 và 1960. Cả ở Mỹ lẫn trong bối cảnh xã hội học của các nước châu Âu đều không có ai đưa ra một tuyên bố lý thuyết toàn diện tương tự. Sự phát triển của xã hội học trong giai đoạn này được phản ánh nhiều hơn trong việc cải tiến phương pháp nghiên cứu thực nghiệm và mở rộng lớn giáo dục xã hội học đại học. Tuy nhiên, đồng thời, nhân vật điển hình của "nhà xã hội học" - trái ngược với người thừa kế của triết học xã hội trước đó - ngày càng trở thành một nhà nghiên cứu giới hạn bản thân trong các nghiên cứu thực nghiệm và thu thập chính xác bất kỳ khối lượng thống kê nào. Nói chi tiết hơn: Loại này có thể được coi là một nhà thống kê xã hội hơn là một nhà xã hội học, và loại này cũng đóng một vai trò thống trị trong xã hội học Hungary đương đại (tất nhiên, cần lưu ý rằng những người đã cam kết công việc xã hội học của họ cho điều này có xu hướng coi xã hội học lý thuyết là triết học xã hội và xã hội học thực nghiệm là xã hội học "the"). Trong xã hội học Đức, nửa sau của thập niên 1960 chứng kiến sự tổng hợp công trình của Parsons, và trong khi trong xã hội học thực nghiệm truyền thống của Mỹ, lý thuyết của Parsons mất đi sức hấp dẫn, trong xã hội học lý thuyết Đức, nó buộc phải tiến hóa triệt để các điểm khởi đầu. Nhà xã hội học người Đức Niklas Luhmann (1927-1998), với tư cách là một học giả Parsons tại Harvard vào đầu những năm 1960, đã chấp nhận những điểm khởi đầu chính của lý thuyết 9
Parsons. Cho đến cuối những năm 1970, ông đã cố gắng thực hiện nó trong một số lượng lớn các tập và nghiên cứu. Những thay đổi chính của ông có thể được tóm tắt như sau: 1) Trong sự khác biệt của xã hội - với sự tiến bộ của sự tiến hóa - Parsons chỉ nắm bắt một cách phân tích một cách nhẹ nhàng các hệ thống con xã hội chuyên về các chức năng cơ bản của xã hội, trong thực tế phần lớn trùng khớp. Chỉ có nghiên cứu khoa học mới tách chúng ra "về mặt lý thuyết" để các quá trình quan trọng nhất trong mạng lưới của các xã hội hiện đại có thể được giải quyết rõ ràng hơn. Luhmann, mặt khác, bác bỏ lý thuyết hệ thống phân tích và dựa trên các phân tích của ông trên các hệ thống thực nghiệm cụ thể. Tuy nhiên, khi làm như vậy, ông tự đặt cho mình nhiệm vụ mới là chỉ ra ranh giới thực nghiệm giữa các hệ thống con xã hội sau đó diễn ra như thế nào. 2) Luhmann đã cố gắng giải quyết vấn đề này theo ba khía cạnh: (a) Ông tách cấp độ hệ thống của xã hội - như một sự hình thành trật tự tự phát - khỏi cấp độ của các hệ thống tổ chức, do đó ranh giới của các hệ thống con xã hội (chức năng), được tạo ra bởi sự khác biệt của cấp độ hệ thống của xã hội, không được xác định bởi sự tách biệt ở cấp độ hệ thống tổ chức. Ví dụ, khoa học như một hệ thống con xã hội vẫn chưa tách rời khỏi chính trị bởi sự tách biệt tổ chức của các trường đại học và viện nghiên cứu, ngay cả khi các bí thư đảng, nhà tư tưởng và tiêu chí đánh giá của họ thống trị cuộc sống đại học ở đây, như có thể thấy trong hệ thống Liên Xô. (b) Ở cấp độ sâu hơn dưới cấp độ tổ chức-hệ thống, sự tách biệt của hệ thống con xã hội chỉ diễn ra khi một hệ thống con như vậy có thể phát triển logic riêng của nó. Parsons bắt đầu từ khái niệm tiền là "phương tiện trao đổi" của nền kinh tế và cho rằng mỗi hệ thống con xã hội có một phương tiện tổng quát mang tính biểu tượng tổ chức các mối quan hệ bên trong và giữa các hệ thống con. Ông coi quyền lực là phương tiện của hệ thống con chính trị, ảnh hưởng là phương tiện của hệ thống con tích hợp (hay nói cách khác là cộng đồng đạo đức-xã hội) và coi trọng trái phiếu trong hệ thống con giữ mô hình như một phương tiện bên cạnh phương tiện của hệ thống con kinh tế, tiền. Ngược lại, Luhmann đẩy mã nhị phân đằng sau mọi phương tiện biểu tượng - bằng cách này, ông đại khái có nghĩa là các cặp giá trị thường được sử dụng (hợp pháp / bất hợp pháp, đúng / sai, v.v.) - bởi vì ông thấy rằng một phương tiện như vậy chỉ có thể hoạt động trong trường hợp này. Do đó, tiền như một phương tiện của hệ thống con kinh tế chỉ có thể hoạt động trong những tình huống mà các đối tượng trao đổi được cấu trúc theo thứ tự tài sản "có / không có". Quyền lực đối với Luhmann cũng là phương tiện của hệ thống con chính trị, nhưng đằng sau nó, trong các hệ thống chính trị cạnh tranh, mã nhị phân "chính phủ / phe đối lập" (chính xác hơn: "ở trong chính phủ / đối lập") định hướng mọi hành động. (c) Ít nhất là cho đến cuối những năm 1970, khi một sự thay đổi lý thuyết quan trọng bắt đầu diễn ra, (nhưng sẽ được thảo luận ở đây trong các chương sau), sự phân biệt vai trò của Luhmann được giới thiệu theo cách mà, mặc dù logic tự trị của mỗi hệ thống con và các mã nhị phân hướng dẫn hành động trong đó là riêng biệt, các vai trò được chuyên môn hóa theo cách mà những người nắm giữ các vai trò này (luật sư, nghệ sĩ, nhà khoa học, chính trị gia, v.v.) Định hướng các hoạt động của họ trong các vai trò này một cách đáng kể đối với mã nhị phân của hệ thống con tương ứng và một bộ cơ chế đánh giá và thưởng cho các hoạt động của họ ở đó theo định hướng này. Bằng cách này, sự tách biệt của các hệ thống con được duy trì theo cách thực thi bên ngoài. Điều này đã dẫn đến sự xuất hiện của các xã hội phức tạp, nhưng linh hoạt và hiệu quả - đặc biệt là trong trường hợp các xã hội Tây Âu phát triển. 3) Luhmann cũng kết hợp và cực đoan hóa quan điểm xã hội học về kiến thức còn thiếu trong lý thuyết của Parsons. Ông cực đoan hóa luận điểm về "sự mềm mỏng xã hội học" của xã hội, bởi vì cho đến lúc đó, những người ủng hộ quan điểm này về cơ bản chỉ xem xét các diễn giải từng trường hợp về các chuẩn mực, niềm tin và cơ chế xã hội của những người tham gia trong bối cảnh vi mô - và do đó định hình chủ quan của họ - và cách thức mà thế giới được xây dựng theo cách này. Ngược lại, Luhmann cũng tìm cách tìm ra sự định hình bằng kiến thức trong cấu trúc vĩ mô của xã hội. Ví dụ, sự khác biệt trong tổ chức lĩnh vực chính trị giữa châu 10
