Toàn tập về C.Mác và Ph.Ăng-ghen - Tập 12

Chia sẻ: Vũ Huyền Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:589

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tập 12 của bộ Toàn tập C.Mác và Ph.Ăng-ghen bao gồm các tác phẩm của hai nhà kinh điển viết vào khoảng từ tháng Tư 1856 đến tháng Giêng 1859. trong tập này ngoài "Lời nói đầu" của các bản thảo kinh tế 1857 − 1858, hai nhà kinh điển chủ yếu phân tích cuộc khủng hoảng kinh tế lúc bấy giờ ở nhiều nước, dưới ánh sáng triển vọng sẽ xuất hiện một cao trào cách mạng mới. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Toàn tập về C.Mác và Ph.Ăng-ghen - Tập 12

lêi nhµ xuêt b¶n TËp 12 cña bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen bao gåm c¸c t¸c phÈm cña hai nhµ kinh ®iÓn viÕt vµo kho¶ng tõ th¸ng T 1856 ®Õn th¸ng Giªng 1859. Trong tËp nµy ngoµi "Lêi nãi ®Çu" cña c¸c b¶n th¶o kinh tÕ 1857 − 1858, hai nhµ kinh ®iÓn chñ yÕu ph©n tÝch cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ lóc bÊy giê ë nhiÒu níc, díi ¸nh s¸ng triÓn väng sÏ xuÊt hiÖn mét cao trµo c¸ch m¹ng míi. Hai «ng còng chØ râ ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa t b¶n nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XIX, sù xuÊt hiÖn vµ vai trß cña c¸c c«ng ty cæ phÇn. Hai «ng dµnh nhiÒu bµi ®Ó nãi vÒ phong trµo gi¶i phãng d©n téc ë c¸c thuéc ®Þa vµ quan hÖ gi÷a phong trµo nµy víi phong trµo c¸ch m¹ng ë chÝnh quèc. C¸c b¶n th¶o kinh tÕ 1857 − 1858 cña C.M¸c sÏ ®îc xuÊt b¶n thµnh mét tËp riªng. TËp nµy ®îc dÞch dùa vµo b¶n tiÕng Nga bé Toµn tËp C.M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, tËp 12 do Nhµ xuÊt b¶n s¸ch chÝnh trÞ quèc gia Liªn X« xuÊt b¶n t¹i M¸t-xc¬-va n¨m 1958. Ngoµi phÇn chÝnh v¨n, chóng t«i cßn in kÌm theo phÇn chó thÝch vµ c¸c b¶n chØ dÉn, do ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin Liªn X« (tríc ®©y) biªn so¹n ®Ó b¹n ®äc tham kh¶o. §ång thêi víi viÖc xuÊt b¶n bé Toµn tËp cña C.M¸c vµ Ph.¡ng-ghen, chóng t«i sÏ tæ chøc biªn so¹n s¸ch giíi thiÖu néi dung mçi tËp vµ c¸c t tëng c¬ b¶n trong t¸c phÈm chÝnh cña hai nhµ kinh ®iÓn. Th¸ng 8 n¨m 1993 Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia
8 c.m¸c diÔn v¨n ®äc t¹i buæi lÔ kû niÖm… 9 C.M¸c DiÔn v¨n ®äc t¹i buæi lÔ kû niÖm b¸o "The people's paper" ë Lu©n §«n ngµy 14 th¸ng T 18561 C¸i gäi lµ nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848 chØ lµ nh÷ng sù kiÖn nhá, nh÷ng vÕt nøt r¹n vµ nh÷ng kÏ hë kh«ng ®¸ng kÓ trªn c¸i vá cøng cña x· héi ch©u ¢u. Song, nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng Êy ®· ®Ó lé ra mét vùc th¼m n»m díi líp vá ®ã. Nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng nµy ®· ®Ó lé ra ë bªn díi c¸i bÒ mÆt tëng nh cøng r¾n Êy mét ®¹i d¬ng ®ang chao ®¶o mµ chØ cÇn lµm cho nã chuyÓn ®éng lµ cã thÓ ®Ëp vì tan tµnh nh÷ng ®¹i lôc gåm c¸c khèi ®¸ cøng. C¶ toµn bé nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng Êy ®· tuyªn bè mét c¸ch ån µo vµ Êp óng cuéc gi¶i phãng cña giai cÊp v« s¶n - bÝ mËt cña thÕ kû XIX vµ cña nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng trong thÕ kû nµy. Thùc ra, cuéc c¸ch m¹ng x· héi Êy ch¼ng ph¶i lµ mét c¸i g× míi mÎ ®îc ph¸t minh trong n¨m 1848. H¬i níc, ®iÖn vµ m¸y dÖt tù ®éng ®· lµ nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng nguy hiÓm h¬n rÊt nhiÒu, ngay c¶ khi so víi c¸c c«ng d©n BÐc-be, Ra-xpai, Bl¨ng-ki. MÆc dï bÇu kh«ng khÝ mµ chóng ta ®ang sèng ®Ì lªn mçi ngêi chóng ta mét søc nÆng lµ 20 000 li-vr¬, nhng chóng ta cã c¶m thÊy ®iÒu ®ã kh«ng? Kh«ng c¶m thÊy g× c¶, còng gièng nh x· héi ch©u ¢u tríc n¨m 1848 kh«ng c¶m thÊy bÇu kh«ng khÝ c¸ch m¹ng bao quanh x· héi ®ã tõ kh¾p mäi phÝa.
10 c.m¸c diÔn v¨n ®äc t¹i buæi lÔ kû niÖm… 11 Cã mét sù thËt vÜ ®¹i, ®Æc trng cho thÕ kû XIX cña chóng ta m×nh, chóng ta kh«ng hiÓu nhÇm b¶n chÊt cña c¸i tinh thÇn l¾t lÐo mµ kh«ng mét ®¶ng ph¸i nµo d¸m phñ nhËn. Mét mÆt, ®· xuÊt lu«n lu«n thÓ hiÖn ra trong tÊt c¶ c¸c m©u thuÉn ®ã. Chóng ta hiÓu hiÖn nh÷ng lùc lîng c«ng nghiÖp vµ khoa häc mµ kh«ng mét r»ng, ®Ó t¸c ®éng ®îc mét c¸ch thÝch ®¸ng, nh÷ng lùc lîng míi thêi ®¹i nµo tríc kia cña lÞch sö nh©n lo¹i thËm chÝ cã thÓ ngê cña x· héi chØ cÇn cã mét ®iÒu: nh÷ng con ngêi míi cÇn ph¶i n¾m tíi. MÆt kh¸c, ngêi ta còng ®· thÊy râ nh÷ng dÊu hiÖu cña mét lÊy nh÷ng lùc lîng ®ã, vµ nh÷ng con ngêi míi Êy chÝnh lµ c«ng sù sôp ®æ, vît xa tÊt c¶ nh÷ng sù kinh khñng næi tiÕng trong nh©n. C«ng nh©n còng lµ mét ph¸t minh cña thêi ®¹i míi, gièng lÞch sö thêi kú cuèi cïng cña §Õ chÕ La M·. nh m¸y mãc vËy. Trong nh÷ng hiÖn tîng khiÕn cho giai cÊp t Trong thêi ®¹i chóng ta, mäi sù vËt ®Òu tùa hå nh bao hµm s¶n, giíi quý téc vµ nh÷ng kÎ tiªn tri xÊu sè ®o¸n tríc sù tho¸i bé mÆt ®èi lËp cña nã. Chóng ta thÊy r»ng nh÷ng m¸y mãc cã mét søc ph¶i lo sî, chóng ta nhËn ra ngêi b¹n tèt cña m×nh, ®ã lµ R«-bin m¹nh kú diÖu trong viÖc gi¶m bít lao ®éng cña con ngêi vµ lµm Gót-phª-l©u2, chó chuét ®ång giµ biÕt ®µo ®Êt kh¸ nhanh, nhËn ra cho lao ®éng cña con ngêi cã kÕt qu¶ h¬n, th× l¹i ®em n¹n ®ãi vµ ngêi thî ®¸nh m×n vinh quang nµy - ®ã lµ c¸ch m¹ng. C«ng nh©n t×nh tr¹ng kiÖt quÖ ®Õn cho con ngêi. Nh÷ng nguån cña c¶i míi, tõ Anh lµ ®øa con ®Çu lßng cña nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i. Vµ tÊt xa tíi nay cha ai biÕt, dêng nh do mét søc m¹nh thÇn kú nµo nhiªn hä sÏ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi cuèi cïng ®Õn gióp ®ì cho ®ã l¹i ®ang biÕn thµnh nguån gèc cña sù nghÌo khæ. Nh÷ng th¾ng cuéc c¸ch m¹ng x· héi do nÒn c«ng nghiÖp Êy s¶n sinh ra, mét cuéc lîi cña kü thuËt dêng nh ®· ®îc mua b»ng c¸i gi¸ cña sù suy c¸ch m¹ng ®em l¹i sù gi¶i phãng chÝnh giai cÊp hä trªn toµn thÕ ®åi vÒ mÆt tinh thÇn. Dêng nh loµi ngêi cµng chinh phôc ®îc giíi, mét cuéc c¸ch m¹ng còng cã tÝnh chÊt phæ biÕn nh sù thèng thiªn nhiªn nhiÒu h¬n, th× con ngêi l¹i cµng trë thµnh n« lÖ cña trÞ cña t b¶n vµ chÕ ®é n« lÖ lµm thuª. T«i biÕt râ cuéc ®Êu tranh nh÷ng ngêi kh¸c hoÆc n« lÖ cho sù ®ª tiÖn cña chÝnh m×nh. Dêng anh dòng mµ c«ng nh©n Anh ®· tiÕn hµnh tõ gi÷a thÕ kû tríc, nh ngay c¶ ®Õn ¸nh s¸ng thuÇn khiÕt cña khoa häc còng kh«ng cuéc ®Êu tranh ®ã së dÜ Ýt ®îc ngêi ta biÕt ®Õn v× c¸c nhµ sö thÓ chiÕu räi b»ng c¸ch nµo kh¸c ngoµi c¸ch chiÕu räi vµo c¸i bèi häc t s¶n ®· bá nã trong bãng tèi vµ lµm ng¬ kh«ng nãi ®Õn. c¶nh tèi t¨m cña sù ngu dèt. TÊt c¶ nh÷ng ph¸t minh cña chóng ta Vµo thêi Trung cæ, ë níc §øc cã mét toµ ¸n bÝ mËt ®îc gäi lµ vµ tÊt c¶ sù tiÕn bé cña chóng ta tùa hå nh ®ang dÉn tíi chç lµ "Vehmgericht"1*, lËp ra ®Ó tr¶ thï nh÷ng hµnh ®éng tµn b¹o cña nh÷ng lùc lîng vËt chÊt th× ®îc ban cho mét ®êi sèng tinh thÇn, c¸c giai cÊp cÇm quyÒn. NÕu cã ch÷ thËp ®á vÏ trªn têng mét nhµ cßn ®êi sèng cña con ngêi vèn ®· bÞ tíc mÊt c¸i mÆt tinh thÇn råi nµo ®ã, th× mäi ngêi ®Òu hiÓu r»ng chñ nhµ ®ã ®· bÞ "Vehm" kÕt th× nay l¹i bÞ h¹ thÊp xuèng tr×nh ®é nh÷ng lùc lîng vËt chÊt ®¬n ¸n. HiÖn nay th× ch÷ thËp ®á thÇn bÝ ®· ®îc vÏ lªn tÊt c¶ c¸c nhµ ë thuÇn. M©u thuÉn ®èi kh¸ng ®ã gi÷a mét bªn lµ nÒn c«ng nghiÖp ch©u ¢u. Giê ®©y, chÝnh lÞch sö lµ quan tßa, cßn ngêi thi hµnh b¶n hiÖn ®¹i vµ khoa häc víi mét bªn lµ c¶nh bÇn cïng hiÖn nay vµ ¸n cña tßa ¸n ®ã lµ giai cÊp v« s¶n. sù suy ®åi, m©u thuÉn ®èi kh¸ng ®ã gi÷a lùc lîng s¶n xuÊt vµ quan hÖ x· héi trong thêi ®¹i chóng ta lµ mét sù thËt râ rµng, In theo ®óng b¶n ®¨ng trªn tê "The In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o kh«ng tr¸nh khái vµ kh«ng thÓ chèi c·i ®îc. Mét sè ®¶ng ph¸i People's Paper” sè 207, ngµy 19 th¸ng Nguyªn v¨n lµ tiÕng Anh ta th¸n vÒ t×nh h×nh ®ã; sè kh¸c l¹i muèn tho¸t khái nh÷ng T 1856 thµnh tùu hiÖn ®¹i cña kü thuËt, ®Ó nhê ®ã mµ tr¸nh ®îc nh÷ng xung ®ét hiÖn nay; mét sè kh¸c n÷a th× l¹i cho r»ng sù tiÕn bé trong c«ng nghiÖp cµng lín bao nhiªu th× nhÊt ®Þnh nã sÏ ®îc bæ sung b»ng sù l¹c hËu còng lín bÊy nhiªu trong chÝnh trÞ. VÒ phÝa 1* - "Tßa ¸n Phª-ma"
12 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 13 dùng lªn mÊy n¨m tríc ®©y ®Ó kû niÖm mét con ngêi kú diÖu ®îc tÊt c¶ chóng ta kÝnh träng". A-bíc-®in, nhµ quý téc tan1*, tõng ®i ®©y ®ã nhiÒu, ®· coi tîng ®µi lµ "cã phÇn thiªng liªng". B¸ tíc Man-m¬-xbª-ri th× "hoµn toµn t¸n thµnh nh÷ng lêi ph¸t biÓu Êy cña b¸ tíc cao quý, nh÷ng lêi C.M¸c cã thÓ coi lµ ®· thÓ hiÖn ®îc t×nh c¶m cña chóng ta vÒ viÖc nµy". VËy th× chóng ta h·y nh×n l¹i cuéc ®êi cña vÞ anh hïng tuyÖt vêi mµ thîng nghÞ viÖn ca ngîi lµ th¸nh thiÖn nh vËy xem sao. Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi Sù kiÖn ®¸ng ghi nhí nhÊt trong cuéc ®êi cña c«ng tíc I-oãc x¶y ra vµo n¨m 1763 - ®ã lµ sù ra ®êi cña ngµi. Hai m¬i s¸u c«ng tíc I-oãc n¨m sau, ngµi ®· cã thÓ lµm cho toµn thÕ giíi chó ý tíi m×nh v× ®· chèi tõ nh÷ng l¹c thó cña cuéc sèng ®éc th©n ®Ó lµm mét «ng chång. Cuéc chiÕn tranh chèng ph¸i Gia-c«-banh ®· mang ®Õn cho vÞ hoµng th©n mét dÞp tèt ®Ó trë thµnh tíng lÜnh cña hoµng gia. §óng vµo lóc hu©n tíc Gi«n Rít-xen, c¸i anh chµng NÕu qu©n ®éi Anh cã liªn tiÕp bÞ thÊt b¹i trong thêi gian cuéc "Nh·i nhÐp v¾t mòi cha s¹ch"1* hµnh qu©n lõng danh mu«n thuë ë Phlan-®r¬ vµ cuéc hµnh qu©n nµy ®a ra mét trong nh÷ng ®Ò ¸n lè bÞch, nhá män cña m×nh kh«ng kÐm phÇn vinh quang ë Hen-®Ðc3, th× nã vÉn cø lu«n lu«n nh»m gi¸o dôc ngêi khæng lå lµ nh©n d©n ®Ó lµm trß tiªu khiÓn ®îc an ñi ë chç lµ vÞ t lÖnh hoµng gia cña nã bao giê còng trë vÒ nhµ ®îc toµn vÑn vµ b×nh an. Mäi ngêi ®Òu biÕt lµ ngµi ®· cho h¹ nghÞ viÖn, th× c¸c b¹n ®ång sù cña y trong thîng nghÞ khÐo lÐo bá mÆc «ng U-sa-r¬ ë H«ng-xcèt-t¬ nh thÕ nµo vµ cuéc viÖn còng ®a ra tÊm g¬ng râ rµng vÒ tr×nh ®é gi¸o dôc nhê trêi bao v©y §oong-kÐc-c¬ cña ngµi phÇn nµo cßn vît c¶ cuéc v©y h·m mµ cã cña c¸c nhµ cÇm quyÒn Anh. §èi tîng nh÷ng cuéc tranh thµnh T¬-roa. C¸i vinh quang mµ ngµi ®· giµnh ®îc trong cuéc c·i cña hä lµ b¶n b¸o c¸o cña mét tiÓu ban h¹ nghÞ viÖn ®Ò nghÞ hµnh qu©n ë Phlan-®r¬ lín lao ®Õn nçi PÝt, v× ghen víi vßng nguyÖt ®a tîng ®µi c«ng tíc I-oãc ra khái qu¶ng trêng Oa-tÐc-l« v× quÕ cña c«ng tíc, ®· b¾t buéc bé trëng chiÕn tranh §an-®a-x¬ lîi Ých cña khu vùc nµy. HÇu tíc Clan-ri-c¸c-®¬ ph¸t biÓu vÒ ph¶i göi cho ngµi hoµng th©n bøc th«ng ®iÖp thîng khÈn b¾t vÊn ®Ò nµy nh sau: ph¶i trë vÒ tøc kh¾c, dµnh sù dòng c¶m c¸ nh©n vµo nh÷ng lóc "C«ng tíc I-oãc kh«ng nh÷ng lõng lÉy tiÕng t¨m v× dßng dâi cao quý cña hiÓm nguy h¬n vµ ph¶i nhí tíi c©u ch©m ng«n cæ cña Pha-bi-ót: m×nh, mµ cßn cã c«ng lín phß vua gióp níc... Kh«ng ph¶i chØ mét sè b¹n bÌ famae etiam jactura facienda est pro patria2*. Mét sÜ quan nµo th©n cËn cña ngµi, mµ ai ai còng ®au ®ín tríc viÖc «ng t¹ thÕ. TÊt c¶ mäi ®ã tªn lµ Coãc-r©y-n¬ Gi«n-xt¬n, ngêi sau nµy chóng t«i sÏ cßn nãi ngêi ®Òu véi vµng tranh nhau x¸c nhËn c«ng tíc ®· hoµn thµnh nh÷ng tíi, ®îc uû nhiÖm ®a th«ng ®iÖp nµy vµ, nh mét t¸c gi¶ sèng nhiÖm vô ®îc giao phã víi mét nhiÖt t×nh nh thÕ nµo". thêi bÊy giê viÕt, "Gi«n-xt¬n ®· hoµn thµnh sù uû nhiÖm ®ã mét Theo ý kiÕn cña hÇu tíc Lan-x®ao-n¬ th× c¸ch nhanh chãng vµ kiªn quyÕt ®Õn møc toµn qu©n ph¶i kh©m "kh«ng thÓ qu¸ nhÑ d¹ dän ®i hay di chuyÓn c¸i tîng ®µi võa míi ®îc 1* Quý téc xø Xcèt-len 1* SÕch-xpia. "GiÊc méng ®ªm hÌ", håi III, c¶nh hai. 2* - V× Tæ quèc ph¶i hy sinh ®Õn c¶ vinh quang.
