Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu Chính phủ

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:38

Thêm vào BST

Báo xấu

10
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Kinh tế "Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu Chính phủ" được nghiên cứu với mục tiêu: Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP ổn định, an toàn, hiệu quả, bền vững nhằm phát huy hết tiềm năng là kênh truyền tải và triển khai chính sách hữu hiệu, góp phần kết nối và hài hòa sự phối hợp giữa thị trường vốn và thị trường tiền tệ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu Chính phủ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH VÀ CÔNG NGHỆ HÀ NỘI TRẦN ANH TUẤN PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội 2023
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH DOANH VÀ CÔNG NGHỆ HÀ NỘI TRẦN ANH TUẤN PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ NGÀNH : QUẢN TRỊ KINH DOANH MÃ SỐ : 9.340.101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.,TS Lê Văn Hưng 2. PGS., TS Nguyễn Thị Việt Nga Hà Nội 2023
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................ 1 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu………………………………… …………. 1 2. Câu hỏi nghiên cứu…………………………… ………………………..………. 2 3. Mục tiêu ……………………………………………………… ……..………...…3 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu………………………………….............. .….. 4 5. Kết cấu của luận án ……………………………………………………… ……...4 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU .................................... 5 1.1 Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan ............................................... 5 1.2 Đánh giá các công trình đã nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu ............. 5 1.2.1 Đánh giá các công trình nghiên cứu ....................................................................... 5 1.2.2 Khoảng trống nghiên cứu ....................................................................................... 6 CHƯƠNG 2 CỞ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ ....................................... 8 2.1 Giao dịch mua bán lại chứng khoán ................................................................... 8 2.1.1 Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ ........................................................... 8 2.1.2 Hình thức thực hiện giao dịch mua bán lại ............................................................ 8 2.1.3 Sản phẩm giao dịch mua bán lại ............................................................................ 8 2.1.4 Chủ thể tham gia thị trường mua bán lại ................................................................ 9 2.1.5 Rủi ro trong giao dịch mua bán lại ......................................................................... 9 2.2 Tổ chức thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ ................... 10 2.2.1 Mô hình tổ chức ................................................................................................... 10 2.2.2 Tiêu chí phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ............... 2.2.3 Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển thị trường mua bán lại trái phiếu chính phủ ........................................................................................................................ 11 2.3 Kinh nghiệm phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ ở một số quốc gia trên thế giới và bài học cho Việt nam ........................ 12 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ VIỆT NAM.............................................. 13
3.1. Thực trạng thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt nam qua các tiêu chí và nhân tố phát triển .............................................................. 13 3.2. Đánh giá chung về thực trạng thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt Nam qua các tiêu chí và nhân tố phát triển........................... 13 3.2.1. Kết quả đạt được .................................................................................................. 13 3.2.2. Hạn chế ................................................................................................................. 14 3.2.3. Nguyên nhân của các hạn chế .............................................................................. 16 CHƯƠNG 4 GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ VIỆT NAM ............................ 17 4.1 Định hướng phát triển giai đoạn 2021 -2025 và tầm nhìn 2030 ..................... 17 4.2 Mô hình thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ ................... 18 4.2.1 Tiêu chí lựa chọn mô hình thị trường giao dịch mua bán lại TPCP .................... 18 4.2.2 Kiến nghị mô hình cho thị trường mua bán lại TPCP Việt Nam ......................... 19 4.3 Giải pháp phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP ....................... 20 4.4 Điều kiện thực hiện các giải pháp ..................................................................... 22 KẾT LUẬN...................................................................................................................... 25 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ .........................