Âu và châu Mỹ bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi thực tế là ở châu Âu, khái niệm nhà nước đã được các nhà lý thuyết nhà nước vạch ra với những đường viền rõ ràng ngay từ thế kỷ 17, và sau đó tổ chức thực tế của các quốc gia châu Âu hiện đại được tách ra khỏi các lĩnh vực phi nhà nước bởi những đường viền rõ ràng này, trong khi ở Hoa Kỳ, khái niệm về nhà nước đã được thay thế bằng khái niệm hẹp hơn về "chính phủ" và mọi người nhận thấy sự phân mảnh của xã hội về quyền lực nhà nước hẹp hơn nhiều (giảm xuống thành một bộ máy vũ lực và quyền hành pháp). Nhưng cũng trong pháp lý, kinh tế, v.v. Điều quan trọng là phải có một kỷ luật theo đó hàng triệu người trải nghiệm và hiểu quá trình của các quá trình xã hội. Đó là, với sự cực đoan hóa này, "sự mềm mại xã hội học của kiến thức" về cấu trúc vĩ mô của xã hội và cấu hình khác nhau của nó trong các lĩnh vực văn hóa khác nhau được đưa vào quan điểm. Tóm lại, thành viên nhóm của xã hội và ảnh hưởng của các cuộc đấu tranh giữa các nhóm đối với các sự kiện xã hội không được xem xét trong lý thuyết của Luhmann, như chúng ta đã thấy với bậc thầy Parsons của ông, và điểm yếu này làm cho lý thuyết của Luhmann trở nên phiến diện. Nhà khoa học xã hội người Đức Jürgen Habermas (1929 -) cũng xây dựng lý thuyết của mình ở những điểm quan trọng trên các điểm khởi đầu của Parsons, nhưng trái ngược với Luhmann, ông không cố gắng đưa chúng đi xa hơn theo hướng lý thuyết hệ thống. Ông chấp nhận điểm khởi đầu lý thuyết hành động là đơn vị cơ bản của xã hội và phân tích sự khác biệt của cấu trúc vĩ mô của xã hội trên cơ sở sự khác biệt giữa các loại hành động khác nhau, nhưng chỉ chấp nhận sự phát triển hệ thống có điều kiện như một khuôn khổ để phân biệt và coi đây là những phát triển làm sai lệch tính toàn vẹn của con người. Ông coi nền kinh tế (được tổ chức thông qua phương tiện tiền tệ) và hệ thống chính trị (được tổ chức thông qua phương tiện quyền lực) là những hình thành có hệ thống và gộp lại dưới chúng phạm trù của "thế giới sống" tái tạo toàn bộ con người, các lĩnh vực hành động khác trong xã hội. Cấu trúc vĩ mô của các xã hội hiện đại xuất hiện với ông là kết quả của sự khác biệt trong đó hệ thống con quyền lực kinh tế và chính trị xuất hiện từ thế giới cuộc sống và hai hệ thống con này ngày càng phá vỡ lĩnh vực của "thế giới sống" đại diện cho toàn bộ con người. Bằng cách này, các xã hội hiện đại cuối cùng đạt được hiệu quả cao, nhưng tổ chức có hệ thống ngày càng đe dọa sự tồn tại bình thường. Do đó, Habermas chỉ trích gấp đôi sự phát triển hơn nữa của Niklas Luhmann về lý thuyết của Parson. Không phải tất cả các mối quan hệ giữa các tác nhân đều có thể được coi là có hệ thống, và ở cấp độ vĩ mô của xã hội, theo Habermas, đây chỉ là trường hợp trong lĩnh vực kinh tế và chính trị. Nói cách khác, theo Habermas, lý thuyết của Luhmann mở rộng khả năng ứng dụng lý thuyết của khái niệm hệ thống vượt ra ngoài lĩnh vực thực tế. Bài phê bình thứ hai của ông cũng là một bài phê bình về thực tế. Habermas coi khái niệm hệ thống được chấp nhận không chỉ trong định nghĩa hẹp của nó về tổ chức kinh tế và chính trị, mà ông còn thấy sự lan rộng có thể quan sát được một cách thực tế của các hệ thống này là ngõ cụt của hiện đại hóa. Do đó, lý thuyết của Luhmann thiếu sót ở chỗ nó không nhấn mạnh các khía cạnh tiêu cực của sự hình thành hệ thống. Nhà xã hội học người Đức Richard Münch (1945 -) bắt đầu một thế hệ sau đó và do đó đã quen thuộc với tổng hợp của Parsons do Habermas và Luhmann phát triển khi, từ những năm 1970 trở đi, ông cố gắng quay trở lại những ý tưởng ban đầu của Parsons trong một khuôn khổ lý thuyết độc lập và làm nổi bật những điểm quan trọng trong lý thuyết của Habermas và Luhmann dưới ánh sáng của những điều này. Trái ngược với lý thuyết của Luhmann về các hệ thống con xã hội và sự khác biệt của chúng, Münch đã phát triển một lý thuyết về sự thâm nhập và chỉ ra rằng Luhmann đã bỏ qua các xu hướng lịch sử, mà trong nền văn minh châu Âu, trái ngược với, ví dụ, các nền văn minh Trung Quốc, Ấn Độ hoặc Hồi giáo, đã tập hợp thành công một số định giá khác nhau trong mỗi hoạt động chức năng và dẫn đến sự phát triển bùng nổ của nền văn minh châu Âu kể từ thời kỳ hậu trung cổ. (Ví dụ, sự độc quyền lẫn nhau của các quy tắc đạo đức và thương mại - nghĩa là, sự tồn tại của thương mại tự do khỏi tất cả các quy tắc đạo đức hoặc, mặt khác, các mối quan hệ cộng đồng không bị cản trở bởi thương mại - trong các nền văn minh châu Á, trái ngược với sự hợp nhất thành công của họ ở châu Âu, đặc biệt là 11