14 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 15 phôc"4. Nh÷ng kú tÝch cña ngµi trong lÜnh vùc tµi chÝnh cßn to quyÒn ®îc n©ng cÊp hoÆc khiÓn tr¸ch bÊt cø sè lîng bao nhiªu lín h¬n so víi nh÷ng kú tÝch chiÕn ®Êu cña c«ng tíc trong thêi c¸c sÜ quan tham mu vµ c¸c sÜ quan kh¸c trong sè kho¶ng gian còng cuéc hµnh qu©n ®ã, bëi v× mét c¬n ho¶ ho¹n cøu tinh ë 12000 ngêi. mçi kho hËu cÇn còng døt kho¸t thanh to¸n ®îc ®©u vµo ®Êy tÊt c¶ nh÷ng nh©n viªn hËu cÇn, nh÷ng nh©n viªn gi¸m s¸t vµ Hoµng th©n ®· kh«ng bá lì c¬ héi giµnh lÊy phÇn b¸o ®¸p thËt nh÷ng kÎ giao hµng nhá män cña ngµi. MÆc dï cã nh÷ng thµnh ®¸ng kÓ cña x· héi do ngµi cã nh÷ng chØ thÞ chung s¸ng suèt b¾t tÝch nh vËy, n¨m 1799 chóng t«i l¹i thÊy hoµng th©n cÇm ®Çu c¾t bá nh÷ng queues1* trªn ®Çu tÊt c¶ c¸c binh sÜ vµ h¹ sÜ quan; cuéc viÔn chinh Hen-®Ðc, cuéc viÔn chinh nµy ®îc b¸o chÝ Anh, do ngµi trang bÞ thªm cho hä mét miÕng cao su gi÷ cho ®Çu s¹ch díi sù b¶o trî c«ng khai cña PÝt, miªu t¶ nh mét cuéc d¹o ch¬i sÏ; do b¾t chØnh ®éi h×nh bªn ph¶i, bªn tr¸i; do b¾t ®i ®Òu nhanh, ®i gi¶n ®¬n, bëi v×, ai mµ ch¼ng c¶m thÊy mét ®iÒu khã tëng tîng ®Òu ch©n, dån hµng vµ gi·n hµng, dµn hµng ngang vµ quay thµnh ®îc lµ: chØ riªng sù xuÊt hiÖn cña mét ®éi qu©n 45000 ngêi, hµng däc; do viÖc hä ®· thùc hiÖn døt kho¸t nh÷ng hiÖu lÖnh bång ®îc hç trî ë phÝa sau b»ng mét ®oµn tµu chiÕn ®· lµm chñ trªn sóng; do ngµi b¾t c¾t tãc vµ quÊn xµ-c¹p ®en, lau sóng vµ lµm vÖ vÞnh Gi©y-®Ðc-Gie, díi sù chØ huy cña ngêi nèi ng«i triÒu ®¹i sinh qu©n trang, qu©n dông còng nh viÖc quy ®Þnh cho anh chµng Gi«n Bun ph¶i bã chÆt bé ngùc ®å sé cña m×nh trong chiÕc Brao-n¬-svai-g¬, mµ l¹i kh«ng ®¸nh tan ®îc mét ®¸m « hîp ¸o lãt chËt vµ ®éi lªn c¸i ®Çu ngu ®én cña m×nh chiÕc mò kiÓu gåm 20000 ngêi Ph¸p. cña ¸o, cßn tÊm lng réng th× bã trong c¸i ¸o kho¸c kÖch cìm; - "díi sù chØ huy cña mét g· häc nghÒ in ë Li-mu-danh, mét th»ng Bruyn vµ do tÊt c¶ nh÷ng c¸i kh¸c ®¹i lo¹i nh vËy t¹o thµnh néi dung nµo ®ã, ®îc häc tËp qu©n sù vµ chÝnh trÞ trong c¸c phßng ch¬i bãng thêi c¸ch cña m«n khoa häc qu©n phong qu©n kû. §ång thêi ngµi còng thÓ m¹ng Ph¸p". hiÖn nh÷ng tµi n¨ng kiÖt xuÊt cña mét nhµ chiÕn lîc vµ chiÕn Song, g· häc nghÒ in cña thµnh phè Li-mu-danh, víi th¸i ®é thuËt trong cuéc néi chiÕn chèng ®¹i t¸ Coãc-r©y-n¬ Gi«n-xt¬n, chÝnh lµ vÞ sÜ quan mµ tríc kia PÝt ®· uû nhiÖm ra lÖnh ®×nh v« liªm sØ th« lç vèn cã cña c¸c tíng lÜnh ph¸i Gia-c«-banh, ®· chØ cuéc hµnh qu©n b¸ch chiÕn b¸ch th¾ng cña c«ng tíc I-oãc ë d¸m ®¸nh cho hoµng th©n thÊt ®iªn b¸t ®¶o bÊt cø lóc nµo g· ta Phlan-®r¬. N¨m 1801, Gi«n-xt¬n ®· tõng lµ ®¹i t¸ phô tr¸ch trung ch¹m tr¸n hoµng th©n; vµ khi hoµng th©n quyÕt ®Þnh r»ng sèng ®oµn (lÝnh da ®en) §«ng Ên sè 8 vµ lµm thèng ®èc ®¶o §«-mi-ni-c¬ v× lîi Ých cña Tæ quèc m×nh lµ ®¸ng ngîi ca gÊp béi so víi chÕt v× vµ «ng ta ®· bÞ triÖu håi vÒ Anh do ®Ó x¶y ra cuéc phiÕn lo¹n ë nã nªn ®· t×m mäi c¸ch ®Ó quay vÒ Hen-®Ðc, th× Bruyn l¹i v« lÔ trung ®oµn nµy. ¤ng ta ®· buéc téi nµy cho Gi«n Goãc-®«n, thiÕu t¸ ®Õn møc kh«ng ®Ó cho ngµi ch¹y vÒ ®ã chõng nµo c«ng tíc cha ë trung ®oµn m×nh, ngêi trùc tiÕp chØ huy trung ®oµn vµo thêi ký HiÖp ®Þnh ®Çu hµng An-c¬-ma-r¬5 næi tiÕng, trong hiÖp ®Þnh gian x¶y ra cuéc phiÕn lo¹n. Viªn thiÕu t¸ Goãc-®«n nµy, còng nh nµy ngêi ta b¾t buéc ph¶i trao tr¶ t¸m ngµn thuû thñ Ph¸p vµ ®¹i t¸ Goãc-®«n, th ký cña c«ng tíc, ®Òu thuéc dßng hä Goãc-®«n Hµ Lan lóc ®ã ®ang bÞ cÇm tï ë Anh. næi tiÕng, mét dßng hä ®· s¶n sinh ra cho thÕ giíi hµng ®µn hµng V× ch¸n ng¸n c¸c cuéc hµnh qu©n nªn c«ng tíc I-oãc ®· kh«n lò nh÷ng con ngêi vÜ ®¹i kiÓu nh Goãc-®«n, ngêi ®· nÆn ra ngoan h¹ cè ®Ó cho tªn tuæi cña m×nh ch×m trong bãng tèi mét Hoµ íc A-®ri-a-n«-p«n6, hay kiÓu nh tan A-bíc-®in, ngêi ®· thêi gian, ®iÒu ®ã lµ viÖc lµm th«ng thêng ®èi víi mét vÞ tæng t tõng nhiÒu lÇn ®i kh¾p ®ã ®©y, vµ cËu Êm kh«ng kÐm phÇn næi lÖnh n»m trong Bé tæng tham mu cña qu©n ®éi Anh. Nhng c¶ tiÕng cña «ng ta, ®¹i t¸ Goãc-®«n lõng lÉy ë Crm. Do vËy, c«ng ë ®©y n÷a ngµi còng vÉn ®øng ®Çu mét ngµnh mµ hµng n¨m tiªu tèn cña nh©n d©n 23000000 pao xtÐc-linh vµ mang l¹i cho ngµi 1* - c¸i ®u«i tãc mét quyÒn lùc ®Çy ®ñ mµ chØ cã vua míi ®îc kiÓm tra; ®ã lµ
16 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 17 tíc I-oãc ph¶i b¸o thï kh«ng nh÷ng kÎ ®· vu khèng dßng hä trëng cña m×nh8 vµ tõ ®ã cha hÒ t¹i ngò lÊy mét ngµy, - ®· Goãc-®«n, mµ tríc hÕt ph¶i b¸o thï con ngêi ®· mang ®Õn bøc ®îc c«ng tíc I-oãc giao cho chøc chØ huy trung ®oµn, nh vËy, th«ng ®iÖp o¸i o¨m Êy. BÊt chÊp søc Ðp cña ®¹i t¸ Gi«n-xt¬n, PhÝt-x¬-pa-t¬-rÝch - bé trëng bé chiÕn tranh tÊt ph¶i nhËn c¸c m·i ®Õn th¸ng Giªng 1804 Gi«n Goãc-®«n míi ph¶i ra toµ ¸n b¶n têng tr×nh cña PhÝt-x¬-pa-t¬-rÝch - ®¹i t¸. B»ng nh÷ng binh. MÆc dï toµ ¸n thõa nhËn hµnh vi cña y lµ kh«ng hîp ph¸p, m¸nh khoÐ l¸u c¸ nhµ binh ®¹i lo¹i nh vËy mµ c«ng tíc I-oãc lµ nhÑ d¹ mµ ph¹m ph¸p vµ ®¸ng khiÓn tr¸ch nÆng, c«ng tíc I- ®· ®Ì bÑp ®îc ®¹i t¸ Gi«n-xt¬n vµ qua ®ã ®· chøng minh ®îc oãc vÉn b¶o lu cho y nguyªn l¬ng vµ thËm chÝ c¶ cÊp hµm cò; tµi chiÕn lîc cña m×nh. nhng tõ th¸ng Mêi 1803, ngµi ®· g¹ch tªn Gi«n-xt¬n trong MÆc dï trÝ ãc cã phÇn ®Çn ®én thõa kÕ ®îc cña triÒu ®¹i danh s¸ch nh÷ng ngêi ®îc ®Ò b¹t cÊp thiÕu tíng, vµ Gi«n- Brao-n¬-svai-g¬ vinh quang, vÞ c«ng tíc nµy vÉn lµ con ngêi xt¬n ®· thÊy trong danh s¸ch nµy cã tªn nh÷ng sÜ quan trÎ h¬n l¸u c¸ theo kiÓu c¸ch riªng, - ®iÒu nµy ®· ®îc chøng minh ®Çy y vÒ tuæi qu©n vµ ®îc hëng u tiªn. Sau ®ã chÝn tuÇn lÔ, ngµy ®ñ qua sù kiÖn lµ ngµi ®· cÇm ®Çu "t thÊt" cña Giãoc-gi¬ III, 10 th¸ng Ch¹p 1803, Gi«n-xt¬n ®· nhËn ®îc phóc ®¸p vÒ ®¬n mét héi ®ång hoµng gia hÑp, vµ ®ång thêi còng lµ thñ lÜnh cña khiÕu n¹i cña y göi hoµng th©n r»ng, tªn y kh«ng ®îc ®a vµo ®¶ng triÒu ®×nh mµ ngêi ta quen gäi díi c¸i tªn "nh÷ng ngêi danh s¸ch ®Ò b¹t lªn cÊp tíng bëi v× "ngêi ta ®a ra nh÷ng lêi b¹n cña nhµ vua"9. Cßn mét b»ng chøng n÷a lµ víi kho¶n thu buéc téi «ng ta, mµ c¨n cø cña nh÷ng lêi buéc téi nµy cha ®îc nhËp hµng n¨m 61000 p.xt. ngµi vÉn dïng mÑo, díi h×nh thøc kiÓm tra". Gi«n-xt¬n kh«ng thÓ lµm g× h¬n cho ®Õn tËn ngµy 28 vay, ®Ó bßn rót cña néi c¸c 54000 p.xt. mµ vÉn kh«ng tr¶ nh÷ng th¸ng N¨m 1804, lóc Êy y míi biÕt ®îc thiÕu t¸ Goãc-®«n lµ mãn nî riªng cña m×nh, mÆc dï ®ã lµ kho¶n tÝn dông nhµ níc ngêi ®· buéc téi y. Vô xÐt xö Gi«n-xt¬n bÞ ho·n hÕt kú nµy sang mµ ngµi ®îc cÊp. §Ó ®¹t nh÷ng kú tÝch nh vËy, cÇn