Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Hóa học: Nghiên cứu thành phần hóa học và hoạt tính sinh học của lá Schefflera sessiliflora De P. V. thuộc họ ngũ gia bì (araliaceae) ở Việt Nam

1 VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ ……..….***………… NGUYỄN TẤN PHÁT NGHIÊN CỨU THÀNH PHẦN HÓA HỌC VÀ HOẠT TÍNH SINH HỌC CỦA LÁ SCHEFFLERA SESSILIFLORA DE P. V. THUỘC HỌ NGŨ GIA BÌ (ARALIACEAE) Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: HÓA HỌC CÁC HỢP CHẤT THIÊN NHIÊN Mã số: 62.44.01.17 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÓA HỌC TP. HỒ CHÍ MINH - 2016 2 Công trình được hoàn thành tại: Viện Công nghệ Hóa học - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam. Người hướng dẫn khoa học 1: TS. MAI ĐÌNH TRỊ Người hướng dẫn khoa học 2: TS. LÊ TIẾN DŨNG Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ, họp tại Học viện Khoa học và Công nghệ - Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam vào hồi … giờ ..’, ngày … tháng … năm 201…. Có thể tìm hiểu luận án tại: - Thư viện Học viện Khoa học và Công nghệ - Thư viện Quốc gia Việt Nam 1 I. GIỚI THIỆU LUẬN ÁN 1. Mở đầu Việt Nam là nước nhiệt đới gió mùa nên có nguồn thực vật vô cùng đa dạng và phong phú. Từ lâu, ông cha ta đã biết sử dụng nhiều cây cỏ để chữa bệnh một cách hiệu quả nhưng việc sử dụng chỉ dựa vào kinh nghiệm dân gian. Ngày nay cùng với sự phát triển của khoa học-kỹ thuật nói chung và ngành Hóa-Thực vật nói riêng đòi hỏi chúng ta không chỉ sử dụng hiệu quả mà còn phải tìm hiểu thành phần hóa học của các cây thuốc để có thể tìm ra những hợp chất có hoạt tính sinh học cao cũng như tìm ra những hoạt tính mới giúp nâng cao giá trị cây thuốc Việt Nam. Xu hướng hiện nay các nhà khoa học không chỉ quan tâm tới những cây thuốc ngoài khả năng chữa bệnh mà còn có khả năng bồi bổ cơ thể, tăng lực, ngăn lão hóa tế bào, phòng chống ung thư... như họ Nhân sâm (Araliaceae) tiêu biểu là sâm Triều Tiên (Panax ginseng C.A. Mey.), sâm Việt Nam (Panax vietnamensis Ha et Grushv.), ngũ gia bì (Schefflera octophylla (Lour.) Harms)… Trong quá trình tìm hiểu các loài thuộc họ Ngũ gia bì, chúng tôi nhận thấy loài Schefflera sessiliflora De P. V. được phát hiện mới vào năm 2004 và các nghiên cứu bước đầu về tác dụng dược lý đã cho kết quả tốt như chống stress, chống oxy hóa, tăng lực,... Tuy nhiên về thành phần hóa học chưa được nghiên cứu sâu vì vậy trên cơ sở đó, chúng tôi tiến hành nghiên cứu thành phần hóa học của lá Schefflera sessiliflora De P. V. cùng với việc thử hoạt tính ức chế enzyme glucosidase và thử nghiệm gây độc tế bào của các hoạt chất phân lập làm cơ sở khoa học cho việc sử dụng cũng như gợi mở hướng tác dụng dược lý mới của dược liệu hoặc phát hiện ra những hoạt chất mới. Qua đó, góp phần nâng cao giá trị loại dược liệu này tại Việt Nam. 2. Đối tượng và nội dung nghiên cứu của luận án Đối tượng nghiên cứu là: lá chân chim không cuống quả Schefflera sessiliflora De P. V. trồng tại Đà Lạt. Nội dung chính của luận án: 1. Nghiên cứu thành phần hóa học của lá chân chim không cuống quả Schefflera sessiliflora De P. V. 2. Xác định cấu trúc hóa học các hợp chất phân lập. 3. Thử hoạt tính ức chế enzyme -glucosidase các hoạt chất phân lập. 2 3. Những đóng góp mới của luận án 1. Từ lá chân chim không cuống quả Schefflera sessiliflora De P. V. được trồng tại Đà Lạt, bằng các phương pháp sắc ký, đã phân lập được 20 hợp chất và 1 hỗn hợp, trong đó có 5 hợp chất mới, 1 hợp chất mới trong tự nhiên, 10 hợp chất và 1 hỗn hợp chưa được phát hiện trước đây từ chi Schefflera, 3 hợp chất lần đầu tiên phân lập từ loài S. sessiliflora và 1 hợp chất đã biết. + 5 chất mới là: 3-O- -D-(6-O-methyl)glucuronopyranosyloleanolic 28-O-[α-Lrhamnopyranosyl-(14)]--D-glucopyranosyl ester (Scheffleraside C, SS16), 