trong các dòng khác nhau của Kitô giáo hậu Cải cách.) Habermas đọc tổ chức có hệ thống của kinh tế và chính trị như một sự phản ánh sự che khuất của các liên kết đạo đức trong các lĩnh vực này - và đối chiếu chúng với thế giới cuộc sống như một địa hình riêng biệt cho đời sống đạo đức. Điều này, trong "lý thuyết thâm nhập" của Münch, là một sự hiểu lầm hoàn toàn về các đặc điểm khác biệt của nền văn minh châu Âu, vì hoạt động của các hệ thống này cũng phải thấm nhuần các giá trị đạo đức, và nền văn minh châu Âu đã thành công vì nó có thể dệt các nguyên tắc và giá trị đạo đức-đạo đức bao quát vào chúng, bất chấp sức mạnh thương mại và chính trị mở rộng của phạm vi rộng lớn của nó. Mặt khác, thương mại và chính trị được đóng khung theo cách này có thể thấm vào một loạt các hành động xã hội mà không vi phạm đạo đức. Nhà xã hội học người Anh Antony Giddens (1938-) là nhà xã hội học duy nhất trong xã hội học Anh-Mỹ ngày nay, sau cái chết của Parsons, cố gắng thực hiện tham vọng của "lý thuyết lớn" của mình. Về cơ bản, ông sử dụng các điểm khởi đầu và các phạm trù cơ bản của tổng hợp Parson - khác biệt, hành động, hệ thống xã hội - để xây dựng lý thuyết của mình, nhưng ông cũng sử dụng sự phân chia giai cấp Marx bên cạnh sự khác biệt và cấu trúc của các hệ thống xã hội. (Trong khi đó, theo dòng Parsonian-Luhmannian, sau khi phân tách "cá nhân" thành các vai trò và sau đó thành hành động, cấu trúc xã hội không còn có thể tồn tại giữa các nhóm người - giai cấp, tầng lớp - mà chỉ giữa các hệ thống con hoặc tổ chức chức năng). Nhà xã hội học người Pháp Pierre Bourdieu (1930-2002), người đã dựa trên lý thuyết tân Marx, và tất cả xã hội học Pháp đương đại đều bị ảnh hưởng rất ít bởi kết quả tổng hợp của Parsons và các phần mở rộng tiếng Đức của nó. Tuy nhiên, trong nhiều thể loại khác, một số điểm khởi đầu của chúng tương tự một cách đáng ngạc nhiên với các khái niệm của Parson. Ví dụ, mặc dù ông không sử dụng khái niệm hệ thống - và do đó không sử dụng các khái niệm liên ngành và điểm khởi đầu của lý thuyết hệ thống tổng quát - ông sử dụng khái niệm "trường" (nhà vô địch) theo nghĩa tương tự cho một loạt các quan hệ hoạt động. Ví dụ, ông sử dụng các thuật ngữ lĩnh vực chính trị, lĩnh vực pháp lý, lĩnh vực tôn giáo, lĩnh vực khoa học, v.v., theo cùng nghĩa là người sử dụng các thuật ngữ lý thuyết hệ thống nói về một hệ thống chính trị hoặc một hệ thống pháp luật. Khái niệm "vốn biểu tượng", vốn là trọng tâm trong phân tích của Bourdieu, cũng rất gần với phương tiện truyền thông của Parsons. Parsons cũng lấy tiền làm điểm khởi đầu và sử dụng nó như một phương tiện trao đổi tổng quát mang tính biểu tượng để khám phá các phương tiện trao đổi phục vụ chức năng tương tự trong các hệ thống con khác ngoài nền kinh tế. Bourdieu bắt đầu từ tiền như là vốn cho phép khai thác và tìm kiếm cấu trúc này cho phép khai thác trong các "lĩnh vực xã hội" khác. Do đó, ngoài tư bản tiền, lý thuyết của ông còn xây dựng các mối quan hệ bóc lột và thống trị dựa trên "tư bản tượng trưng". Cuối cùng, lý thuyết của Bourdieu là một lý thuyết bóc lột hiện đại hóa và phức tạp hơn, trái ngược với lý thuyết Marx đơn giản hơn của thế kỷ trước. Do đó, lý thuyết của ông có thể phục vụ để sửa chữa tính một chiều của lý thuyết chức năng, mà bản thân nó có xu hướng gạt ra ngoài lề phân tích cấu trúc thống trị trong xã hội. Để kết luận phác thảo ngắn gọn này về sự phát triển của các lý thuyết xã hội học nói chung, cần lưu ý ở đây rằng chúng tôi tin rằng phiên bản tổng hợp Parson do Niklas Luhmann phát triển là điểm khởi đầu tốt nhất cho sự phát triển của một lý thuyết xã hội học phức tạp. Do đó, trong các chương đầu tiên chúng ta sẽ phân tích hai lý thuyết toàn diện này. Tuy nhiên, chúng tôi thấy sự cần thiết phải sửa chữa chúng ở một số khía cạnh cơ bản, và khi làm như vậy, chúng tôi coi các sửa chữa và giải pháp được Richard Münch chỉ ra là hữu ích. Hơn nữa, những sửa chữa của chúng tôi là về việc kết hợp lại các tác động của các cuộc đấu tranh nhóm xã hội, bị lãng quên bởi lý thuyết của Luhmann, vào sự hiểu biết về hoạt động của xã hội, và trong nỗ lực này, chúng tôi rút ra lý thuyết của Marx, nhưng trên cơ sở và theo cách khắc phục luận điểm "kinh tế kép" do Károly Polányi phát triển. Do đó, trong các chương đầu tiên của cuốn sách, các kết quả trước đây của lý thuyết xã hội học được thảo luận. Trên cơ sở này, một số lĩnh vực xã hội quan trọng nhất - khoa học, chính trị và truyền thông đại chúng - được phân tích trong 12
các phần sau, tiếp theo là phân tích các lý thuyết xã hội học của Pháp trong phần thứ ba của cuốn sách. Trọng tâm là lý thuyết của Pierre Bourdieu, nhưng các tác phẩm của Michel Foucault, Jean-Francois Lyotard, nhà lý thuyết hậu hiện đại, Alaine Touraine, Michel Crozier và Raymond Boudon cũng được giới thiệu và đánh giá ngắn gọn. 13
Chương II Lý thuyết về hành động và hệ thống của Talcott Parsons Hoạt động trí tuệ của Parsons đã được đánh giá khác nhau. Các nhà phê bình của ông đã tìm thấy lỗi với sự mơ hồ trong các công thức của ông, điều này làm cho nội dung trí tuệ của các tác phẩm của ông chỉ có thể hiểu được sau khi đọc đi đọc lại; họ cũng không kém phần ác cảm với sự trừu tượng trong tư tưởng của ông; Và cuối cùng, hầu hết các đánh giá đã được đánh dấu bằng sự chán ghét đối với chủ nghĩa bảo thủ của sự cân bằng chính trị xã hội được ngụ ý bởi các tác phẩm của ông. Liên quan đến vấn đề thứ hai, hầu hết các nhà phê bình của ông có thể được tìm thấy trong số các nhà khoa học xã hội phương Tây thiên tả về chính trị. Tuy nhiên, ở đây cũng vậy, đã có những quan điểm trái ngược nhau trong việc đánh giá thành tựu của Parsons. Có lẽ không có đánh giá tiêu cực nào hơn đánh giá của Wright Mills trong cuốn sách năm 1959 của ông về "lý thuyết lớn" của Parsons, trong đó ông viết: "(....) 