ph¶i cã mét kú kh¸c, bëi lÏ toµ ¸n binh cã tr¸ch nhiÖm xÐt xö vô cña y khi bé ãc thËt lµ th¸o v¸t. V× mäi ngêi ®Òu biÕt r»ng "nh÷ng quyÒn cao th× rêi sang Kªn-tíc-bª-ri, khi th× sang Chen-xi, vµ m·i ®Õn chøc träng thêng bÞ nhiÒu con m¾t nhßm ngã"1* cho nªn còng dÔ th¸ng Ba 1805, vô ¸n míi ®îc ®a ra xÐt xö. Gi«n-xt¬n hoµn hiÓu t¹i sao ChÝnh phñ Gren-vin kh«ng ng¹i ngÇn ®Ò nghÞ hoµng toµn tr¾ng ¸n, ®îc toµ minh oan, vµ «ng ta ®ßi ®îc ®a l¹i vµo th©n kh«ng ®¶m nhiÖm mét sè nhiÖm vô thø yÕu cã liªn quan ®Õn danh s¸ch ®Ò b¹t, nhng ngµy 16 th¸ng N¨m 1805, l¹i cã ý kiÕn chøc vô cña ngµi, h¬n n÷a ®iÒu ®ã, - nh ngêi ta ®· nhËn xÐt b¸c bá cña ®øc hoµng th©n. Ngµy 28 th¸ng S¸u, tíng PhÝt-x¬-pa- trong mét bµi ®¶ kÝch10 ®îc c«ng tíc tr¶ tiÒn, - sÏ khiÕn cho vai t¬-rÝch, - mét trong nh÷ng thµnh viªn cña coterie Phèc-x¬7, - ®· trß t lÖnh cña ngµi kh«ng cßn ý nghÜa g× n÷a. Ngêi ta cÇn ph¶i tuyªn bè t¹i nghÞ viÖn r»ng v× quyÒn lîi cña Gi«n-xt¬n, - mµ viÖc thÊy r»ng trong sè thµnh viªn cña chÝnh c¸i chÝnh phñ nµy cßn ®èi xö bÊt c«ng víi con ngêi Êy "®· g©y ra sù c«ng phÉn hÕt søc cã c¶ Lan-x®ao-n¬ víi tªn gäi lµ c«ng tíc Hen-ri PÐt-ti. ChÝnh m¹nh mÏ trong toµn thÓ qu©n ®éi", - «ng ta ®Ò nghÞ vµo ®Çu kú phñ nµy ®e do¹ giao cho ngêi chiÕn sÜ quang vinh Êy mét g¸nh häp sau cña nghÞ viÖn ph¶i dµnh mét phiªn häp riªng ®Ó bµn vÒ nÆng lµ héi ®ång qu©n sù, vµ gi¶ dèi cam ®oan r»ng dêng nh vô nµy. Kú häp ®ã ®· b¾t ®Çu nhng lóc ®ã PhÝt-x¬-pa-t¬-rÝch ®· "®Êt níc" h¼n sÏ tiªu vong nÕu kh«ng dµnh riªng ra mét nhãm lµ bé trëng bé chiÕn tranh vµ víi c¬ng vÞ bé trëng «ng ta sÜ quan ®Ó gióp ®ì vÞ t lÖnh kh«ng cã kinh nghiÖm. Bän ti tiÖn tuyªn bè r»ng sÏ kh«ng ®Ò cËp tíi c¸i ®Ò nghÞ mµ tríc ®©y «ng nµy ®Ì nÐn c«ng tíc ®Õn møc ®ßi ®iÒu tra ho¹t ®éng cña do¹ ®a ra. Ýt l©u sau vÞ bé trëng bé chiÕn tranh nµy, - mét con ngµi trong Bé tæng tham mu qu©n ®éi Anh. May thay, ©m mu ngêi mµ trong ®êi cha hÒ biÕt ®Õn mïi thuèc sóng vµ cha bao giê nh×n thÊy kÎ ®Þch, vµ c¸ch ®©y 20 n¨m ®· b¸n c¸i chøc ®¹i ®éi 1* SÕch-pia. "¡n miÕng tr¶ miÕng", håi IV, mµn hai (pháng theo).
18 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 19 cña phe Gren-vin ®· bÞ chÊm døt bëi sù can thiÖp trùc tiÕp, hay vît qu¸ c¸i ®Ò tµi thuÕ trùc thu, cã thÓ thÊy r»ng cã hµng chôc nh©n vËt tiÕn nãi ®óng h¬n, do cã lÖnh cña Gioãc-gi¬ III, con ngêi nµy tuy ai s¸t ®Õn ngêi ®ang nãi ®Ó nghe xem "zarten if the Duke of York be a gooen to 1* còng biÕt lµ ®Çn ®én, song vÉn cã ®ñ s¸ng suèt ®Ó ®¸nh gi¸ ®îc be zent to Spain" . tµi n¨ng ®øa con yªu cña m×nh. Nh vËy, râ rµng lµ, mÆc dï bän ganh tÞ xoi mãi c«ng tíc ®· N¨m 1808, xuÊt ph¸t tõ lßng dòng c¶m vµ lßng ¸i quèc, vÞ cè g¾ng hÕt søc, hä vÉn kh«ng lµm lu mê ®îc nh÷ng chiÕn c«ng thèng so¸i v« cïng t«n kÝnh ®· cè ch¹y v¹y ®Ó ®îc lµm t lÖnh tríc ®©y cña ngµi tríc m¾t thiªn h¹. BÊt kú ai còng ph¶i hÕt qu©n ®éi Anh t¹i T©y Ban Nha vµ Bå §µo Nha. søc h¶ hª khi thÊy toµn thÓ ®Êt níc chØ t©m niÖm mét ®iÒu lµ Song, mét nçi lo sî bao trïm kh¾p thiªn h¹ lóc bÊy giê lµ gi¸ cã c¸ch nµo mµ gi÷ ngµi ë l¹i nhµ! Vµ dÜ nhiªn c«ng tíc, víi níc Anh vµo thêi ®iÓm qu¸ nghiªm träng cã thÓ l¹i kh«ng cã nç lùc lín lao cña trÝ tuÖ cao ®Ñp cña m×nh, ®· k×m bít tinh thÇn mét vÞ t lÖnh nh thÕ phôc vô ë trong níc, nçi lo sî ®ã béc lé x¶ th©n chiÕn trËn cña m×nh vµ yªn t©m ë l¹i trong Bé tæng mét c¸ch qu¸ Çm Ü, thiÕu tÕ nhÞ vµ hÇu nh kh«ng lÞch sù n÷a. tham mu cña qu©n ®éi Anh. Ngêi ta nh¾c nhë ngµi vÒ nh÷ng thÊt b¹i tríc ®©y ë níc Tríc khi chuyÓn sang thêi kú rùc rì nhÊt cña cuéc ®êi huy ngoµi, khuyªn ngµi gi÷ søc ®Ó chèng kÎ thï bªn trong vµ ®Ò hoµng nµy, chóng t«i ph¶i ng¾t c©u chuyÖn cña m×nh vµ xin nªu phßng sù c¨m phÉn cña x· héi. Kh«ng chót ngÇn ng¹i, vÞ c«ng lªn r»ng ngay tõ n¨m 1806 ngµi c«ng tíc ®· ®îc nh÷ng ngêi tíc cao thîng lÖnh cho c«ng bè mét bµi ch©m biÕm nh»m trung thµnh víi cha m×nh ®¸nh gi¸ mét c¸ch ®Çy ®ñ tríc qu¶ng chøng minh c¸i quyÒn cha truyÒn con nèi cña m×nh bÞ ngêi ta ®¹i nh©n d©n. Trªn tê "Political Register" cña m×nh xuÊt b¶n ®¸nh b¹i ë Bå §µo Nha vµ T©y Ban Nha, còng nh ngµi ®· tõng n¨m ®ã, Cèp-bÐt viÕt: bÞ ®¸nh b¹i ë Phlan-®r¬ vµ ë Hµ Lan. Nhng than «i! Tê "¤ng ta chØ næi tiÕng vÒ mét ®iÒu lµ ®· cao ch¹y xa bay tríc kÎ thï vµ ®· "Morning Chronicle"11 thêi bÊy giê ®· viÕt: lµm nhôc qu©n ®éi cña níc Anh; dë kh«n dë d¹i, lóc Êy «ng ta l¸u c¸ mét c¸ch bØ æi nhÊt, «ng ta næi bËt v× võa nhu nhîc hoµn toµn theo kiÓu ®µn bµ võa "ngêi ta biÕt râ lµ trong trêng hîp nµy cã mét sù nhÊt trÝ hoµn toµn vÒ hung b¹o nh quû d÷, võa kiªu c¨ng võa ®ª tiÖn, võa hoang phÝ võa tham lam. quan ®iÓm gi÷a chÝnh phñ vµ nh©n d©n, gi÷a ph¸i chÝnh phñ vµ ph¸i ®èi lËp". N¾m ®îc quyÒn chØ huy qu©n ®éi, «ng ta lµm háng c«ng viÖc ®îc giao phã vµ Tãm l¹i, nh÷ng lêi ®ån ®¹i vÒ viÖc bæ nhiÖm c«ng tíc ý chõng lîi dông ®Þa vÞ cña m×nh ®Ó cíp bãc nh©n d©n mét c¸ch nhôc nh·, nghÜa lµ ®· ®e däa ®Èy níc Anh vµo mét vô bª bèi thËt sù. Ch¼ng h¹n, cíp bãc nh÷ng ngêi mµ «ng ta ®îc giao phã b¶o vÖ víi tiÒn l¬ng cao. Sau khi mua chuéc tõ tríc vµ h¨m däa tõ tríc tÊt c¶ nh÷ng ai mµ «ng ta cho lµ trªn mét tê tuÇn b¸o ë Lu©n §«n thêi bÊy giê12, chóng t«i ®äc cã thÓ l«i «ng ta ra ¸nh s¸ng, th× «ng ta mÆc cho nh÷ng tËt xÊu v« vµn vµ mu«n thÊy: vÎ cña m×nh th¶ søc tung hoµnh vµ «ng ta ®· biÕn thµnh ®èi tîng cña sù c¨m "Ngêi ta kh«ng chØ bµn t¸n vÒ ®Ò tµi nµy trong c¸c qu¸n trä, trong tiÖm cµ-phª, ghÐt, tuy ngÊm ngÇm nhng réng kh¾p". ngoµi chî, trªn c¸c ®êng phè vµ nh÷ng chç bän ngåi lª m¸ch lÎo thêng tô tËp. Ngµy 27 th¸ng Giªng 1809, t¹i h¹ nghÞ viÖn, ®¹i t¸ Uèc-l¬ ®· Nh÷ng cuéc bµn t¸n nµy cßn len vµo trong tÊt c¶ c¸c t gia, chóng trë thµnh ®Ò tµi c¬m b÷a ë c¸c bµn ¨n vµ bµn trµ; ngêi ta b¾t nhau dõng ch©n ngoµi ®êng ph¸t biÓu ý kiÕn ®Ò nghÞ "lËp uû ban ®iÒu tra ho¹t ®éng cña viªn phè ®Ó bµn b¹c vÒ cuéc khëi hµnh cña c«ng tíc I-oãc sang T©y Ban Nha; ngêi tæng t lÖnh phô tr¸ch viÖc th¨ng cÊp vµ thuyªn chuyÓn trong d©n Lu©n §«n vèn hay sèt ruét ®· ph¶i dõng ch©n l¹i c¶ trªn ®êng ®Õn Së Giao qu©n ®éi". Trong lêi ph¸t biÓu kh«ng chót tÕ nhÞ nµo cña m×nh, «ng ta dÞch ®Ó hái xem cã thËt lµ c«ng tíc I-oãc ®Þnh lªn ®êng sang T©y Ban Nha kh«ng. §©u chØ cã thÕ! ThËm chÝ c¶ tríc cæng nh÷ng nhµ thê ë n«ng th«n, trong sè 1*- "Cã ch¾c ch¾n lµ c«ng tíc I-oãc s¾p ®îc ph¸i sang T©y Ban Nha kh«ng" nh÷ng nhµ chÝnh trÞ kho¸c ¸o lôa rÊt Ýt khi chuyÖn trß vÒ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi (thæ ng÷).