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu Thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ (TPCP) đóng một vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy luân chuyển tiền và chứng khoán trên thị trường tài chính. Thị trường giao dịch này là một công cụ hữu hiệu trong quản lý và điều hành chính sách cũng như cung cấp các cơ hội đầu tư kinh doanh hấp dẫn với mức độ rủi ro thấp. Thị trường giao dịch mua bán lại TPCP cũng được sử dụng làm chất xúc tác để các thị trường khác như thị trường phái sinh, thị trường tài sản bảo đảm hoạt động hiệu quả. Từ hoạt động vay và cho vay nội tại của thị trường mua bán lại, nhất là các giao dịch với ngân hàng trung ương, tín hiệu lãi suất định hướng sẽ được lan tỏa. Các thị trường giao dịch phái sinh và thị trường tài sản bảo đảm có điểm neo lãi suất, vận hành trơn chu, xử lý các phát sinh, rủi ro nếu có nhanh chóng và hiệu quả. Thị trường giao dịch mua bán lại TPCP cũng là công cụ giúp cơ quan quản lý, theo dõi các tác động chính sách, các hoạt động kinh doanh, để kịp thời có những điều chỉnh phù hợp về chính sách tiền tệ, chính sách tăng trưởng kinh tế sao cho đạt được các mục tiêu mong muốn. Với ý nghĩa và vai trò to lớn như vậy, thị trường giao dịch mua bán lại luôn có một vị trí quan trọng trong hệ thống tài chính, tiền tệ ở các quốc gia có nền kinh tế thị trường phát triển. Tại Việt Nam, giao dịch mua bán lại TPCP được sử dụng bởi các tổ chức kinh doanh cũng như bởi Ngân hàng Nhà nước cho các mục tiêu khác nhau. Đối với hoạt động kinh doanh, giao dịch mua bán lại TPCP được thực hiện giữa các tổ chức, tập trung chủ yếu trên thị trường giao dịch TPCP chuyên biệt, vốn được tái tổ chức và vận hành chính thức vào năm 2009. Đối với Ngân hàng Nhà nước, giao dịch mua bán lại được sử dụng dưới tên gọi là giao dịch mua bán kỳ hạn giấy tờ có giá, phổ biến trong các nghiệp vụ vay hỗ trợ thanh khoản giữa Ngân hàng Nhà nước với các ngân hàng thương mại thành viên. Trong các quy định hiện hành trên thị trường TPCP hay trên thị trường tiền tệ, giao dịch mua bán lại được xem như là một công cụ giao dịch. Về lý thuyết, xét tính chất và mức độ phức tạp trong quản lý và vận hành công cụ giao dịch này, trong giai đoạn phát triển ban đầu, việc đơn giản hóa sản phẩm/công cụ giao dịch phục vụ 1
cho các mục tiêu điều hành chính sách hay kinh doanh là một bước đi phù hợp. Tuy nhiên, khi thị trường đã phát triển tới mức độ nhất định, mô hình và cách thức quản lý cần đổi mới tương xứng mới đáp ứng, bắt kịp được sự phát triển và không kìm hãm sự tăng trưởng. Kiểm tra số liệu hoạt động giao dịch mua bán lại TPCP trong hơn 10 năm qua cho thấy diễn biến thị trường đã phán ánh chính xác nhận định như các nghiên cứu lý thuyết và thực tiễn trên thị trường quốc tế đã chỉ ra. Các hoạt động giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam, đã có khởi đầu khó khăn, giao dịch lẻ tẻ, với một quy mô không đáng kể. Sau khi có những điều chỉnh về kỹ thuật về thông lệ, về cách thức giao dịch... đã ghi nhận sự cải thiện và tiến vào giai đoạn tăng trưởng cao trước khi từ từ chuyển sang giai đoạn đi xuống, bất chấp những điều kiện thị trường thuận lợi hơn. Trong những năm gần đây, do tác động của chính sách nới lỏng tiền tiền tệ được thực hiện mạnh mẽ ở nhiều nước trên thế giới, thị trường giao dịch mua bán lại TPCP đã có sự mở rộng không ngừng về quy mô. Tuy nhiên, xu hướng giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam lại diễn ra ngược chiều vào trào lưu trên trong giai đoạn này, bất chấp chính sách tiền tệ có nhiều điểm tương đồng. Cách tổ chức thị trường giao dịch đơn giản, có thể phù hợp trong giai đoạn manh nha phát triển nhưng với sự mở rộng, lớn mạnh về quy mô của thị