50% nhân từ, 40% xã hội học. Mười phần trăm còn lại có thể được nghiên cứu theo kinh nghiệm. (Mills, 1970: 291). Càng xa càng tốt từ ý kiến ngắn gọn này là Jürgen Habermas không kém phần được kính trọng và không kém phần cánh tả năm 1981: theo quan điểm của ông, một lý thuyết xã hội vào cuối thế kỷ 20 không thể được coi trọng nếu người tạo ra nó không nghiêm túc tham gia vào lý thuyết của Parsons. (Habermas, 1981/II. 296.) Quan điểm thứ hai này cũng phù hợp hơn với tuyên bố của Alvin W. Gouldner vào năm 1971: "Nếu chúng ta muốn hiểu tư tưởng lý thuyết tư sản của thời đại chúng ta, chúng ta phải tập trung chủ yếu vào các tác phẩm của Talcott Parsons, bởi vì đây là tác phẩm có tác động sâu rộng nhất trong những thập kỷ gần đây. (Gouldner, 1971: 168.) Trong các tài liệu xã hội học trong nước ở Hungary, từ lâu đã có ác cảm với công việc của Parsons, và chỉ trong những năm gần đây, mới có một nghiên cứu chuyên sâu hơn về công việc lý thuyết của ông. Một sự hiểu biết sâu sắc hơn về công việc của Parsons có lẽ còn phức tạp bởi độ khó về khái niệm trong công việc của ông, nhưng có lẽ còn hơn thế bởi những sửa đổi dày đặc trong việc sử dụng các khái niệm của Parsons trong các tác phẩm kế tiếp của ông. Thật vậy, Parsons đã xây dựng lại bộ máy khái niệm của mình nhiều lần (đôi khi hai hoặc ba năm một lần) trong suốt năm mươi năm làm việc lý thuyết của mình. Tổng hợp đầu tiên của ông, Cấu trúc của hành động xã hội, được xuất bản năm 1937 sau mười năm nghiên cứu sơ bộ từng phần. Trong một thời gian dài sau đó, ông chỉ xuất bản các nghiên cứu, và vào năm 1951, ông tiếp tục mở rộng bộ máy khái niệm ban đầu của mình thành hai tập. Chủ đề Hướng tới một lý thuyết hành động tổng quát, đồng tác giả với cựu sinh viên Edward Shils, vẫn liên quan đến tập đầu tiên, trong khi tập thứ hai của ông, Hệ thống xã hội, được viết độc lập, đánh dấu sự khởi đầu của sự chuyển hướng của Parsons sang lý thuyết hệ thống. Sau đó, ông chuyển sang gia đình và xã hội hóa, và trong bối cảnh này, ông làm mới kho khái niệm của mình với danh mục của một cựu sinh viên khác, Robert Bales (đây là chủ đề của tập Working Papers in the Theory of Action năm 1953 của họ, đồng tác giả với Shils và Bales). Ông tiếp cận các vấn đề kinh tế vĩ mô với bộ máy khái niệm mà ông đã phát triển trong những năm trước, nhưng các vấn đề ở đây và nghiên cứu của ông về các lý thuyết kinh tế gần đây, đặc biệt là lý thuyết tiền tệ của Keynes, khiến ông thay đổi các công cụ khái niệm của mình. Tập sách năm 1956 của họ, Kinh tế và Xã 14
hội, đồng tác giả với Neil Smelser, là kết quả của công việc này. Sau nhiều lần sửa đổi, bộ máy khái niệm của Parsons vào thời điểm này phần lớn đã cố định, hoặc ít nhất chỉ có những thay đổi về một phạm trù so với những thay đổi căn bản được thực hiện trước đó. Khái niệm "hạ nhiệt" này được thể hiện rõ trong Lý thuyết xã hội, được xuất bản năm 1961 bởi một nhóm Parsons và các sinh viên của ông, trong đó Parsons tóm tắt các phạm trù cơ bản của lý thuyết xã hội của mình trong phần giới thiệu mở rộng. Song song với những thay đổi, sự xuất hiện của một số khái niệm khác có thể được quan sát thấy trong giai đoạn này. Tuy nhiên, một sự thay đổi quan trọng trong sự nhấn mạnh xảy ra từ đầu những năm 1960 trở đi khi quan điểm về sự tiến hóa xã hội xuất hiện trong các tác phẩm gần đây hơn của ông mà trước đây xa lạ với ông. 1. Lý thuyết xã hội như lý thuyết hành động (sự xuất hiện của lý thuyết Parsons) a) Tổng hợp chính đầu tiên về tác phẩm của Parsons là Cấu trúc của hành động xã hội, xuất bản năm 1937. Phần lớn công việc đồ sộ này liên quan đến các thành phần khác nhau của hành động của con người, với các lý thuyết xã hội nhấn mạnh từng thành phần và chỉ kết thúc bằng một bản phác thảo "thử nghiệm" về cách hành động xã hội được tổ chức trong một hệ thống. Các "hệ thống hành động" đã trở nên quan trọng trong sự phát triển sau này của Parsons không đóng một vai trò quan trọng ở đây, nhưng tuân theo một cách hợp lý từ cấu trúc của các thành phần hành động riêng lẻ. Là luận điểm cơ bản của công trình này, Parsons đã đưa ra giả định táo bạo và vẫn còn gây tranh cãi rằng các lý thuyết rộng lớn của các nhà khoa học xã hội nổi tiếng nhất châu Âu vào cuối thế kỷ 19 và những thập kỷ đầu tiên của thế kỷ 20, mà quan điểm được chấp nhận chung trong thời đại của họ là chúng là các cấu trúc lý thuyết loại trừ lẫn nhau, trên thực tế đã hội tụ thành một khuôn khổ lý thuyết toàn diện hơn, mặc dù với những điểm nhấn khác nhau. (Parsons, 1937: 11-12.) Sự tổng hợp của các nhà tư tưởng đa dạng trong bối cảnh ban đầu và điểm khởi đầu lý thuyết của họ như Durkheim, Weber, Pareto và Alfred Marshall thành một tổng hợp chung chỉ có thể đạt được thông qua việc diễn giải lại có chọn lọc các lý thuyết của họ, và đây là những gì Parsons làm trong hầu hết các tập của mình. Chỉ sau nhiều năm phát triển dần dần tư tưởng, tính trung tâm của khuôn khổ chung của lý thuyết hành động mới đạt được vai trò mà nó đã đóng trong cuốn sách cấu trúc. Quan niệm ban đầu của Parsons vào cuối những năm 1920 vẫn là một phê bình thuần túy về các lý thuyết kinh tế. Theo quan điểm của ông, các lý thuyết kinh tế không tính đến đầy đủ các động cơ phi kinh tế của các tác nhân cá nhân tính toán theo tính hợp lý kinh tế hoặc các yếu tố quyết định xã hội liên tục tham gia vào các quyết định kinh tế của họ, như cam kết giá trị, chuẩn mực đạo đức, thói quen. Ngay cả khi họ chỉ ra những điều này, họ không xem xét một cách có hệ thống các tác động sửa đổi của các yếu tố xã hội học tham gia vào hành động kinh tế. Trong giai đoạn đầu tiên của mình, Parsons đã tìm thấy trong công trình lý thuyết của nhà kinh tế học người Anh Alfred Marshall một tập hợp các khái niệm có ý thức nhận ra các yếu tố quyết định phi kinh tế không thể phân biệt được trong các hành động kinh tế. Do đó, ông đã tìm cách phát triển một khung khái niệm toàn diện hơn cho hành động dựa trên lý thuyết của Marshall. Điều này đặc biệt được giúp đỡ bởi thực tế là công việc lý thuyết của Marshall rất phổ biến vào thời điểm đó tại Harvard, nơi ông được bổ nhiệm vào khoa kinh tế. (Về sự phát triển trí tuệ của Parsons khi còn trẻ, xin xem Parsons 1975:37). Bước tiếp theo của ông trong việc khám phá vai trò của các yếu tố xã hội học trong kinh tế học đã đưa ông đến Vilfredo Pareto. Ban đầu, ông xem nghiên cứu của Pareto như một phương tiện để giải thích của Marshall, vì Pareto có một công thức rõ ràng hơn và có ý thức hơn về mặt lý thuyết về mối quan hệ giữa tính hợp lý kinh tế và các yếu tố xã hội học. Trong khi Marshall có xu hướng tạo ra một nền kinh tế học mở rộng bao gồm các yếu tố xã hội học, Pareto, tách 15