20 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 21 ®· kÓ lÓ cÆn kÏ tÊt c¶ nh÷ng sù viÖc cã thÓ dïng lµm c¨n cø cho Ngêi ta ®Ö tr×nh lªn h¹ nghÞ viÖn b¶ng gi¸ cña bµ Cl¸c. Trong khi ®Ò nghÞ cña m×nh, ®· nªu tªn tÊt c¶ nh÷ng ngêi lµm chøng mµ gi¸ mua cÊp hµm thiÕu t¸ lµ 2600 p.xt. th× bµ Cl¸c b¸n cã 900 p.xt. «ng ®Þnh triÖu tËp ®Õn ®Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng sù viÖc «ng ®· tr×nh cÊp hµm ®¹i uý ®Þnh gi¸ 1500 p.xt. th× bµ b¸n 700 p.xt.,v.v. ë Xi- bµy, vµ buéc téi ngêi anh hïng ®ang ®îc thîng nghÞ viÖn ti thËm chÝ cã c¶ mét v¨n phßng ®Æc biÖt chuyªn b¸n c¸c tíc hiÖn nay t«n sïng, r»ng t×nh nh©n cña ngµi, mét bµ Cl¸c nµo ®ã, hµm víi gi¸ thÊp nhÊt nh thÕ, h¬n n÷a nh÷ng nh©n viªn chñ ®· n¾m ®Æc quyÒn ®Ò b¹t mäi cÊp hµm cña qu©n ®éi, r»ng bµ ta chèt cña v¨n phßng nµy cßn tuyªn bè r»ng hä lµ nh÷ng ngêi tin n¾m c¶ quyÒn thuyªn chuyÓn trong qu©n ®éi, r»ng bµ cã thÓ t¸c cÈn cña mét quý bµ thÇn thÕ. Mçi lóc bµ ta kªu tóng tiÒn th× ®éng ®Õn c¶ viÖc bæ nhiÖm trong bé tham mu, r»ng bµ ta ®îc c«ng tíc l¹i nãi víi bµ r»ng "bµ cã nh÷ng ®Æc quyÒn lín h¬n c¶ quyÒn t¨ng cêng lùc lîng vò trang cña níc nhµ, r»ng do tÊt n÷ hoµng vµ bµ ph¶i sö dông nh÷ng ®Æc quyÒn ®ã". Cã lÇn ngµi c¶ nh÷ng nguån ®ã nªn bµ ta ®· nhËn ®îc mét kho¶n tiÒn tæng t lÖnh ®Çy nhiÖt t×nh nµy ®· c¾t cña ai ®ã mét nöa tiÒn thëng nhÊt ®Þnh, r»ng vÞ tæng t lÖnh kh«ng nh÷ng lµ ngêi bÝ l¬ng ®Ó ph¹t h¾n v× téi kh«ng muèn ký giao kÌo bÊt l¬ng víi mËt cïng tham gia vµo tÊt c¶ nh÷ng vô lµm ¨n cña bµ, kh«ng bµ t×nh nh©n cña ngµi; lÇn kh¸c th× ngµi bá tói riªng sè tiÒn nh÷ng ®îc sö dông tiÒn b¹c cña bµ vµ nhê ®ã gi÷ ®îc tói tiÒn 5000 p.xt., l¹i cã lÇn theo yªu cÇu cña bµ Cl¸c, ngµi phong cho cña m×nh, mµ thËm chÝ cßn t×m c¸ch tù m×nh ¸p dông nh÷ng mÊy ®øa nh·i con cha tèt nghiÖp phæ th«ng qu©n hµm thiÕu uý ph¬ng ph¸p cña bµ ®Ó thu nh÷ng lîi léc riªng cho b¶n th©n, vµ bæ dông lµm b¸c sÜ qu©n y nh÷ng ngêi mµ ngêi ta cha bao kh«ng kÓ kho¶n mµ bµ Cl¸c ®· thu ®îc. Nãi tãm l¹i, ®¹i t¸ Uèc-l¬ kh¼ng ®Þnh r»ng vÞ tæng t lÖnh hÕt søc ®¸ng kÝnh kh«ng nh÷ng giê yªu cÇu hä ph¶i bá viÖc hµnh nghÒ riªng cña m×nh vµ sèng ®· bao t×nh nh©n cña m×nh b»ng tiÒn cña qu©n ®éi Anh, mµ cßn t¹i ngò ë ®¹i ®éi cña m×nh. Mét ®¹i t¸ Phren-s¬ nµo ®ã nhËn ®Ó cho t×nh nh©n bao l¹i chÝnh b¶n th©n ngµi n÷a. Nghe xong lêi ®îc tõ tay bµ Cl¸c "mét c«ng v¨n", nghÜa lµ tê giÊy uû quyÒn ®Ò nghÞ nµy, h¹ nghÞ viÖn quyÕt ®Þnh tiÕn hµnh thÈm vÊn c¸c nh©n cho «ng ta tuyÓn vµo qu©n ®éi 5000 lÝnh. VÒ vÊn ®Ò nµy, cuéc ®èi chøng. Cuéc thÈm vÊn kÐo dµi tíi ngµy 17 th¸ng Hai vµ kh¼ng tho¹i cña c«ng tíc víi t×nh nh©n cña ngµi ®îc b¸o c¸o tríc h¹ ®Þnh lÇn lît tõng ®iÓm nh÷ng lêi chØ trÝch kh«ng khiªm tèn cña nghÞ viÖn nh sau: ®¹i t¸ Uèc-l¬. Ngêi ta ®· chøng minh r»ng thùc ra Bé tæng tham C«ng tíc: L·o Phren-s¬ lu«n lu«n lµm rÇy t«i vÒ chuyÖn tuyÓn binh nµy. mu qu©n ®éi Anh kh«ng ph¶i ®ãng ë Oai-t¬-h«n13, mµ ë trong H¾n bao giê còng ®ßi kiÕm ch¸c g× ®ã. ThÕ h¾n ta ®èi xö víi nµng ra sao, hìi dinh bµ Cl¸c t¹i phè Gl«-xt¬, n¬i bµ cã mét toµ nhµ léng lÉy, v« sè em yªu quý? xe ngùa vµ c¶ mét ®oµn tuú tïng gåm c¸c gia nh©n mÆc ¸o hÇu, c¸c Bµ Cl¸c: Còng b×nh thêng, kh«ng cã g× ®Æc biÖt. nh¹c c«ng, ca sÜ, diÔn viªn, phêng nh¶y móa, bän ¨n b¸m, bän trai C«ng tíc: §îc, l·o Phren-s¬ nµy h·y coi chõng, nÕu kh«ng t«i sÏ th¼ng g¸i ma c«. Bé tæng tham mu riªng nµy do vÞ thèng lÜnh v« cïng tay thanh to¸n víi h¾n vµ víi cuéc tuyÓn binh cña h¾n. t«n kÝnh lËp ra vµo n¨m 1803. MÆc dï kh«ng thÓ chi mçi n¨m 20000 p.xt. ®Ó cung phông cho toµ nhµ nµy, - ®ã lµ cha kÓ c¸i Ngêi ta còng ®a ra mét sè bøc th cña ngµi c«ng tíc ®¸ng dinh c¬ ë ngo¹i « Oai-brÝt-gi¬, - vµ b»ng nh÷ng chøng cø râ rµng, kÝnh, trong ®ã nh÷ng lêi yªu th¬ng trén lÉn víi nh÷ng vÊn ®Ò ngêi ta ®· kh¼ng ®Þnh ®îc r»ng bµ Cl¸c kh«ng bao giê mãc mãc ngoÆc, bu«n b¸n qu©n sù. Mét trong nh÷ng bøc th ®ã ®Ò ®îc tõ tói riªng cña c«ng tíc qu¸ 12000 p.xt. mçi n¨m, sè tiÒn ngµy 4 th¸ng T¸m 1803, më ®Çu nh sau: nµy cã lÏ chØ ®ñ tr¶ l¬ng cho c¸c gia nh©n vµ mua s¾m ¸o hÇu. Sè "Ta thËt kh«ng cã ®ñ nh÷ng lêi lÏ ®Ó diÔn t¶ víi em yªu quý, ngêi tri kû, tiÒn cßn l¹i bµ Cl¸c kiÕm ®îc nhê b¸n bu«n chøc tíc sÜ quan, cßn c¸i sung síng mµ l¸ th th©n th¬ng cña nµng, l¸ th tuyÖt diÖu cña nµng ®· viÖc th¨ng cÊp th× giê ®©y phô thuéc vµo mét nh©n vËt mÆc v¸y. mang l¹i cho ta, hoÆc tÊt c¶ niÒm ©u yÕm khiÕn cho ta v« cïng xóc ®éng mµ nµng
22 c.m¸c Thîng nghÞ viÖn vµ tîng ®µi c«ng tíc i-oãc 23 ®· dµnh cho ta trong bøc th ®ã. Mu«n vµn lÇn c¶m t¹ nµng vÒ ®iÒu ®ã, hìi gi¸m ®èc ng©n khè, c«ng bè lµ c«ng tíc tõ chøc, sau ®ã h¹ nghÞ thiªn thÇn cña ta". viÖn th«ng qua nghÞ quyÕt do hu©n tíc ¥n-t«-p¬ ®a ra nãi Khi ®· ®îc thëng thøc c¸i kiÓu mÉu v¨n phong ®ã cña c«ng r»ng "v× ngµi c«ng tíc I-oãc ®· tõ chøc t lÖnh qu©n ®éi nªn h¹ tíc th× ngêi ta ch¼ng lÊy g× lµm ng¹c nhiªn lµ c¸c nhµ b¸c häc nghÞ viÖn thÊy kh«ng cÇn tiÕp tôc c«ng viÖc ®iÒu tra n÷a",v.v., - trong Häc viÖn Xanh-gi«n ë èc-xphoãc ®· tÆng hoµng th©n c¸i chØ cÇn nh thÕ th«i còng ®· ®ñ. Hu©n tíc ¥n-t«-p¬ gi¶i thÝch b»ng tiÕn sÜ luËt häc. Cha b»ng lßng víi sù bu«n b¸n cÊp hµm ®Ò nghÞ cña m×nh lµ mong muèn qu©n ®éi, ®«i uyªn ¬ng nµy cßn nghÜ ®Õn c¶ chuyÖn bu«n chøc "ghi sù c«ng bè tõ chøc cña c«ng tíc vµo biªn b¶n phiªn häp cña h¹ nghÞ gi¸o chñ vµ trëng tu viÖn. viÖn nh»m ghi nhËn r»ng c«ng tíc vÜnh viÔn kh«ng cßn ®îc ®Êt níc tin cËy Ngêi ta cßn lµm s¸ng tá nh÷ng sù viÖc nµy kh¸c kh«ng kÐm n÷a vµ do ®ã kh«ng ®îc hy väng cã lóc quay trë l¹i ®Þa vÞ mµ «ng ®· gi÷". phÇn vÎ vang cho con ngêi nèi dâi quang vinh cña triÒu ®¹i §Ó khen thëng nh÷ng lêi ph¸t biÓu dòng c¶m chèng c«ng Brao-n¬-svai-g¬. Ch¼ng h¹n, cã mét sÜ quan nµo ®ã tªn lµ §«-be, tíc, ngêi ta tíi tÊp ngá lêi c¶m t¹ ®¹i t¸ Uèc-l¬; tÊt c¶ c¸c th¸i ®· lµ t×nh nh©n cña bµ Cl¸c trong suèt nhiÒu n¨m, vµ bµ ta Êp, c¸c thµnh phè, thÞ trÊn vµ lµng m¹c cña Anh ®Òu göi lêi chµo muèn cïng «ng nµy quªn ®i nçi bùc däc, sù ch¸n ghÐt vµ ghª tëm mõng ®¹i t¸. cña bµ ta khi ë bªn c¹nh ngµi c«ng tíc. Mét trong nh÷ng quyÕt ®Þnh ®Çu tiªn trong thêi kú nhiÕp Sau khi gäi thiªn thÇn cña ngµi lµ "mét con ngêi ®ª tiÖn vµ chÝnh cña hoµng tö xø Oen-x¬, vµ sau ®ã lµ Gioãc-gi¬ IV, - lµ tr¬ trÏn", b¹n bÌ cña c«ng tíc t×m c¸ch biÖn b¹ch cho chµng trai phôc håi chøc vô tæng t lÖnh cho c«ng tíc I-oãc vµo n¨m 1811; hiÒn dÞu ®· tr¹c ngò tuÇn cña m×nh, kÎ ®· 20 n¨m lµm chång, cÇn ph¶i nãi r»ng bíc ®Çu tiªn nµy thËt lµ tiªu biÓu cho toµn bé r»ng chµng trai Êy ®· ®¾m ®uèi say mª. Song xin nãi thªm r»ng sù trÞ v× cña vÞ Kª-li-b©n v« cïng t«n kÝnh nµy14, kÎ ®îc mang sù say ®¾m nµy ®· hoµn toµn kh«ng ng¨n næi c«ng tíc, - sau danh lµ vÞ trîng phu sè mét cña ch©u ¢u v× h¾n lµ ®øa ti tiÖn b¶y th¸ng c¾t ®øt quan hÖ víi bµ Cl¸c, - th«i tr¶ mãn trî cÊp hÕt møc cña loµi ngêi. hµng n¨m cho bµ nh ®· giao íc vµ khi nh÷ng ®ßi hái cña bµ Vµ chÝnh c¸i vÞ c«ng tíc I-oãc Êy, c¸i con ngêi mµ tîng ®µi trë nªn v« cïng bøc b¸ch th× ngµi ®e däa sÏ bªu xÊu vµ bá tï bµ. cña h¾n cã lÏ lµ mét vËt trang ®iÓm xøng ®¸ng cho ®èng ph©n, ChÝnh sù ®e däa nµy lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp lµm cho bµ Cl¸c l¹i ®îc hÇu tíc Clan-ri-c¸c-®¬ gäi lµ "mét vÞ tæng t lÖnh xuÊt ®· tè gi¸c víi ®¹i t¸ Uèc-l¬. chóng", vµ ®îc quËn c«ng Lan-x®ao-n¬ gäi lµ "con ngêi kú H¼n lµ tÎ nh¹t nÕu nãi kü vÒ tÊt c¶ nh÷ng phiªn häp cña h¹ diÖu, ®îc tÊt c¶ mäi ngêi kÝnh träng"; chÝnh c¸i con ngêi Êy nghÞ viÖn víi tÊt c¶ nh÷ng chi tiÕt bÈn thØu ®îc ®a ra tr×nh ®îc lu danh thiªn cæ "trong tîng ®µi thiªng liªng", nh lêi b¸ bµy ë ®ã, hoÆc b×nh luËn vÒ bøc th van nµi cña ngµi c«ng tíc tíc A-bíc-®in nãi, - tãm l¹i, ®ã chÝnh lµ thiªn thÇn b¶o vÖ qu¶ c¶m, ®Ò ngµy 23 th¸ng Hai (1809), trong ®ã ngµi ®· lÊy "danh thîng nghÞ viÖn. Qu¶ lµ c¸c tÝn ®å xøng víi vÞ th¸nh cña hä. dù cña mét «ng hoµng" mµ trÞnh träng thÒ nguyÒn víi h¹ nghÞ viÖn r»ng ngµi kh«ng hÒ hay biÕt thËm chÝ c¶ ®iÒu mµ ngêi ta Do C.M¸c viÕt vµo kho¶ng ngµy 25 In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o ®· chøng minh c¨n cø trªn nh÷ng l¸ th mµ chÝnh ngµi tù tay th¸ng T 1856 Nguyªn v¨n lµ tiÕng Anh viÕt. ChØ cÇn dÉn nh÷ng lêi cña tíng PhÐc-giuy-x¬n ph¸t biÓu §· ®¨ng trªn b¸o "The People's In b»ng tiÕng Nga lÇn ®Çu t¹i h¹ nghÞ viÖn nãi r»ng, "nÕu c«ng tíc vÉn gi÷ nguyªn chøc vô Paper" sè 208, ngµy 26 th¸ng T 1856 trªn t¹p chÝ "C¸ch m¹ng v« cña m×nh th× ®iÒu ®ã sÏ g©y mÊt tÝn nhiÖm cho toµn bé qu©n ®éi" s¶n" sè 1, n¨m 1940 còng nh thªm mét chi tiÕt lµ ngµy 20 th¸ng Ba, «ng PÐc-xi-van,