3O-[α-L-rhamnopyranosyl-(13)]- -D-(6-O-methyl)glucuronopyranosyloleanolic 28-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(14)]- -D-glucopyranosyl ester (Scheffleraside B, SS20), 3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(13)]- -D-glucuronopyranosyloleanolic 28-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(14)]- -D-glucopyranosyl ester (Scheffleraside A, SS21), 3-O- -D-glucopyranosyl-6α-hydroxybetulin (Scheffleraside D, SS11), 2β,12β-dihydroxygibberellin (SS01). + 1 hợp chất mới trong tự nhiên là: 3-O- -D-glucopyranosylbetulin (SS10). + 10 hợp chất và 1 hỗn hợp chưa được phát hiện trước đây từ chi Schefflera là: acid 3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(13)]- -D-glucuronopyranosyloleanolic (SS17), 3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(13)]- -D-glucuronopyranosylhederagenin (SS18), Chikusetsusaponin IVa (SS19), Chikusetsusaponin IVa methyl ester (SS14), Pseudoginsenoside RT1 methyl ester (SS15), trans-Tiliroside (SS02), 3-Oβ-D-glucuronopyranosylkaempferol (SS03), Acid 5-p-trans-coumaroylquinic (SS04), Muối natri của (2S)-1,2-di-O-palmitoyl-3-O-α-D-(6sulfo)quinovopyranosylglycerol (SS09), sn-1-monoacylglycerol và sn-1,2diacylglycerol (SS05), 1-O-β-D-glucopyranosyl-(2S,3S,4R,8E)-2-[(2R)-2hydroxypalmitoylamino]-octadec-8-en-1,3,4-triol và 1-O-β-D-glucopyranosyl(2S,3S,4R,8Z)-2-[(2R)-2-hydroxypalmitoylamino]-octadec-8-en-1,3,4-triol (SS08). + 3 hợp chất lần đầu tiên phân lập từ loài S. sessiliflora là: Scheffleraside I (SS12), Copteroside B (SS13), 3-O- -D-glucopyranosylstigmasterol (SS07). + 1 hợp chất đã biết: Acid oleanolic (SS06). 2. Lần đầu tiên phát hiện trong chi Schefflera có nhóm triterpenoid saponin có phần aglycon là betulin và 6α-hydroxybetulin (SS10, SS11), trong khi ở các loài 3 khác là acid 3-epibetulinic, acid betulinic, 6α,20-dihydroxybetulin và 29hydroxybetulin. 3. Lần đầu tiên phát hiện trong chi Schefflera có nhóm hợp chất diterpenoid có khung là gibberellin (SS01). 4. Lần đầu tiên phát hiện trong chi Schefflera có nhóm hợp chất glycolipid dưới dạng các dẫn xuất của glycerol và phytosphingolipid (SS05, SS08, SS09), trong khi ở loài S. heptaphylla các lipid ở dưới dạng dẫn xuất của acid 3α-hydroxylup20(29)-en-23,28-dioic. 5. Đã thử nghiệm hoạt tính ức chế enzyme α-glucosidase của 18 hợp chất. Kết quả cho thấy 11 hợp chất có hoạt tính ức chế enzyme α-glucosidase trong đó hợp chất 3-O-[α-L-rhamnopyranosyl-(13)]- -D-glucuronopyranosylhederagenin (SS18) là có hoạt tính rất mạnh (IC50 = 5,99 µM). 6. Đã thử nghiệm hoạt tính gây độc tế bào của 5 hợp chất mới trên 2 dòng tế bào ung thư vú (MCF-7) và tế bào ung thư gan (HepG2). Kết quả cho thấy 3 hợp chất là Scheffleraside B (SS20), Scheffleraside C (SS16), Scheffleraside D (SS11) có hoạt tính gây độc trên dòng tế bào ung thư vú MCF-7 ở nồng độ 100 µg/mL (phần trăm gây độc tế bào lần lượt là 53,95, 67,92 và 63,83 %). 4. Bố cục của luận án Luận án gồm 102 trang với 5 bảng số liệu, 31 hình và 4 sơ đồ và 101 tài liệu tham khảo. Bố cục luận án gồm: Mở đầu (1 trang), Chương 1: Tổng quan tài liệu (36 trang), Chương 2: Phương pháp nghiên cứu (2 trang), Chương 3: Thực nghiệm (16 trang), Chương 4: Kết quả và thảo luận (35 trang), Kết luận và kiến nghị (2 trang), Danh mục các công trình đã công bố (1 trang), Tài liệu tham khảo (9 trang). II. NỘI DUNG CỦA LUẬN ÁN MỞ ĐẦU Phần này đề cập đến ý nghĩa khoa học, tính thực tiễn, đối tượng, mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án. CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU Phần tổng quan tài liệu tập hợp các nghiên cứu trong nước và quốc tế về các vấn đề: 1.1. Giới thiệu chung về loài Schefflera sessiliflora De P. V 1.2. Giới thiệu chung về chi Schefflera 1.3. Giới thiệu chung về hoạt tính ức chế enzyme α-glucosidase