biệt với lý thuyết kinh tế của mình, đã gộp các khía cạnh phi kinh tế của đời sống xã hội vào xã hội học có hệ thống của riêng mình và giữ chúng tách biệt như các khía cạnh trong một hệ thống lý thuyết rộng lớn hơn. Pareto định nghĩa hành động logic là điểm khởi đầu để hiểu hành động của con người, trong đó hành động kinh tế là nhóm quan trọng nhất. Một hành động là hợp lý nếu nó liên quan đến một loạt các hành động bên trong hướng tới một mục tiêu cụ thể, cả trong tâm trí của tác nhân và trong tâm trí của các nhà quan sát bên ngoài. Tất cả các hành động khác rơi vào miền phi logic. Những người khởi xướng và thúc đẩy các hành động phi logic về cơ bản là "phần còn lại" mà hầu hết các phiên dịch viên Pareto trước và kể từ Parsons đã đánh đồng với bản năng và các yếu tố tâm lý phi lý khác. Ngược lại, Parsons tìm cách chứng minh tính không hợp lệ của cách giải thích này, hình dung phần còn lại là giá trị cuối cùng làm cơ sở cho các hành động phức tạp trong sơ đồ mục tiêu-phương tiện. (Parsons, 1937:465.) Theo cách giải thích này, thế giới của các giá trị, thái độ giá trị, nằm dưới và đằng sau phạm vi của các hành động logic, được tính theo phương tiện mục tiêu và những điều này xác định sự lựa chọn mục tiêu của các hành động logic. Các mục tiêu cuối cùng và thái độ giá trị cấu thành phần còn lại phần lớn được chia sẻ bởi ý thức của các thành viên trong xã hội, do đó việc lựa chọn mục tiêu của các hành động logic có thể vẫn nằm trong một khuôn khổ chung. Do đó, mặc dù các lựa chọn mục tiêu cá nhân tự chủ của lĩnh vực logic, tính toàn vẹn của xã hội được đảm bảo bởi các dư lượng được coi là một hệ thống giá trị chung. Ở đây Parsons tạo ra mối liên hệ giữa lý thuyết của Pareto và Durkheim. Công việc của Durkheim tập trung vào một thế giới của các chuẩn mực và giá trị đạt được sự nhúng xã hội của cá nhân để bác bỏ các lý thuyết nguyên tử cá nhân. Ban đầu, Durkheim xem các yếu tố xã hội ảnh hưởng đến quyết định của các cá nhân, chẳng hạn như quan hệ nhân quả vật lý, là những ràng buộc và ngoại lai. Sau đó, ông dần dần giảm thiểu loại ràng buộc xã hội này và quan niệm các nghĩa vụ giá trị tích hợp các thành viên của xã hội như nghĩa vụ đạo đức: "Durkheim, người đặt ra lý thuyết xã hội học của mình khi bắt đầu công việc của mình, đã đi đến một phiên bản về cơ bản tương tự như của Pareto thông qua một cách giải thích liên tục: 'Thời điểm xã hội ngụ ý sự tồn tại của một hệ thống giá trị chung.' " (Parsons, 1937:71.) Chỉ trong khi Pareto, bắt đầu từ sơ đồ hành động cuối cùng của nền kinh tế, khái quát hóa sơ đồ này với thế giới giá trị, xây dựng chúng như những mục tiêu cuối cùng mà các thành viên trong xã hội theo đuổi (đằng sau những tính toán cuối cùng của các mối quan hệ logic), quan điểm của Durkheim không tập trung quá nhiều vào các hành động có nghĩa là cuối cùng, mà là tác động của môi trường xã hội đối với cá nhân. Do đó, Durkheim đi xa hơn Pareto trong việc hiểu việc truyền tải các giá trị xã hội cho cá nhân. Đặc biệt, Durkheim đã đi sâu hơn trong phân tích của mình về lĩnh vực tôn giáo để kiểm tra bản chất của các giá trị và ảnh hưởng của chúng đối với cá nhân. Trong nghiên cứu về những điều thiêng liêng, ông tin rằng những điều này có một chức năng tượng trưng: Chúng đại diện cho một "xã hội" có bản chất phi vật chất. Điều này đã mở đường để hiểu vai trò của các nghi lễ. Một mặt, chúng là biểu hiện tượng trưng của các đánh giá giá trị; Mặt khác, chúng là động lực cho sự đoàn kết cộng đồng và cung cấp năng lượng cho hành động. Do đó, Durkheim đã có một bước tiến lớn trong việc khám phá cơ chế hành động và thể chế hóa các giá trị, trong khi Pareto chỉ bao gồm các thái độ và nghi thức giá trị lan tỏa hơn như những hành động phi logic không được phân tích thêm. Parsons, không giống như sau này trong tác phẩm của mình, cũng rút ra phân tích của Max Weber (và thu hẹp nó một cách sai lầm vào những vấn đề này). Ông chỉ ra, từng điểm một, những điểm tương đồng trong các ý tưởng của Weber với những ý tưởng của Durkheim và Pareto, mặc dù nguồn gốc trí tuệ và bộ máy khái niệm khác nhau của họ. Ví dụ, Pareto mô tả và phân tích phạm trù tính hợp lý mục tiêu của Weber là hành động logic. Tương tự, khái niệm trật tự của Weber tương ứng với khái niệm của Durkheim về một thế giới chuẩn mực dựa trên thẩm quyền đạo đức và khái niệm của Pareto về phần còn lại (thuộc tính giá trị) trong phạm vi mục tiêu-phương tiện. Parsons nhấn mạnh hai khía cạnh quan trọng trong lập luận của Weber hoàn thành sự hiểu biết về các mối quan hệ và cơ chế hoạt động của thế giới giá trị từ các góc 16