24 c.m¸c X¸c-®i-ni 25 Pi-ª-m«ng ®îc phÐp tíi Héi nghÞ Pa-ri, viÕt bÞ vong lôc chèng l¹i ¸o vµ Na-pl¬17, ban nh÷ng lêi chØ gi¸o triÕt lý cho gi¸o hoµng, nhËn nh÷ng lêi khen ngîi réng lîng cña Oãc-lèp, nh÷ng kh¸t väng vÒ mét chÕ ®é lËp hiÕn cña nã ®· ®îc khÝch lÖ th«ng qua coup d'Ðtat1*, cßn nh÷ng íc m¬ cña nã muèn lµm b¸ chñ ë I-ta-li-a th× l¹i ®îc chÝnh b¶n th©n Pan-míc-xt¬n - c¸i con ngêi ®· ph¶n C.M¸c béi phò phµng Pi-ª-m«ng n¨m 1848 vµ n¨m 184918 - ñng hé. C¸c ®¹i biÓu cña X¸c-®i-ni cã t tëng hÕt søc phi lý lµ tuång nh c¸i chñ nghÜa lËp hiÕn mµ hiÖn nay hä cã thÓ thÊy tËn m¾t X¸c-®i-ni15 giê hÊp hèi cña nã ë Anh vµ nh÷ng cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848- 1849 ®· bãc trÇn sù ph¸ s¶n cña nã trªn ®¹i lôc ch©u ¢u, - sau khi hä ®· chØ ra r»ng ®øng tríc lìi lª cña nhµ vua còng nh ®øng tríc c¸c chiÕn luü cña nh©n d©n nã ®Òu bÊt lùc nh nhau, - tuång nh chÝnh c¸i chñ nghÜa lËp hiÕn ®ã hiÖn nay ®ang chuÈn bÞ kh«ng nh÷ng ¨n mõng restitutio in integrum2* cña nã Ngêi ta cã thÓ chia lÞch sö triÒu ®¹i Xa-voa thµnh ba thêi kú. trªn s©n khÊu Pi-ª-m«ng, mµ thËm chÝ cßn s¾p trë thµnh mét lùc Thêi kú thø nhÊt lµ lóc triÒu ®¹i nµy ®ang lªn vµ më réng ¶nh lîng v« ®Þch. T tëng Êy chØ cã thÓ n¶y sinh ë nh÷ng con ngêi hëng, gi÷ mét lËp trêng hai mÆt gi÷a ngêi Ghen-ph¬ vµ vÜ ®¹i cña mét quèc gia nhá bÐ. BÊt kú mét nhµ quan s¸t v« t ngêi Ghi-b¬-lanh, gi÷a níc Céng hoµ I-ta-li-a vµ §Õ chÕ §øc; nµo còng thÊy mét ®iÒu hiÓn nhiªn lµ nÕu Ph¸p lµ mét níc qu©n thêi kú thø hai lµ lóc nã ®ang hng thÞnh, khi híng vÒ phÝa chñ lín th× Pi-ª-m«ng tÊt ph¶i lµ mét níc qu©n chñ nhá, nÕu ë nµy, lóc chuyÓn sang phÝa nä trong c¸c cuéc chiÕn tranh gi÷a Ph¸p cã nÒn ®Õ chÕ chuyªn chÕ th× sù tån t¹i cña Pi-ª-m«ng may Ph¸p vµ ¸o16; vµ thêi kú cuèi cïng lµ lóc nã cè g¾ng lîi dông cuéc l¾m còng sÏ tuú thuéc vµo lßng ®é lîng cña nã, vµ nÕu Ph¸p trë ®Êu tranh ®· lan trµn kh¾p thÕ giíi gi÷a c¸ch m¹ng víi ph¶n thµnh mét níc céng hßa thËt sù th× níc Pi-ª-m«ng qu©n chñ sÏ biÕn mÊt vµ hoµ tan vµo níc Céng hßa I-ta-li-a. ChÝnh nh÷ng c¸ch m¹ng, gièng nh tríc ®©y nã ®· lîi dông m©u thuÉn ®èi ®iÒu kiÖn mµ sù tån t¹i cña V¬ng quèc X¸c-®i-ni ph¶i tuú thuéc kh¸ng gi÷a c¸c d©n téc vµ c¸c triÒu ®¹i. Trong c¶ ba thêi kú nµy, vµo l¹i ng¨n trë viÖc thùc hiÖn nh÷ng môc tiªu ®Çy tham väng cña tÝnh hai mÆt lµ c¸i trôc cè ®Þnh mµ ®êng lèi chÝnh trÞ cña triÒu nã. Nã cã thÓ ®ãng vai trß ngêi gi¶i phãng níc I-ta-li-a chØ vµo ®¹i nµy xoay quanh, vµ dÜ nhiªn nh÷ng kÕt qu¶ mµ ®êng lèi thêi ®¹i mµ c¸ch m¹ng t¹m dõng l¹i ë ch©u ¢u, cßn ph¶n c¸ch chÝnh trÞ nh thÕ ®a l¹i, xÐt vÒ mÆt quy m« lµ kh«ng ®¸ng kÓ, m¹ng th× hoµn toµn thèng trÞ ë Ph¸p. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh vµ xÐt vÒ mÆt tÝnh chÊt lµ ®¸ng ngê. Chóng ta thÊy lµ vµo cuèi vËy nã míi cã thÓ nghÜ ®Õn chuyÖn n¾m lÊy vai trß cÇm ®Çu ë thêi kú thø nhÊt, cïng lóc víi viÖc h×nh thµnh nh÷ng níc qu©n I-ta-li-a víi t c¸ch lµ mét quèc gia duy nhÊt ë I-ta-li-a cã xu chñ lín ë ch©u ¢u, triÒu ®¹i Xa-voa ®· ph¸t triÓn thµnh mét híng tiÕn bé, cã triÒu ®¹i vµ qu©n ®éi quèc gia riªng cña m×nh. níc qu©n chñ nhá. Vµo cuèi thêi kú thø hai, Héi nghÞ Viªn ®· Song còng v× nh÷ng ®iÒu kiÖn Êy mµ nã, mét mÆt, ph¶i chÞu søc chiÕu cè nhîng cho nã níc Céng hßa Giª-nu-Õt, trong lóc ®ã th× ¸o nuèt chöng V¬-ni-d¬ vµ L«m-b¸c-®i, cßn Liªn minh thÇn th¸nh 1* - cuéc chÝnh biÕn th× bÞt miÖng tÊt c¶ c¸c quèc gia ®µn em, dï cho c¸c quèc gia 2* - sù phôc håi toµn vÑn Êy mang tªn gäi lµ g× ®i n÷a. Cuèi cïng, trong suèt thêi kú thø ba,
26 c.m¸c X¸c-®i-ni 27 Ðp cña níc Ph¸p §Õ chÕ vµ, mÆt kh¸c, l¹i ph¶i chÞu søc Ðp cña Va-lÐp-xki ®èi víi tù do b¸o chÝ ë BØ, lÊy cí lµ hä tin tëng s©u níc ¸o §Õ chÕ. Trong trêng hîp x¶y ra nh÷ng cuéc xung ®ét s¾c r»ng nghiªm träng gi÷a hai ®Õ quèc l¸ng giÒng nµy th× X¸c-®i-ni tÊt sÏ trë thµnh mét níc ch hÇu cña mét trong hai ®Õ quèc Êy vµ "hai níc khã mµ gi÷ ®îc quan hÖ h÷u h¶o víi nhau khi mét trong hai trë thµnh b·i chiÕn trêng ®èi víi c¶ hai ®Õ quèc ®ã. Trong níc Êy l¹i cã nh÷ng tê b¸o truyÒn b¸ nh÷ng quan ®iÓm qu¸ khÝch vµ c«ng kÝch trêng hîp gi÷a hai ®Õ quèc ®ã ký kÕt entente cordiale1* th× nã sÏ nh÷ng chÝnh phñ l¸ng giÒng". ph¶i ®µnh chÞu sèng qua ngµy ®o¹n th¸ng, t¹m thêi tr× ho·n C¨n cø vµo th¸i ®é ñng hé phi lý cña c¸c ®¹i diÖn Pi-ª-m«ng ®îc sù diÖt vong cña m×nh. §èi víi nã, dùa vµo ®¶ng c¸ch m¹ng ®èi víi nh÷ng häc thuyÕt B«-na-p¸c-t¬, níc ¸o lËp tøc kiªn ë I-ta-li-a cã nghÜa lµ tù s¸t, bëi v× nh÷ng sù kiÖn n¨m 1848-1849 quyÕt ®ßi hä ph¶i chÊm døt cuéc ®Êu tranh mµ b¸o chÝ Pi-ª-m«ng ®· xua tan nh÷ng ¶o tëng cuèi cïng vÒ sø mÖnh c¸ch m¹ng cña ®¶ng ®ã. Nh vËy, nh÷ng hy väng cña triÒu ®¹i Xa-voa g¾n liÒn ®ang tiÕn hµnh chèng l¹i ¸o vµ ph¶i trõng ph¹t c¸c b¸o chÝ ®ã. víi viÖc duy tr× status quo2* ë ch©u ¢u, song status quo ë ch©u Lµm ra vÎ nh hä ®em ®êng lèi quèc tÕ cña c¸c d©n téc ®èi ¢u l¹i lo¹i trõ kh¶ n¨ng më réng biªn giíi Pi-ª-m«ng trªn b¸n lËp víi ®êng lèi quèc tÕ cña c¸c quèc gia1* nh÷ng ngêi ®¹i diÖn ®¶o A-pen-nanh vµ chØ dµnh cho nã mét vai trß nhá bÐ cña mét Pi-ª-m«ng l¹i tù chóc mõng m×nh nh©n viÖc ký kÕt hoµ íc kh«i níc BØ ë I-ta-li-a. phôc t×nh h÷u nghÞ vèn ®· g¾n bã triÒu ®¹i Xa-voa víi triÒu ®¹i Bëi vËy mµ nh÷ng ®¹i diÖn cña Pi-ª-m«ng, nh÷ng kÎ mu R«-ma-nèp suèt mÊy thÕ kû. V× muèn tá râ tµi hïng biÖn tríc toan diÔn l¹i c¸i trß n¨m 1847 t¹i Héi nghÞ Pa-ri, chØ cã thÓ ®em mÆt c¸c ®¹i diÖn cña ch©u ¢u giµ cçi, hä ®µnh chÞu ®Ó cho ¸o l¹i cho m×nh mét c¶nh tîng kh¸ th¶m th¬ng. Mçi níc cê cña xem thêng hä nh mét quèc gia thø yÕu kh«ng cã kh¶ n¨ng bµn hä trªn bµn cê ngo¹i giao ®Òu lµ níc chiÕu tíng ®èi víi chÝnh luËn nh÷ng vÊn ®Ò tèi hÖ träng. Trong khi hä th¶o b¶n bÞ vong b¶n th©n hä. Khi kÞch liÖt ph¶n ®èi ¸o chiÕm miÒn trung níc I- lôc víi c¶m gi¸c thËt tháa m·n th× ¸o ®îc phÐp r¶i qu©n ®éi däc ta-li-a th× hä buéc lßng ph¶i ®Ò cËp mét c¸ch dÌ dÆt tíi viÖc Ph¸p biªn giíi X¸c-®i-ni, tõ s«ng P« ®Õn tËn d·y A-pen-nanh, chiÕm chiÕm La M·19, khi lªn tiÕng than phiÒn vÒ chÕ ®é thÇn quyÒn P¸c-ma, cñng cè Pi-a-sen-txa, bÊt chÊp HiÖp íc Viªn, vµ triÓn cña Gi¸o hoµng La M· th× hä ph¶i nhÉn nhôc chÞu ®ùng th¸i ®é khai lùc lîng qu©n sù cña m×nh trªn bê biÓn A-®ri-a-tÝch, tõ gi¶ dèi vµ c¸i ®¹o ®øc gi¶ cña ®øa con trëng cña gi¸o héi3*. Hä Phª-ra-ra vµ B«-l«-nh¬ ®Õn tËn An-c«-na. Ngµy 15 th¸ng T, b¶y buéc ph¶i thØnh cÇu Cla-ren-®«n - ngêi mµ n¨m 1848 ®· ®èi xö ngµy sau khi nh÷ng ®¬n khiÕu n¹i nµy ®îc ®Ö tr×nh lªn héi rÊt mÒm máng vµ ®é lîng víi Ai-x¬-len, - gi¶ng nh÷ng bµi häc nghÞ, gi÷a mét bªn lµ Ph¸p vµ Anh vµ mét bªn lµ ¸o, mét hiÖp vÒ lßng nh©n tõ cho nhµ vua Na-pl¬4*, cßn ®èi víi nh÷ng viªn cai íc riªng ®· ®îc ký kÕt, hiÖp íc nµy chøng minh hÕt søc râ ngôc ë C©y-en-na, ë Lam-bÐt-xa vµ ë Be-l¬-I-l¬20, th× hä ®· ph¶i r»ng b¶n bÞ vong lôc ®· g©y tæn thÊt cho ¸o biÕt nhêng nµo21. van nµi hä më cöa nhµ tï ë Mi-la-n«, ë Na-pl¬ vµ ë La-M·. Trong §ã lµ lËp trêng t¹i Héi nghÞ Pa-ri cña nh÷ng ®¹i biÓu xøng khi tù xng lµ nh÷ng chiÕn sÜ ®Êu tranh cho tù do ë I-ta-li-a, hä ®¸ng cña chÝnh VÝch-to £-ma-nu-en, ngêi mµ sau thÊt b¹i cña cha l¹i ph¶i khóm nóm cói ®Çu tríc nh÷ng lêi ®¶ kÝch thËm tÖ cña m×nh trong trËn N«-va-ra vµ sau khi cha m×nh ph¶i tho¸i vÞ22, ®· «m h«n Ra-®Ðt-xki, kÎ thï kh«ng ®éi trêi chung cña S¸c-l¬ - An-be, 1* - hoµ íc th©n thiÖn tríc mÆt mét qu©n ®éi ®Çy phÉn né. NÕu Pi-ª-m«ng kh«ng 2* - trËt tù hiÖn hµnh, nguyªn tr¹ng cè t×nh nh¾m m¾t l¹i th× giê ®©y nã ph¶i thÊy r»ng ngêi ta ®· 3* - Na-p«-lª-«ng III 1* - Trªn tê "New - York Daily Tribune" sè ra ngµy 31 th¸ng N¨m 1856, ngêi 4* - PhÐc-®i-n¨ng II ta in lµ "c¸c triÒu ®¹i", chø kh«ng ph¶i lµ "c¸c quèc gia".