độ mới: Sự nhấn mạnh của Weber về mối quan hệ giữa thái độ và ý tưởng giá trị là trọng tâm trong phân tích của ông về lĩnh vực tôn giáo, trong khi nó hầu như không xuất hiện trong phân tích của Durkheim. Đối với ông, trọng tâm là thể chế hóa thái độ giá trị thông qua nghi lễ và bí tích hóa. Do đó, sự bao gồm của Weber làm nổi bật sự kết nối đa chiều của thế giới giá trị. Sự phiến diện của Durkheim cũng có thể được sửa chữa bằng sự nhấn mạnh của Weber về vai trò của các giá trị trong thay đổi xã hội. Bằng cách phân tích vai trò của sức thu hút và các nhà tiên tri, Weber thể hiện vai trò cách mạng của định hướng giá trị trực tiếp đối với các điều kiện và tập tục xã hội hiện có và đã được thiết lập. (Parsons, 1937: 714-716.) (Tại thời điểm này, chỉ cần lưu ý rằng mặc dù sự nhấn mạnh ban đầu này, bản thân Parsons từ lâu đã đưa việc phân tích thay đổi xã hội vào nền tảng, theo nguyên tắc rằng thay đổi xã hội phải luôn được giải thích bằng các yếu tố riêng biệt. Từ đây, một con đường trực tiếp hơn có thể dẫn đến sự xuất hiện lớn hơn của một cá nhân hiện đại trực tiếp hướng đến các giá trị, và do đó đến sự phổ biến của sự thay đổi xã hội, trái ngược với đặc sủng tiên tri của thời kỳ trước đó). Parsons tóm tắt các yếu tố của cấu trúc hành động chung như 1) di sản sinh học của cá nhân và môi trường tự nhiên (được lựa chọn chủ quan); những điều này cung cấp các phương tiện và điều kiện để hành động; 2) mối quan hệ mục tiêu-phương tiện, 3) và cuối cùng là thời điểm giá trị của hành động. Về cơ bản, Parsons coi các yếu tố này chỉ có thể tách rời về mặt phân tích; Trong hành động cụ thể, những khoảnh khắc này luôn gắn bó chặt chẽ với nhau. Để hiểu điều này, Parsons đã phát huy những mẫu người lý tưởng của Weber, cũng là hư cấu và không thực tế. Có lẽ tác phẩm này, xuất bản năm 1937, sẽ vẫn là một trong những tác phẩm vĩ đại trong lịch sử xã hội học nếu Parsons không phát triển ý tưởng của mình ở đây. Điều mới mẻ đối với ông từ quan điểm của lịch sử xã hội học là việc đưa lý thuyết của Max Weber vào tư tưởng xã hội học Mỹ. Những phân tích của ông về các lĩnh vực xã hội vĩ mô, mà sau này có tầm quan trọng quyết định, chỉ xuất hiện ở đây trong những trang cuối cùng của cuốn sách của ông. Ở đây, ông lấy "đơn vị hành động" là đơn vị hành động nhỏ nhất của con người và chỉ ra rằng "những hành động này lồng vào nhau và thay đổi để tạo thành các hệ thống hành động phức tạp" (Parsons, 1937: 743). Cả tính hợp lý kinh tế lẫn sự tích hợp của các giá trị đều không thể được tưởng tượng một cách cô lập trong thực tế, nhưng chúng được dệt một cách hữu cơ vào cùng một hệ thống hành động. Do đó, ông không quan tâm đến việc phân tích các hệ thống hành động, mà với câu hỏi làm thế nào các ngành khoa học xã hội khác nhau liên quan đến các thành phần hành động được hình thành phân tích. Xã hội học nghiên cứu lĩnh vực giới hạn giá trị, văn hóa; Kinh tế học nghiên cứu các khía cạnh mục tiêu-phương tiện, khoa học chính trị, lĩnh vực hợp lý quyền lực. Tính cách của các diễn viên cũng có thể được mô tả trong khuôn khổ phân tích của ba ngành khoa học xã hội này, phần còn lại là lĩnh vực chuyển giao - sinh học, tâm lý học. (Parsons, 1937: 768-769.) b) Trong tác phẩm hai tập năm 1951 của Parsons - Hướng tới một lý thuyết tổng quát, mà ông là đồng tác giả với Edward Shils, và Hệ thống xã hội, mà ông đã viết độc lập - một số thay đổi trong sự nhấn mạnh và một số khái niệm cơ bản mới có thể được quan sát. Một thay đổi quan trọng so với tổng hợp trước đó là ông có ý thức đặt các thành phần của hành động trong khuôn khổ của các hệ thống hành động và trọng tâm của các phân tích của ông là xây dựng các hệ thống hành động. Trong tác phẩm trước đây của mình, như chúng ta đã thấy, ông chỉ gợi ý về các hệ thống hành động mà không chỉ rõ ông nghĩ chúng là gì, và ông chỉ gợi ý về ý tưởng của mình bằng cách đối chiếu chúng với các ngành khoa học xã hội (kinh tế, xã hội học, khoa học chính trị). Để bắt đầu, ông phân biệt ba hệ thống hành động: hệ thống cá nhân của mỗi cá nhân, hệ thống xã hội là kết quả của hành động chung của một số cá nhân và cuối cùng là hệ thống văn hóa. Trong hệ thống cá nhân, các cấu trúc động lực, định hướng và bố trí nhu cầu của cá nhân được tổ chức thành một tổng thể thống nhất - thông qua các quá trình xã hội hóa làm biến đổi 17
di sản sinh học. Vấn đề đúng hơn là các hệ thống văn hóa, tách biệt với các hệ thống xã hội. Chúng ta hãy nhìn vào lời giải thích của Parsons: "Văn hóa, mặc dù nó tồn tại như một hệ thống các biểu tượng và được thể hiện trong các sản phẩm khác, là một hệ thống theo một cách khác với tính cách và hệ thống xã hội. Bản thân nó không được tổ chức như một hệ thống". (Parsons- Shils, 1951: 8.) Tuy nhiên, sự tách biệt của Parsons về các hệ thống văn hóa vẫn còn mơ hồ. Bản chất có vấn đề của sự phân biệt này có thể vẫn còn tiềm ẩn trong tác phẩm sau này của ông, vì các phân tích chi tiết hơn của ông phần lớn bị giới hạn trong các hệ thống xã hội, và sự phát triển trí tuệ sau này của ông cũng tập trung vào chúng. Lý do cho sự tách biệt của ông khỏi các hệ thống xã hội được tìm thấy trong một bài tiểu luận năm 1961, trong đó ông quan niệm văn hóa là một lĩnh vực tồn tại riêng biệt. Ở đây ông đề cập đến vấn đề của hệ thống các hình thức tồn tại, sinh học, tâm lý học, trình độ xã hội và văn hóa (Parsons, 1961 / I: 70). Do đó, ông phân tách phạm vi tồn tại xã hội duy nhất thành hai cấp độ khác nhau, tương tự như Nicolai Hartmann trước đó. Những hệ thống hành động này được Parsons coi là phân tích. (Parsons- Shils, 1951: 8.) (Vấn đề của khái niệm hệ thống phân tích sẽ được thảo luận sau). Một phần mở rộng khác của bộ máy khái niệm của ông là Parsons bao gồm phạm trù "vai trò". Trong tổng hợp trước đó của mình, ông coi đơn vị hành động là đơn vị của các hệ thống hành động. Ở đây, ông sửa chữa điều này đối với các hệ thống xã hội và nói về các hệ thống bao gồm các vai trò. (Parsons-Shils, 1951: 23.) Điều này cho phép anh ta nắm bắt được tính năng mà cá nhân không tham gia với toàn bộ con người của mình trong hoạt động trong một hệ thống xã hội, mà chỉ trong vai trò cụ thể của anh ta. (Parsons-Shils, 1951: 23.) Những