28 c.m¸c X¸c-®i-ni 29 dïng viÖc ký kÕt hoµ íc ®Ó ®¸nh lõa nã, còng hÖt nh tríc ®©y ®Ò... th× cã thÓ kh«ng nghi ngê g× n÷a, sù bùc tøc t¹m thêi l¾ng xuèng sÏ l¹i ®· lÊy chiÕn tranh mµ bÞp nã. B«-na-p¸c-t¬ s½n sµng lîi dông nã bïng lªn d÷ déi h¬n bao giê hÕt. Ngêi I-ta-li-a mét khi ®· tin ch¾c r»ng ch¼ng cßn tr«ng chê g× ë giíi ngo¹i giao n÷a, th× víi bÇu m¸u nãng s½n cã cña ngêi ®Ó khuÊy ®ôc níc ë I-ta-li-a ®Ó c©u lÊy nh÷ng c¸i v¬ng miÖn d©n miÒn Nam, hä l¹i lao vµo tham gia hµng ngò cña ®¶ng c¸ch m¹ng cã hµnh trong vòng níc ®ôc Êy23. Níc Nga s½n sµng vç vai X¸c-®i-ni ®éng lËt ®æ vµ níc I-ta-li-a l¹i biÕn thµnh c¸i lß ®Î ra nh÷ng vô ©m mu vµ nhá bÐ, víi ý ®å do¹ ¸o ë phÝa nam, vµ qua ®ã mµ lµm cho ¸o nh÷ng cuéc næi lo¹n mµ tÊt nhiªn sÏ cã thÓ bÞ ®µn ¸p víi møc khèc liÖt gÊp ®«i, suy yÕu ë phÝa b¾c. Pan-míc-xt¬n, v× nh÷ng môc ®Ých mµ chØ mét nhng hÔ ë ch©u ¢u cã mét chót chén rén th× chóng l¹i bïng lªn víi søc m¹nh m×nh y biÕt, s½n sµng lÆp l¹i nh÷ng tÊn tuång n¨m 1847, mµ phi thêng. Sù thøc tØnh cña nhiÖt t×nh c¸ch m¹ng trong tÊt c¶ c¸c níc xung quanh Pi-ª-m«ng cã thÓ thu hót ®îc c¶m t×nh cña nh©n d©n do nh÷ng nguyªn thËm chÝ ch¼ng hÒ mÊt c«ng h¸t khóc ca cò theo ®iÖu míi. nh©n g©y ra nh÷ng trµo lu ®ã, sÏ ®Èy ChÝnh phñ X¸c-®i-ni vµo nh÷ng t×nh thÕ Nhng mÆc cho tÊt c¶ nh÷ng viÖc lµm ®ã, Pi-ª-m«ng vÉn chØ lµ cùc kú nguy hiÓm". mét thø c«ng cô trong tay c¸c cêng quèc bªn ngoµi mµ th«i. Cßn vÒ nh÷ng lêi ph¸t biÓu t¹i NghÞ viÖn Anh th× ngµi Br«-phª-ri-« ®· ChÝnh ®ã lµ ®iÒu cèt yÕu. Trong thêi gian chiÕn tranh1*, giai tuyªn bè trong NghÞ viÖn cña X¸c-®i-ni mµ ngµi lµ nghÞ sÜ trong cÊp t s¶n giµu cã ë L«m-b¸c-®i cã thÓ nãi lµ ®· nÝn thë hy väng ®ã, r»ng "nh÷ng lêi lÏ ®ã lu«n lµ nh÷ng lêi tiªn tri ë T¬-r«-ph«n, mét c¸ch uæng c«ng r»ng, khi cuéc chiÕn tranh nµy kÕt thóc th× chø kh«ng ph¶i lêi tiªn tri ë §en-ph¬". Ngµi chØ cã mét ®iÒu nã dùa vµo nh÷ng ho¹t ®éng ngo¹i giao cña m×nh vµ díi sù b¶o nhÇm lÉn lµ ®· tëng tiÕng väng lµ lêi tiªn tri24. trî cña triÒu ®¹i Xa-voa mµ thùc hiÖn ®îc sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc hoÆc giµnh ®îc quyÒn tù do c«ng d©n mµ kh«ng cÇn Trß hÒ cña Pi-ª-m«ng, nÕu xÐt chÝnh b¶n th©n nã kh«ng th«i th× ph¶i vît qua biÓn ®á c¸ch m¹ng vµ kh«ng ph¶i nhîng bé n«ng ch¼ng cã g× lµ hay ho c¶, nã chØ chøng tá r»ng triÒu ®¹i Xa-voa d©n vµ giai cÊp v« s¶n, mµ yªu s¸ch vÒ nh÷ng nhîng bé ®ã, - l¹i thÊt b¹i trong ®êng lèi lùa chiÒu cha truyÒn con nèi vµ trong nh chóng ®· biÕt qua kinh nghiÖm nh÷ng n¨m 1848-1849, - ®· nh÷ng mu ®å cò rÝch muèn biÕn vÊn ®Ò I-ta-li-a thµnh chç dùa trë thµnh g¾n bã víi bÊt cø mét phong trµo nh©n d©n nµo. Song, cho nh÷ng ©m mu triÒu ®¹i riªng cña m×nh. Song, cßn mét yÕu lÇn nµy, nh÷ng hy väng kiÓu £-pi-cua Êy ®· ®æ vì. KÕt qu¶ nh·n tè kh¸c, quan träng h¬n mµ b¸o chÝ Anh vµ Ph¸p cè t×nh lê ®i, tiÒn duy nhÊt cña cuéc chiÕn tranh, - Ýt nhÊt còng lµ kÕt qu¶ duy nhng c¸c nhµ ®¹i diÖn cña X¸c-®i-ni l¹i ¸m chØ rÊt râ trong b¶n nhÊt nh·n tiÒn ®èi víi con m¾t ngêi I-ta-li-a, - ®ã lµ nh÷ng u bÞ vong lôc lõng danh cña hä. LËp trêng thï ®Þch cña ¸o, - ®îc thÕ vËt chÊt vµ chÝnh trÞ mµ ¸o ®· giµnh ®îc, cô thÓ lµ sù cñng biÖn hé bëi lËp trêng cña c¸c ®¹i biÓu cña X¸c-®i-ni t¹i Pa-ri, - cè thªm cña cêng quèc ®¸ng c¨m ghÐt nµy, mét sù cñng cè ®¹t "buéc X¸c-®i-ni vÉn ph¶i vò trang vµ ph¶i ¸p dông nh÷ng biÖn ®îc víi sù trî gióp cña c¸i gäi lµ níc I-ta-li-a ®éc lËp. Ph¸i lËp ph¸p cùc kú g©y khã kh¨n cho nÒn tµi chÝnh cña nã vèn ®· bÞ hiÕn Pi-ª-m«ng l¹i cã trong tay nh÷ng con bµi tèt, vµ råi hä l¹i kiÖt quÖ do nh÷ng sù kiÖn n¨m 1848 vµ 1849 vµ do cuéc chiÕn thua cuéc; hä l¹i thÊy râ r»ng hä kh«ng thÓ ®ãng vai trß l·nh tô tranh mµ nã ®· tham gia". Song cha ph¶i ®· hÕt. 25 níc I-ta-li-a, vai trß mµ hä ®· hÕt søc lín tiÕng ®ßi gi÷. Qu©n "Lµn sãng c«ng phÉn trong nh©n d©n", - b¶n bÞ vong lôc cña X¸c-®i-ni viÕt, - "thêi gian gÇn ®©y tùa hå ®· l¾ng xuèng. Khi thÊy mét trong c¸c vÞ nguyªn thñ ®éi cña chÝnh hä ®ßi hä ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm. Giai cÊp t s¶n quèc gia cña m×nh liªn minh víi c¸c níc lín ph¬ng T©y th× ngêi I-ta-li-a... l¹i sÏ ph¶i t×m chç dùa trong nh©n d©n vµ ph¶i ®¸nh ®ång sù ®· «m Êp hy väng r»ng b¶n hoµ íc sÏ kh«ng ®îc ký kÕt, chõng nµo nh÷ng nçi nghiÖp gi¶i phãng d©n téc víi sù phôc hng x· héi. C¬n ¸c méng ®au th¬ng cña hä cha dÞu ®i, dï chØ lµ ®«i chót. Hy väng Êy ®· khiÕn hä b×nh cña Pi-ª-m«ng ®· chÊm døt, nh÷ng niÒm say sa ngo¹i giao ®· tÜnh vµ nhÉn nhôc; song, khi hä biÕt vÒ nh÷ng kÕt qu¶ tiªu cùc cña Héi nghÞ Pa-ri, khi hä biÕt r»ng ¸o, mÆc dï Ph¸p vµ Anh ®· cã nh÷ng sù gióp søc thiÖn 1* - cuéc chiÕn tranh Crm ý vµ ®øng lµm trung gian h÷u nghÞ, vÉn chèng l¹i ngay c¶ viÖc th¶o luËn vÊn
30 c.m¸c X¸c-®i-ni 31 tiªu tan - vµ tr¸i tim nãng báng cña níc I-ta-li-a c¸ch m¹ng l¹i b¾t ®Çu ®Ëp m¹nh h¬n. Do C.M¸c viÕt vµo kho¶ng ngµy 16 In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o th¸ng N¨m 1856 "The People's Paper" cã ®èi §· ®¨ng trªn b¸o "The People's chiÕu víi b¶n ®¨ng trªn Paper" sè 24, ngµy 17 th¸ng N¨m b¸o "New - York Daily 1856, ký tªn C.M¸c vµ trªn b¸o Tribune" "New - York Daily Tribune" sè Nguyªn v¨n lµ tiÕng Anh 4707, ngµy 31 th¸ng N¨m 1856, kh«ng ký tªn
30 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 31 C.M¸c CrÐdit Mobilier cña Ph¸p (Bµi thø nhÊt) Trong mét bµi x· luËn ®Ò ngµy 30 th¸ng N¨m, tê "Times"26 ë Lu©n §«n tá ra v« cïng kinh ng¹c vÒ viÖc kh¸m ph¸ ra r»ng chñ nghÜa x· héi ë Ph¸p ch¼ng hÒ bao giê biÕn mÊt, mµ "nãi ®óng ra lµ ®· bÞ l·ng quªn" trong vµi ba n¨m gÇn ®©y. Khi c«ng bè nh vËy, tê "Times" lîi dông c¬ héi ®Ó chóc mõng níc Anh r»ng c¸i ung nhät nµy sÏ kh«ng lµm cho níc Anh lo ng¹i, vµ níc nµy sÏ tho¸t khái sù ®èi kh¸ng giai cÊp, mµ trªn c¬ së ®èi kh¸ng ®ã loµi cá ®éc ph¸t triÓn. ThËt lµ mét lêi kh¼ng ®Þnh qu¸ t¸o b¹o cña tê b¸o chñ chèt cña ®Êt níc mµ nhµ kinh tÕ häc xuÊt s¾c nhÊt cña nã, «ng Ri-c¸c-®«, ®· më ®Çu t¸c phÈm xuÊt s¾c cña m×nh viÕt vÒ nh÷ng nguyªn lý cña khoa kinh tÕ chÝnh trÞ27 b»ng luËn ®iÓm nãi r»ng ba giai cÊp c¬ b¶n cña x· héi, tøc lµ cña x· héi Anh, ®ã lµ ®Þa chñ, nhµ t b¶n vµ c«ng nh©n lµm thuª, ®ang ë trong sù ®èi kh¸ng mét mÊt mét cßn vµ kh«ng thÓ ®iÒu hßa ®îc bëi v× ®Þa t« t¨ng vµ gi¶m theo tØ lÖ nghÞch víi sù lªn xuèng cña lîi nhuËn c«ng nghiÖp, vµ tiÒn c«ng t¨ng vµ gi¶m theo tØ lÖ nghÞch víi lîi nhuËn. Nh c¸c luËt gia Anh kh¼ng ®Þnh, nÕu nh sù c©n b»ng gi÷a ba lùc lîng k×nh ®Þch t¹o nªn hßn ®¸ t¶ng cña HiÕn ph¸p Anh - kú quan thø t¸m nµy cña thÕ giíi - th× theo «ng Ri-c¸c-®«, (ch¾c h¼n «ng biÕt vÒ ®iÒu nµy nhiÒu h¬n ®«i chót so
32 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 33 víi tê "Times") toµn bé chÕ ®é cña x· héi Anh thÊm ®Çy m©u HiÖn cã: 1. Lîi tøc ......................................... 40 069 264 40 thuÉn ®èi kh¸ng mét mÊt mét cßn gi÷a ba giai cÊp vèn lµ nh÷ng 2. Tr¸i phiÕu ................................... 32 844 600 20 ®éng lùc chñ chèt cña nÒn s¶n xuÊt. 3. C¸c cæ phÇn ®êng s¾t Khi mØa mai diÔu cît chñ nghÜa x· héi c¸ch m¹ng cña níc vµ nh÷ng cæ phÇn kh¸c.................................... 59 431 593 66 Ph¸p, tê "Times" v« t×nh ®a m¾t nh×n thÌm kh¸t vÒ phÝa chñ Tæng céng ................................... 132 345 458 26 nghÜa x· héi ®Õ chÕ1* cña níc Ph¸p vµ h¼n sÏ lÊy lµm vui síng Trõ ®i vµo kho¶n nµy nÕu ®îc ®em nã ra ®Æt tríc Gi«n Bun ®Ó lµm g¬ng mµ b¾t sè tiÒn cha ®ßi tríc ngµy 31 chíc, bëi v× tê b¸o nµy võa míi nhËn ®îc tõ ngêi truyÒn b¸ th¸ng Ch¹p ....................................................... 31 166 718 62 chñ yÕu cña chñ nghÜa x· héi ®ã, - tøc lµ CrÐdit Mobilier28, - b¶n Sè d cña kho¶n cã ........................... 101 178 739 64 "B¸o c¸o cña ban gi¸m ®èc t¹i héi nghÞ toµn thÓ thêng kú cña c¸c cæ ®«ng häp ngµy 23 th¸ng T 1856, díi quyÒn chñ to¹ cña TiÒn göi cã kú h¹n trªn c¸c khÕ «ng Pª-r©y-r¬", gåm ba cét dµy dÆc díi d¹ng th«ng b¸o. B¶n b¸o íc cña ng©n khè, tiÒn göi kh«ng kú h¹n, tiÒn vay díi c¸o nµy ®· khiÕn nh÷ng cæ ®«ng cña tê "Times" ph¶i th¸n phôc h×nh thøc cæ phiÕu, tr¸i phiÕu.v.v... ............... 84 325 390 09 ®Õn ph¸t ghen vµ lµm cho vÞ chñ bót tê b¸o ph¶i cho¸ng v¸ng, cô thÓ nh sau: Gi¸ trÞ nhµ cöa vµ ®å ®¹c .................................. 1 082 219 37 Kho¶n nî TiÒn mÆt trong kÐt vµ ë ng©n hµng vµ c¸c kho¶n tiÒn l·i TÝnh ®Õn ngµy 31 th¸ng Ch¹p 1855 tÝnh theo cæ phiÕu ph¶i thu Phr¨ng X¨ng-tim ®îc vµo 31 th¸ng Ch¹p .................................... 5 981 359 26 Vèn cña c«ng ty.............................................. . 60 000 000 00 Tæng sè kho¶n cã ........................... 192 567 708 36 Sè d trªn c¸c tµi kho¶n v·ng lai t¨ng kÓ tõ 31 th¸ng Ch¹p 1854 Tæng sè lîi tøc, cæ phiÕu vµ tõ 64 924 379 phr¨ng lªn............................. 103 179 308 64 tr¸i phiÕu hiÖn cã trong ngµy 31 th¸ng Ch¹p 1854 ............................... 57 460 092 94 Sè tiÒn c¸c kú phiÕu ph¶i tr¶ cho chñ nî vµ nh÷ng kho¶n kh¸c ............................. 864 414 81 C¸c lo¹i nãi trªn ®· ®¨ng ký vµ mua trong n¨m 1855 ..................................... 265 820 907 03 Vèn dù tr÷ ......................................................... 1 696 083 59 Sè lîi nhuËn thu ®îc trong n¨m 1855 Tæng céng ................................... 323 280 999 97 sau khi ®· khÊu trõ sè tiÒn ph¶i 1* Sè tiÒn c¸c kho¶n ®· ®îc thùc hiÖn trÝch chuyÓn vµo vèn dù tr÷ .......................... 26 827 901 32 lµ 217 002 431 phr. 34 x¨ng-tim Céng thªm vµo sè tiÒn nµy sè tiÒn cña c¸c Tæng céng ............... 192 567 708 36 chøng kho¸n hiÖn cßn l¹i lµ 132 345458 phr. 26 x¨ng-tim ........................ 349 347 889 60 Kho¶n cã Do ®ã, lîi nhuËn thu ®îc lµ .............. 26 066 889 63 Phr¨ng X¨ng-tim Sè lîi nhuËn 26 triÖu trªn sè vèn 60 triÖu, nghÜa lµ lîi nhuËn 1* Xem tËp nµy, tr.36. 1* TiÒn ®Çu t vµo quü ®Êt ®ai v.v..