lời giải thích trong tập năm 1937 của ông đề cập đến các thành phần bên trong của hành động. Parsons hoàn toàn xây dựng dựa trên điều này trong tác phẩm năm 1951 của mình. Vài thập kỷ sau, những ý tưởng này của Parsons là điểm khởi đầu hiệu quả cho một số lý thuyết toàn diện (đáng chú ý là lý thuyết về hành động giao tiếp của Jürgen Habermas), và do đó chúng ta nên thảo luận chúng chi tiết hơn, ngay cả khi chính Parsons sau này ngày càng xa rời các giả định của mình. So với các thành phần hành động trước đó, Parsons ở đây đã phát triển một kiểu hành động khác biệt hơn nhiều. Ông phân biệt các loại hành động bằng cách phân loại các định hướng của cá nhân. Đầu tiên, anh phân biệt hai khía cạnh của định hướng: định hướng động lực, "liên quan đến các tình huống hành động với khuynh hướng nhu cầu của diễn viên (sự hài lòng hoặc thiếu thốn)" và định hướng giá trị, "các khía cạnh của định hướng diễn viên bắt buộc anh ta phải tuân thủ các chuẩn mực và tiêu chí lựa chọn nhất định." (Parsons-Shils 1951: 59- 60.) Parsons phân biệt ba loại định hướng động lực: 1) về mặt nhận thức, diễn viên xem xét các đối tượng có liên quan trong tình huống (đối tượng vật lý hoặc đối tượng xã hội - tức là người và tập thể có liên quan trong tình huống), đạo cụ của các đối tượng, sự tách biệt của chúng, các biến thể có thể có trong việc sử dụng chúng, v.v. 2) ở chế độ "ống thông", khi diễn viên gắn ý nghĩa cảm xúc với các đối tượng được đề cập về mặt thỏa mãn nhu cầu. Do đó, Cathectic có thể được dịch với một số bảo lưu là "chế độ cảm xúc". Bản thân Parsons nhận thức được sự không xác định của thuật ngữ "cathexis" và do đó thêm vào một chú thích rằng trạng thái của "cathexis" khác với trạng thái tình cảm đơn giản ở chỗ nó không chỉ đơn giản biểu thị trạng thái cảm xúc bên trong, mà là sở thích cảm xúc đối với một đối tượng. Đánh giá là một chế độ định hướng động lực, trong đó diễn viên phân chia năng lượng của mình giữa các đối tượng và hành động về những đối tượng quan trọng đối với màu sắc cảm xúc, nhu cầu thỏa mãn và tìm cách tối ưu hóa hệ thống phân cấp sự hài lòng. Parsons nói thêm rằng đây là cách mà cá nhân tích hợp các định hướng nhận thức và "cathectic" vào một khuôn khổ thông minh duy nhất. Nói chung, chế độ nhận thức là khía cạnh nhu cầu của cá nhân, trong khi khía cạnh đánh giá tích hợp định hướng động lực này vào một hệ thống mục tiêu rộng lớn hơn, do đó điều chỉnh cho nhận thức thuần túy. (Parsons-Shils, 1951:59) Ông cũng phân biệt ba chế độ định hướng giá trị: 1) "chế độ nhận thức": đây là đặc điểm của việc xem xét các chuẩn mực liên quan đến tính hợp lệ của các phán đoán nhận thức; 18
2. Chế độ "Đánh giá cao": áp dụng các nguyên tắc phán đoán cảm xúc. 3. Chế độ "đạo đức": ở đây các nguyên tắc lựa chọn liên quan đến trách nhiệm hậu quả chi phối định hướng giá trị. Chúng tạo thành cơ sở cho các loại hành động: - Hành động trí tuệ, trong đó quan điểm đối tượng nhận thức và chuẩn mực nhận thức được ưu tiên hơn hai chế độ còn lại; - Hành động biểu cảm, trong đó thái độ cảm xúc (ống thông) và quan điểm khách quan về sự thỏa mãn nhu cầu được ưu tiên; - Hành động đạo đức hoặc có trách nhiệm, trong đó các chuẩn mực đạo đức và quan điểm đối tượng đánh giá thúc đẩy hành động. Ba loại cơ bản này được bổ sung bởi một loại hành động phái sinh: hành động công cụ: "Ở đây mục tiêu của hành động là tương lai. Quan điểm đối tượng cathectic và các chỉ tiêu đánh giá cao được ưu tiên trong việc lựa chọn mục tiêu; Nhưng các chuẩn mực nhận thức được ưu tiên trong quá trình đạt được mục tiêu". Parsons nói thêm rằng "tính ưu việt của quan sát nhận thức do đó được chia thành một loại nhận thức thuần túy, được gọi ở đây là hoạt động trí tuệ hoặc điều tra, và một loại công cụ, đặc trưng bởi sự lựa chọn mục tiêu cảm xúc". Parsons đã không thể thực sự nhận ra kiểu chữ đục đẽo này, mặc dù ảnh hưởng lớn sau này của nó. Trong tập thứ hai của mình (Hệ thống xã hội), xuất bản năm 1951, ông đã đặt ra cấu trúc của các hệ thống xã hội và sự khác biệt giữa chúng về các loại hành động. Trong một số vai trò nhất định, một hoặc một loại khác (loại hành động) hoặc sự kết hợp của một hoặc một loại khác chiếm ưu thế. Do đó, các hệ thống xã hội bao gồm các vai trò có thể được phân loại theo loại hành động thống trị (Parsons, 1951, 87-88). Một số ý kiến về công việc này của Parsons là theo thứ tự. Công việc của ông đã làm cho tên tuổi của ông được biết đến trên toàn thế giới, mặc dù ông đã được biết đến ở Mỹ cho công việc trước đó của mình. Đó cũng là công trình đặt ra tiêu chuẩn để đánh giá thành tựu lý thuyết của ông. Mặt khác, cũng có một số ý kiến tiêu cực về công việc này. Quan trọng nhất trong số đó là lời buộc tội về sự khó hiểu trong các lập luận của ông, rất khó để bác bỏ trong bối cảnh của tác phẩm này. Theo chúng tôi, thực tế là Parsons đã áp dụng một lập trường lý thuyết hệ thống, phân tích cao trong giai đoạn này đã đóng một vai trò cơ bản trong việc này. Trong suốt tác phẩm sau này của mình, ông nhấn mạnh rằng ông không quan tâm đến các hệ thống thực tế, mà với những hệ thống có tính chất phân tích (nghĩa là chỉ các hiện tượng xã hội có thể được chuyển đổi về mặt lý thuyết thành các hệ thống, nhưng nếu không thì sụp đổ và gắn bó chặt chẽ với nhau). Tuy nhiên, từ đầu những năm 1960 trở đi, những suy tư và cô lập của ông ngày càng liên quan đến các lĩnh vực xã hội có thể định vị thực tế (khoa học, nghệ thuật, luật pháp, nhà nước, v.v.), làm cho các phân tích của ông trở nên hữu hình và dễ hiểu hơn. Trong số những đổi mới khái niệm của tác phẩm hai tập năm 1951, các biến mẫu đóng vai trò quan trọng