34 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 35 ®¹t 43 1/3%, - ®ã thËt sù lµ mét con sè quyÕn rò. Vµ cã ho¹t ®éng cæ ®«ng, nhng chñ yÕu lµ trong b¸o c¸o ®Çu tiªn. Theo phÇn më nµo mµ c¸i CrÐdit Mobilier kú l¹ nµy, víi sè vèn "khæng lå" ®Çu cña b¶n ®iÒu lÖ th×, kho¶ng 12 triÖu ®«-la, l¹i kh«ng ph¸t triÓn ®îc! Cã trong tay 60 "nh÷ng ngêi s¸ng lËp CrÐdit Mobilier, tÝnh ®Õn nh÷ng sù gióp Ých quan triÖu phr¨ng, nã ký mua c«ng tr¸i Ph¸p tho¹t ®Çu víi sè tiÒn lµ träng mµ viÖc thµnh lËp c«ng ty cã thÓ ®em l¹i - mµ môc ®Ých cña c«ng ty lµ 250 triÖu, råi sau ®ã mua thªm 375 triÖu n÷a; nã cã phÇn vèn khuyÕn khÝch sù ph¸t triÓn c¸c c«ng tr×nh phôc vô x· héi còng nh tiÕn hµnh trong c¸c c«ng ty ®êng s¾t chñ yÕu cña níc Ph¸p; nã ph¸t viÖc ho¸n ®æi c¸c lo¹i chøng kho¸n kh¸c nhau cña mäi doanh nghiÖp, b»ng hµnh c«ng tr¸i theo hîp ®ång víi C«ng ty ®êng s¾t quèc gia ¸o; c¸ch hîp nhÊt chóng vµo mét quü chung, - tÝnh ®Õn ®iÒu ®ã, hä ®· quyÕt ®Þnh nã trë thµnh ngêi gãp cæ phÇn vµo C«ng ty ®êng s¾t miÒn t©y thùc hiÖn mét kÕ ho¹ch hÕt søc h÷u Ých vµ v× vËy, ®· hîp nhÊt l¹i ®Ó lËp ra mét vµ miÒn trung Thuþ SÜ; nã tham gia vµo ho¹t ®éng kinh doanh c«ng ty v« danh mang c¸i tªn Tæng c«ng ty CrÐdit Mobilier". rÊt lín víi môc ®Ých x©y dùng c¸c kªnh ®µo trong lu vùc s«ng §éc gi¶ chóng ta cÇn ph¶i lu ý r»ng ngêi Ph¸p hiÓu "c«ng E-br¬ tõ Xa-ra-gèt ®Õn §Þa Trung H¶i; nã nhóng tay vµo viÖc ty v« danh” cã nghÜa lµ c«ng ty cæ phÇn víi tr¸ch nhiÖm h¹n chÕ hîp nhÊt c¸c xÝ nghiÖp xe chë kh¸ch ë Pa-ri vµ vµo viÖc thµnh cña nh÷ng cæ ®«ng, vµ sù thµnh lËp mét c«ng ty nh vËy tuú lËp tæng c«ng ty hµng h¶i; b»ng viÖc can thiÖp ®ã cña m×nh, nã thuéc vµo ®Æc quyÒn mµ chÝnh phñ dµnh cho ai ®ã tuú theo ý ®· thùc hiÖn ®îc sù hîp nhÊt tÊt c¶ nh÷ng c«ng ty h¬i ®èt cò muèn cña chÝnh phñ. cña Pa-ri thµnh mét xÝ nghiÖp; nh nã tù thõa nhËn, nã ®· biÕu nh©n d©n 500 000 phr. khi b¸n lóa m× cho d©n h¹ h¬n gi¸ thÞ Nh vËy, CrÐdit Mobilier ®Æt cho m×nh môc ®Ých, thø nhÊt lµ trêng; b»ng c¸c kho¶n vay cña m×nh nã gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn "khuyÕn khÝch sù ph¸t triÓn c¸c c«ng tr×nh phôc vô x· héi", ®iÒu ®Ò hoµ b×nh vµ chiÕn tranh, x©y dùng nh÷ng tuyÕn ®êng s¾t nµy cã nghÜa lµ ®Æt nh÷ng viÖc lµm phôc vô x· héi ®ã hoµn toµn míi vµ duy tr× nh÷ng tuyÕn cò, ®a ¸nh s¸ng vµo c¸c thµnh phè, phô thuéc vµo thiÖn ý cña CrÐdit Mobilier vµ do ®ã, còng tuú thuéc kÝch thÝch sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp vµ c¸c ho¹t ®éng bu«n b¸n vµo thiÖn ý c¸ nh©n cña B«-na-p¸c-t¬, v× sù tån t¹i cña c«ng ty nµy ®Çu c¬ vµ, cuèi cïng, nã më réng ¶nh hëng cña nã ra ngoµi biªn tuú thuéc vµo ý muèn cña «ng ta. Ban gi¸m ®èc kh«ng quªn chØ râ, giíi níc Ph¸p, sau khi ®· gieo nh÷ng h¹t gièng tèt cña nh÷ng nhê nh÷ng ph¬ng tiÖn nµo mµ nã ®Þnh më réng sù b¶o hé cña thiÕt chÕ nh thÕ ra kh¾p lôc ®Þa ch©u ¢u. m×nh vµ sù b¶o hé cña ngêi s¸ng lËp cã quyÒn uy tèi thîng cña Nh vËy, CrÐdit Mobilier lµ mét trong nh÷ng hiÖn tîng kinh tÕ nã ®èi víi toµn bé nÒn c«ng nghiÖp níc Ph¸p. Nh÷ng xÝ nghiÖp ®¸ng chó ý nhÊt cña thêi ®¹i chóng ta, ®ang ®îc xem xÐt thËt kü c«ng nghiÖp kh¸c nhau thuéc vÒ c¸c c«ng ty cæ phÇn, ®îc tiªu biÓu lìng. Kh«ng cã sù nghiªn cøu nh vËy th× kh«ng thÓ nµo x¸c ®Þnh bëi nh÷ng chøng kho¸n kh¸c nhau: cæ phiÕu, tr¸i phiÕu, tÝn phiÕu, ®îc nh÷ng triÓn väng cña §Õ chÕ Ph¸p, còng kh«ng thÓ hiÓu ®îc c«ng tr¸i v.v.. TÊt nhiªn, nh÷ng chøng kho¸n ®ñ mäi lo¹i nµy ®îc nh÷ng triÖu chøng cña mét cuéc chÊn ®éng x· héi réng kh¾p ®ang biÓu hiÖn ë kh¾p ch©u ¢u. Tríc hÕt chóng ta h·y xem ban gi¸m ®Þnh gi¸ kh¸c nhau trªn thÞ trêng tiÒn tÖ tuú thuéc vµo sè vèn ®Çu ®èc coi c¸i g× lµ nguyªn t¾c lý luËn cña m×nh, råi sau ®ã kiÓm tra t vµo ®ã, tuú thuéc vµo sè lîi nhuËn mµ chóng mang l¹i, tuú thuéc xem nh÷ng nguyªn t¾c Êy ®îc vËn dông vµo thùc tiÔn ra sao. Cho vµo c¸c quan hÖ cung cÇu kh¸c nhau cña chóng, vµ tuú thuéc vµo ®Õn nay, nh ®· tr×nh bµy trong b¸o c¸o, nh÷ng nguyªn t¾c nµy chØ nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ kh¸c n÷a. ®îc thùc hiÖn tõng phÇn, song trong t¬ng lai, chóng sÏ ®îc ph¸t CrÐdit Mobilier ®Þnh lµm g× vËy? ChØ ®¬n thuÇn thay thÕ c¸c triÓn s©u réng h¬n rÊt nhiÒu. lo¹i chøng kho¸n kh¸c nhau ®ã, do c¸c c«ng ty cæ phÇn kh¸c nhau Nh÷ng nguyªn t¾c cña c«ng ty nµy ®îc tr×nh bµy trong ®iÒu ph¸t hµnh, b»ng nh÷ng cæ phiÕu thèng nhÊt do chÝnh CrÐdit lÖ cña nã vµ trong mét lo¹t nh÷ng b¸o c¸o tr×nh bµy tríc nh÷ng Mobilier ph¸t hµnh. Nhng nã cã thÓ thùc hiÖn ®iÒu ®ã b»ng c¸ch
36 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 37 nµo? B»ng c¸ch mua hÕt c¸c chøng kho¸n cña c¸c xÝ nghiÖp c«ng còng nh ph¶i n¾m c¶ viÖc cÊp vèn cho tÊt c¶ c¸c xÝ nghiÖp cã liªn quan ®Õn nghiÖp kh¸c nhau b»ng sè tiÒn mµ CrÐdit Mobilier thu ®îc nhê nh÷ng c«ng tr×nh phôc vô x· héi". ph¸t hµnh cæ phiÕu riªng cña m×nh hoÆc nhê c¸c chøng kho¸n kh¸c. Song, mua hÕt tÊt c¶ nh÷ng tÝn phiÕu, cæ phiÕu, tr¸i phiÕu Chóng ta thÊy r»ng ®iÒu kho¶n nµy ®· ®i xa h¬n nh÷ng tham v.v., - tãm l¹i, tÊt c¶ nh÷ng chøng kho¸n cña bÊt kú xÝ nghiÖp nµo, - väng ®îc tr×nh bµy trong phÇn më ®Çu cña ®iÒu lÖ, bëi v× nã ®Þnh ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ mua chÝnh xÝ nghiÖp Êy. Nh vËy, CrÐdit biÕn CrÐdit Mobilier kh«ng nh÷ng thµnh chñ së h÷u nh÷ng xÝ Mobilier c«ng khai thó nhËn ý ®å cña nã muèn biÕn m×nh thµnh nghiÖp c«ng nghiÖp lín nh thÕ, mµ cßn trë thµnh tay sai phôc vô chñ së h÷u, cßn Na-p«-lª-«ng nhá29 th× trë thµnh gi¸m ®èc tèi cao ng©n khè vµ thµnh ngêi chñ ®éc quyÒn tÝn dông th¬ng m¹i. toµn bé nÒn c«ng nghiÖp mu«n h×nh mu«n vÎ cña níc Ph¸p. §ã Nh÷ng ho¹t ®éng thuéc lo¹i thø hai liªn quan tíi viÖc dïng chÝnh lµ c¸i mµ chóng ta gäi lµ chñ nghÜa x· héi ®Õ chÕ. chøng kho¸n do CrÐdit Mobilier ph¸t hµnh ®Ó thay thÕ cho c¸c §Ó thùc hiÖn mét ch¬ng tr×nh nh thÕ th× tÊt nhiªn cÇn cã chøng kho¸n cña tÊt c¶ c¸c xÝ nghiÖp kh¸c, nh÷ng ho¹t ®éng nµy nh÷ng ho¹t ®éng tµi chÝnh; «ng I-x¾c Pª-r©y-r¬, khi v¹ch kÕ lµ nh sau: ho¹ch ho¹t ®éng cña CrÐdit Mobilier, dÜ nhiªn c¶m thÊy m×nh "Ph¸t hµnh tr¸i phiÕu riªng cña c«ng ty ë møc b»ng víi sè tiÒn cÇn thiÕt ®Ó ®ang ®øng trªn mét miÕng ®Êt tr¬n vµ cÇn ph¶i ®Æt ra cho c«ng ®Æt mua tr¸i kho¸n vµ mua c¸c chøng kho¸n c«ng nghiÖp". ty nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, nh÷ng h¹n chÕ nµy «ng xem nh lµ thuÇn tuý cã tÝnh chÊt ngÉu nhiªn vµ dù ®Þnh kh¾c phôc chóng C¸c ®iÒu 7 vµ 8 x¸c ®Þnh h¹n møc vµ tÝnh chÊt cña tr¸i phiÕu trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña c«ng ty. Vèn cña c«ng ty ®îc x¸c mµ c«ng ty ®îc toµn quyÒn ph¸t hµnh. Nh÷ng tr¸i phiÕu hoÆc tÝn phiÕu nµy ®Þnh lµ 60 000 000 phr¨ng, chia thµnh 120 000 cæ phÇn, mçi cæ "cã thÓ ®¹t tíi mét con sè gÊp mêi lÇn sè vèn. Chóng lu«n lu«n ®îc bï l¹i phÇn 500 phr¨ng. TÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng cña c«ng ty, nh ®· hoµn toµn b»ng nh÷ng chøng kho¸n nhµ níc, cæ phiÕu, tr¸i phiÕu mµ c«ng ty x¸c ®Þnh trong ®iÒu lÖ, cã thÓ ph©n thµnh ba lo¹i: thø nhÊt, hiÖn cã. Chóng chØ cã thÓ ®îc thanh to¸n theo th«ng b¸o tríc tõ 45 ngµy trë nh÷ng ho¹t ®éng cÇn thiÕt ®Ó n©ng ®ì nÒn c«ng nghiÖp; thø hai, lªn. Tæng khèi lîng tiÒn chuyÓn vµo tµi kho¶n v·ng lai vµ nh÷ng c«ng tr¸i ph¸t hµnh c¸c chøng kho¸n cña c«ng ty ®Ó thay thÕ hoÆc cñng cè ph¸t hµnh víi thêi h¹n díi mét n¨m, kh«ng ®îc vît qu¸ hai lÇn sè vèn ®· c¸c lo¹i chøng kho¸n cña c¸c xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp kh¸c; thø thu ®îc". ba, nh÷ng nghiÖp vô ng©n hµng th«ng thêng, mua b¸n c¸c lo¹i Cuèi cïng, lo¹i ho¹t ®éng thø ba cã liªn quan ®Õn viÖc trao quèc tr¸i, c¸c kú phiÕu th¬ng m¹i v.v.. ®æi c¸c chøng kho¸n, kú phiÕu th¬ng m¹i. "C«ng ty nhËn tiÒn göi Nh÷ng ho¹t ®éng thuéc lo¹i thø nhÊt nh»m x¸c lËp sù b¶o trî kh«ng cã thêi h¹n". Nã cã quyÒn "b¸n hoÆc ®Ó cho vay lÊy l·i tÊt c¶ c¸c lo¹i chøng kho¸n nhµ níc thuéc quyÒn së h÷u cña nã, cña c«ng ty ®èi víi c«ng nghiÖp, ®îc liÖt kª ë ®iÒu 5 cña ®iÒu lÖ, nh÷ng chøng tõ tÝn dông, cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu vµ ®æi chóng ®iÒu kho¶n nµy nãi: lÊy nh÷ng chøng kho¸n kh¸c". Nã cho vay c¸c "chøng kho¸n nhµ "B»ng c¸ch ®Æt mua hoÆc mua ®Ó thu lÊy nh÷ng chøng kho¸n nhµ níc, cæ níc, cæ phiÕu vµ tr¸i phiÕu vµ më tµi kho¶n v·ng lai cho c¸c lo¹i phiÕu hay tr¸i phiÕu cña c¸c xÝ nghiÖp céng nghiÖp kh¸c nhau hoÆc cña c¸c c¬ quan chøng kho¸n kh¸c nhau ®ã". Nã dµnh cho c¸c c«ng ty v« danh mäi tÝn dông ®îc tæ chøc díi h×nh thøc c¸c c«ng ty v« danh, nhÊt lµ cña ®êng dÞch vô mµ th«ng thêng lµ do nh÷ng ng©n hµng t nh©n lµm, ®ã lµ: nhËn tÊt c¶ c¸c kho¶n thanh to¸n chuyÓn vµo tµi kho¶n cña s¾t, kªnh ®µo, hÇm má vµ cña c¸c xÝ nghiÖp phô tr¸ch c¸c c«ng tr×nh phôc vô x· c¸c c«ng ty nµy, tr¶ l·i cæ phÇn, lîi tøc cho hä v.v.. Nã thu nhËn héi kh¸c, cña c¸c xÝ nghiÖp ®ang ho¹t ®éng còng nh c¸c xÝ nghiÖp sÏ ®îc x©y c¸c chøng kho¸n, víi tÝnh chÊt lµ tiÒn göi, cña c¸c xÝ nghiÖp c«ng dùng. Ph¶i n¾m lÊy viÖc ph¸t hµnh mäi thø tr¸i kho¸n vµ viÖc ph©n phèi chóng, nghiÖp, nhng viÖc tiÕn hµnh c¸c ho¹t ®éng liªn quan tíi c¸c
38 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 39 chøng kho¸n th¬ng m¹i, c¸c kú phiÕu, c¸c biªn lai cÇm ®å v.v. "th×, cã ®iÒu kho¶n riªng quy ®Þnh r»ng c«ng ty kh«ng ®îc tiÕn hµnh nh÷ng viÖc mua b¸n bÝ mËt nh»m môc ®Ých thu hoa hång". Do C.M¸c viÕt vµo kho¶ng ngµy 6 In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o th¸ng S¸u 1856 "New - York Daily Tribune", §· ®¨ng trªn b¸o "The People's cã ®èi chiÕu víi b¶n in trªn Paper" sè 214, ngµy 7 th¸ng S¸u b¸o "The People's Paper" 1856, ký tªn C.M¸c vµ trªn b¸o "New - Nguyªn v¨n lµ tiÕng Anh York Daily Tribune" sè 4735, ngµy 21 th¸ng S¸u 1856, kh«ng ký tªn
38 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 39 C.M¸c CrÐdit Mobilier cña Ph¸p (Bµi thø hai) CÇn nhí r»ng B«-na-p¸c-t¬ ®· tiÕn hµnh coup d'Ðtat1* cña m×nh víi hai cí ®èi lËp nhau ë hai cùc: mét mÆt, «ng ta tuyªn bè r»ng sø mÖnh cña m×nh lµ cøu giai cÊp v« s¶n vµ "chÕ ®é kinh tÕ" khái t×nh tr¹ng v« chÝnh phñ ®á, t×nh tr¹ng nµy tuång nh ph¶i b¾t ®Çu vµo th¸ng N¨m 1852, mÆt kh¸c, «ng ta ph¶i cøu nh©n d©n lao ®éng khái sù chuyªn chÕ cña giai cÊp t s¶n mµ ®iÓm tËp trung cña nã lµ Quèc héi. Ngoµi ra, «ng ®· ph¶i tr¶ mãn nî riªng cña m×nh, còng nh ph¶i tr¶ nh÷ng mãn nî cña bän ngêi ®¸ng kÝnh trong Héi Dix DÐcembre30 vµ lµm giµu cho b¶n th©n còng nh cho bän ngêi nµy b»ng sù thanh to¸n chung cña giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp c«ng nh©n. CÇn ph¶i thõa nhËn th¼ng th¾n r»ng sø mÖnh cña con ngêi nµy ®Çy rÉy nh÷ng khã kh¨n mang tÝnh chÊt m©u thuÉn, bëi v× «ng ta buéc ph¶i võa lµm kÎ cíp l¹i võa lµm kÎ bÒ trªn ban phíc cho tÊt c¶ c¸c giai cÊp. ¤ng ta kh«ng thÓ cho mét giai cÊp nµy mµ kh«ng tíc cña giai cÊp kh¸c, «ng ta kh«ng thÓ tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu riªng cña m×nh vµ nh÷ng nhu cÇu cña bÌ lò tay ch©n mµ l¹i kh«ng ®i cíp bãc cña hai giai cÊp kÓ trªn. Vµo thêi Phr«ng-®¬31, ngêi ta gäi c«ng tíc Ghi-d¬ lµ kÎ cho vay nhiÒu nhÊt ë Ph¸p, bëi v× «ng ta 1* cuéc chÝnh biÕn
40 c.m¸c CrÐdit mobilier cña ph¸p 41 biÕn tÊt c¶ tµi s¶n cña m×nh thµnh tr¸i phiÕu mµ nh÷ng ngêi së còng nh s¸ch, ®Òu cã sè phËn cña chóng. Xanh - Xi-m«ng trong h÷u chóng ®Òu thuéc phe ph¸i cña «ng. B«-na-p¸c-t¬ còng vËy, «ng vai trß thÇn hé mÖnh cho Së giao dÞch cña Pa-ri, lµ kÎ tiªn tri cña ta còng muèn trë thµnh ngêi cho vay nhiÒu nhÊt níc Ph¸p b»ng bän bÞp bîm, lµ ®Êng cøu thÕ cña tÖ tham nhòng vµ hèi lé lan trµn! c¸ch biÕn toµn bé tµi s¶n cña m×nh vµ toµn bé nÒn c«ng nghiÖp cña LÞch sö kh«ng cã sù ch©m biÕm cay chua nµo h¬n, ngoµi sù hiÖn Ph¸p thµnh tr¸i phiÕu cña m×nh, mµ kÎ n¾m nh÷ng tr¸i phiÕu ®ã h×nh cña Xanh - Giuy-xt¬ qua con ngêi Juste-milieu1* - tøc lµ qua l¹i chÝnh lµ Lu-i B«-na-p¸c-t¬. LÊy c¾p níc Ph¸p ®Ó råi sau ®ã Ghi-d«, vµ sù hiÖn h×nh cña Na-p«-lª-«ng qua Lu-i B«-na-p¸c-t¬. mua níc Ph¸p, ®ã lµ vÊn ®Ò vÜ ®¹i mµ con ngêi nµy ph¶i gi¶i T duy cña con ngêi kh«ng theo kÞp tiÕn tr×nh cña c¸c sù quyÕt, vµ trong c¸i vô giao kÌo nh»m lÊy cña níc Ph¸p c¸i mµ sau kiÖn. Trong lóc chóng ta, trªn c¬ së nghiªn cøu c¸c nguyªn t¾c cña ®ã ph¶i tr¶ l¹i cho níc Ph¸p th× lîi tøc mµ b¶n th©n «ng ta vµ Héi c«ng ty nµy vµ t×nh h×nh kinh tÕ, chØ ra tÝnh tÊt yÕu cña sù ph¸ ngµy 10 th¸ng Ch¹p cã thÓ thu ®îc lµ mét khÝa c¹nh kh«ng kÐm s¶n mµ chÝnh ®iÒu lÖ cña CrÐdit Mobilier b¸o tríc, th× lÞch sö phÇn quan träng ®èi víi «ng ta. Lµm thÕ nµo cã thÓ ®iÒu hßa ®îc ®ang lµm c«ng viÖc thùc hiÖn nh÷ng ®iÒu chóng ta dù ®o¸n. Cuèi th¸ng N¨m, mét trong c¸c vÞ gi¸m ®èc cña CrÐdit Mobilier ®· bÞ nh÷ng tham väng ®Çy m©u thuÉn Êy? Lµm thÕ nµo mµ gi¶i quyÕt ph¸ s¶n víi sè tiÒn 10 triÖu phr¨ng, ®ã lµ «ng Pla-x¬, ngêi mµ ®îc vÊn ®Ò kinh tÕ gai gãc Êy? Lµm sao mµ gì ®îc c¸i nót rèi Êy? míi chØ mÊy h«m tríc khi x¶y ra sù kiÖn "®· ®îc ngµi §ê Toµn bé kinh nghiÖm phong phó ®· qua cña B«-na-p¸c-t¬ ®· chØ ra Moãc-ni giíi thiÖu víi hoµng ®Õ" nh mét trong nh÷ng dieux de mét ph¬ng s¸ch vÜ ®¹i gióp «ng ta tho¸t khái nh÷ng khã kh¨n la finance. Les dieux s'en vont!2* HÇu nh còng chÝnh ngµy h«m kinh tÕ cùc kú nghiªm träng: ®ã lµ tÝn dông. Vµ chÝnh lµ ë Ph¸p ®· ®ã, b¸o "Moniteur"33 c«ng bè mét ®¹o luËt míi vÒ sociÐtÐs en bÊt ngê xuÊt hiÖn trêng ph¸i Xanh - Xi-m«ng, trêng ph¸i nµy c¶ commandite3*, ®¹o luËt nµy, - lÊy cí ng¨n chÆn c¬n sèt ®Çu c¬, - lóc ra ®êi lÉn lóc suy vong ®Òu Êp ñ say sa mét giÊc m¬ lµ tÊt c¶ ®· buéc nh÷ng c«ng ty nµy ph¶i chÞu quyÒn ®Þnh ®o¹t cña CrÐdit nh÷ng m©u thuÉn giai cÊp sÏ ph¶i mÊt ®i khi mét sù thÞnh vîng Mobilier, b»ng c¸ch quy ®Þnh viÖc thµnh lËp c¸c c«ng ty nµy ph¶i chung xuÊt hiÖn nhê mét kÕ ho¹ch tÝn dông x· héi nµo ®ã míi ®îc phô thuéc vµo ý muèn cña chÝnh phñ hoÆc cña CrÐdit Mobilier. ph¸t kiÕn ra. Vµo thêi kú coup d'Ðtat, chñ nghÜa Xanh - Xi-m«ng Cßn b¸o chÝ Anh, - mét giíi b¸o chÝ thËm chÝ kh«ng biÕt r»ng cã sù díi h×nh thøc nµy vÉn cha mÊt h¼n. Cßn cã Mi-sen S¬-va-li-ª, kh¸c nhau gi÷a sociÐtÐs en commandite víi sociÐtÐs anonymes4*, nhµ kinh tÕ häc cña tê "Journal des DÐbats"32, cßn cã Pru-®«ng, bëi vËy nh÷ng c«ng ty ®Çu ®îc dïng lµm vËt hiÕn tÕ cho nh÷ng c«ng ty sau, - giíi b¸o chÝ ®ã lÊy lµm kho¸i tr¸ vÒ c¸i "hµnh vi kh«n ngêi ®· t×m c¸ch lÊy c¸i mÆt n¹ cña tÝnh qu¸ ®éc ®¸o ®Ó che ®Ëy ngoan" vÜ ®¹i cña tµi trÝ kiÓu B«-na-p¸c-t¬ ®ã vµ nghÜ r»ng bän phÇn kÐm cái nhÊt trong häc thuyÕt Xanh - Xi-m«ng vµ cuèi cïng ®Çu c¬ ë Ph¸p s¾p söa cã ®îc c¸i vÎ ®êng bÖ cña bän X¸t-l¬, cßn cã hai ngêi Do Th¸i ë Bå §µo Nha trong thùc tiÔn g¾n bã víi bän Xp©y-®¬ vµ bän Pan-m¬ cña níc Anh. Còng vµo ®óng lóc Êy, c¸c ho¹t ®éng ®Çu c¬ cña Së giao dÞch vµ víi Rèt-sin, hai ngêi nµy §¹o luËt vÒ c¶i t¹o chÊt ®Êt võa ®îc Corps LÐgislatif5* næi tiÕng xa kia ®· lµ nh÷ng kÎ t«n sïng cha ¡ng-ph¨ng-tanh vµ dùa vµo cho ban hµnh, ®¹o luËt nµy trùc tiÕp ph¸ vì toµn bé nÒn ph¸p kinh nghiÖm thùc tiÔn cña m×nh, hä ®· d¸m c¶ gan nh×n nhËn chÕ tríc ®©y vµ Bé luËt Na-p«-lª-«ng, nã cho phÐp tÞch thu gia r»ng ®»ng sau chñ nghÜa x· héi lµ sù ®Çu c¬ cña Së giao dÞch vµ ®»ng sau Xanh - Xi-m«ng lµ L«. Nh÷ng ngêi nµy - £-min vµ 1* - trung dung vµng ngäc I-x¾c Pª-r©y-r¬ - lµ nh÷ng nhµ s¸ng lËp CrÐdit Mobilier vµ lµ 2* - thÇn tµi. ThÇn th¸nh ®· cuèn gãi! nh÷ng ngêi s¸ng t¹o ra chñ nghÜa x· héi theo kiÓu B«-na-p¸c-t¬. 3* - c«ng ty hïn vèn Tôc ng÷ cæ cã c©u: "Habent sua fata libelli"1*. C¸c häc thuyÕt, 4* - c«ng ty v« danh 5* - Héi ®ång lËp Ph¸p. 1* - "S¸ch cã sè phËn cña chóng".