nhất. Parsons giữ lại khái niệm này, với một số sửa đổi, trong tác phẩm sau này của ông. Ông bắt đầu bằng cách xây dựng các cặp loại của các biến mẫu trong bối cảnh phân tích xã hội học thực nghiệm trước đó. Khi phân tích hoạt động của bác sĩ, ông đã cố gắng phát triển các đặc điểm của nghề nghiệp trí tuệ vào đầu những năm 1940. Trong bối cảnh này, Tönnies đã cố gắng phân biệt giữa các hoạt động chuyên nghiệp và định hướng kinh tế thuần túy trên cơ sở các cặp phạm trù "cộng đồng" và "xã hội" và nội dung cụ thể của chúng. Parsons thấy mối quan tâm chính của bác sĩ trong hoạt động của mình là phục hồi sức khỏe của bệnh nhân và, trên cơ sở này, thuộc về "cộng đồng". Tuy nhiên, hoạt động của anh ta được đặc trưng bởi một cách tiếp cận hợp lý và trung lập đối với kiến thức, đó là lý do tại sao anh ta nên được đưa vào khái niệm "xã hội". Những điều này khiến Parsons tin rằng sự phân đôi của Tönnies chỉ là một chiều, bên cạnh đó có một số chiều không gian khác tồn tại. Ngay trong các tập năm 1951, ông đã phân hủy - và hoàn thành - sự phân đôi Tönnies ban đầu thành năm cặp loại: 1. ảnh hưởng so với tính trung lập về cảm xúc; 2. Định hướng vị kỷ so với định hướng tập thể; 3. 19
Chủ nghĩa phổ quát so với chủ nghĩa đặc thù; 4. Ghi công so với khách quan hóa hiệu suất; 5. Tính đặc hiệu so với độ khuếch tán. (Parsons-Shils, 1951,78.) Hãy xem Parsons có nghĩa là gì khi lấy mẫu các biến trong phiên bản này: "Lược đồ biến lấy mẫu hình thành năm phân đôi. Đối với mỗi hành động, diễn viên phải chọn giữa năm phương án (....). Cặp đầu tiên là quyết định có chấp nhận một lựa chọn để đáp ứng nhu cầu bất kể hậu quả hay làm như vậy trong khi xem xét những hậu quả đó. Thứ hai là quyết định xem xét một hành động chỉ về tầm quan trọng của nó đối với cá nhân hay xem xét nó theo quy tắc tập thể hoặc đạo đức. Thứ ba là quyết định xem mình có đánh giá đối tượng liên quan đến hành động trong khuôn khổ khái niệm chung hay chỉ về tình huống và mối quan hệ của chính mình. Với sự phân đôi thứ tư, chúng tôi quyết định xem chúng tôi có coi đối tượng xã hội có liên quan đến hành động (tức là (các) người khác) là một tập hợp các thuộc tính (trạng thái) hay hơn nữa, liệu chúng tôi chỉ đối xử với nó theo hiệu suất của nó. Theo sự phân đôi thứ năm, chúng tôi quyết định có nên cấp một tập hợp các quyền vô thời hạn cho các đối tượng xã hội liên quan đến một hành động hay ngược lại, chỉ các quyền được xác định cụ thể "(Parsons-Shils, 1951: 48). Trong số năm biến mẫu, ba biến đầu tiên chỉ ra loại hướng và hai biến cuối cùng chỉ ra loại chế độ xem được tổ chức bởi những người tham gia vào hành động. Trong một số biến thể, Parsons liên kết các cặp biến mẫu với các loại hành động khác nhau. Ba biến mẫu đầu tiên và các liên kết với các loại hành động biểu đạt công cụ chứng tỏ là nhất quán nhất cho các cuộc thảo luận sau này. Hành động công cụ được đặc trưng bởi tính trung lập về cảm xúc, tính phổ quát và tính cụ thể, trong khi hành động biểu cảm được đặc trưng bởi tính ảnh hưởng, tính đặc biệt và tính khuếch tán. Tuy nhiên, các biến ví dụ chỉ trở nên thực sự quan trọng trong bối cảnh xem xét thêm sau này. Những ý tưởng của sinh viên trước đó của Parsons, Robert Bales về các vấn đề hệ thống chức năng đóng một vai trò quan trọng. Tập chung năm 1953 của họ Working Papers in the Theory of Action kết hợp hai khái niệm. C) Mặc dù rất khó để phân biệt chính xác các giai đoạn được mô tả trong công việc của Parsons, nhưng đáng để thảo luận về vấn đề này trong bối cảnh Giấy tờ làm việc. Ngay từ năm 1959, Don Martindale đã chỉ ra rằng Parsons dần dần chuyển từ điểm khởi đầu lý thuyết hành động trước đó sang chủ nghĩa đa chức năng, và các vĩ mô của xã hội chiếm một vị trí trung tâm trong lý thuyết của ông. (Martindale 1963: 68-78; Martindale, 1966: 21-43). Jürgen Habermas đã có thể định kỳ hóa sự phát triển trí tuệ của Parsons vào năm 1981, sau khi kết thúc công việc của mình. Theo quan điểm của ông, sự thay đổi được Martindale chỉ ra đánh dấu một bước ngoặt trong lý thuyết hệ thống của Parsons. Đối với Habermas, bước ngoặt này có thể bắt nguồn từ tập năm 1951 Hệ thống xã hội (Habermas, 1981 / II: 298). Khi xem xét công việc của Parsons, chúng ta có ấn tượng rằng mặc dù, như chúng ta đã thấy, trọng tâm chuyển từ các thành phần bên trong của hành động cá nhân sang các hệ thống hành động và ông phân tích các loại hành động trong các hệ thống này, khối lượng vẫn nhấn mạnh các hệ thống vĩ mô. Theo quan điểm của chúng tôi, những phân tích nghiêm túc đầu tiên theo hướng này có xu hướng được tìm thấy trong các tài liệu làm việc năm 1953, do đó trong Kinh tế và Xã hội, xuất bản năm 1956, chúng tôi thực sự thấy ứng dụng vào vĩ mô của khuôn khổ được sử dụng cho đến lúc đó chủ yếu cho các cấu trúc vi mô (gia đình, nhóm nhỏ). Cuốn sách Working Papers, như đã đề cập trước đó, là kết quả của sự kết hợp giữa các biến mẫu của Parsons và các vấn đề hệ thống chức năng của Robert Bales (Parsons-Bales-Shils, 1953). Bales đã tiến hành nghiên cứu nhóm nhỏ thực nghiệm vào cuối những năm 1940 - bằng cách tập hợp các nhóm thực nghiệm - và trong quá trình này đã phát triển 12 loại mà ông sử dụng để phân loại tất cả các hoạt động nhóm có thể quan sát được. Sau khi tiếp tục hệ thống hóa các loại này trong quá trình thử nghiệm, anh ta đã có thể cô lập bốn lĩnh vực hoạt động rộng lớn trong đó anh ta có thể ít nhiều giải thích tầm quan trọng của các tương tác của từng thành viên trong nhóm đối với nhóm. Bốn lĩnh vực hoạt động này là: Đảm bảo sự tích hợp nội bộ của nhóm, đạt được các mục tiêu của nhóm, thích ứng với môi trường bên ngoài và cuối 20