trường đã khiến cho cách tổ chức đó không còn phù hợp, không chỉ là thiết kế, là đối tượng, là mục tiêu phát triển.... mà hơn hết là mô hình tương tác và vận hành, đặt ra các rủi ro tiềm ẩn tới sự phát triển ổn định và lành mạnh của thị trường TPCP trong hệ thống tài chính tiền tệ quốc gia. Với thực tế đó, đề tài nghiên cứu: “Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP” tại Việt Nam muốn tiến hành rà soát, đánh giá các hoạt động giao dịch mua bán lại hiện có và đưa ra các giải pháp, định hình lại mô hình phát triển của thị trường này. Qua đó, mong muốn kiến tạo một thị trường giao dịch mua bán lại hoạt động đúng với các chuẩn mực quốc tế, giúp tối đa hóa các lợi ích to lớn của thị trường mua bán lại TPCP, đóng góp vào sự phát triển trên thị trường tài chính, tiền tệ Việt Nam. 2. Câu hỏi nghiên cứu Đề tài luận án sẽ tập trung xử lý câu hỏi sau: Thị trường giao dịch mua bán lại TPCP Việt Nam nên vận hành theo một mô hình hoạt động nào để có thể phát huy hết tiềm năng của mình, theo đó, không chỉ nâng cao hiệu quả về mặt quản lý, kinh doanh mà trên hết là thúc đẩy sự phát triển của thị trường TPCP nói riêng và thị trường tài chính tiền tệ nói chung. Từ câu hỏi trọng tâm này, đề tài luận án cũng sẽ tìm câu trả lời cho các câu hỏi tương tác liên quan khác, cụ thể là: 2
Những nhân tố nào gây ảnh hưởng tới sự phát triển của thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam? Thanh khoản trên thị trường TPCP có tương tác qua lại với hoạt động giao dịch mua bán lại TPCP như thế nào? Đánh giá của các chủ thể giao dịch lớn trên thị trường mua bán lại TPCP đối với hoạt động của thị trường hiện nay như thế nào? Trên cơ sở giải quyết lần lượt từng câu hỏi thành phần tới câu hỏi chính yếu, đề tài luận án sẽ đưa ra các nhận định và kiến nghị về các giải pháp xử lý những tồn tại để thúc đẩy sự phát triển của thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam. 3. Mục tiêu 3.1 Mục tiêu tổng quát Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP ổn định, an toàn, hiệu quả, bền vững nhằm phát huy hết tiềm năng là kênh truyền tải và triển khai chính sách hữu hiệu, góp phần kết nối và hài hòa sự phối hợp giữa thị trường vốn và thị trường tiền tệ. Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP nhằm tạo ra một kênh dẫn truyền vốn kinh doanh hữu hiệu cho nền kinh tế 3.2 Mục tiêu cụ thể Vận dụng cơ sở lý luận, kinh nghiệm quốc tế và đánh giá thực trạng của giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam nhằm đưa ra các giải pháp đổi mới về mô hình tổ chức, hoạt động nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động của thị trường giao dịch này trong giai đoạn 2021-2025 và tầm nhìn tới 2030. Mô hình tổ chức để phát triển thị trường mua bán lại TPCP phải hài hòa lợi ích giữa các chủ thể quản lý và chủ thể tham gia thị trường, cho phép việc kiểm tra giám sát hiệu quả. Phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tuân thủ các chuẩn mực quốc tế dựa trên một nền tảng hạ tầng có mức độ ứng dụng công nghệ thông tin cao Các giải pháp phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP cơ cấu hướng tới giúp hoàn thành mục tiêu định lượng về quy mô thị trường TPCP/GDP đạt 55% vào năm 2025 theo Quyết định số 242/QĐ-TTg ngày 28/02/2019 của Thủ tướng Chính phủ. 3
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tượng nghiên cứu Đề tài tập trung xem xét giao dịch mua bán lại và thị trường giao dịch mua bán lại sử dụng TPCP làm tài sản gốc. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Việc nghiên cứu sẽ xem xét toàn diện mảng giao dịch mua bán lại hoặc loại giao dịch có tính chất tương tự sử dụng TPCP làm tài sản gốc để từ đó, đánh giá được mô hình tổ chức hiện có ở Việt Nam và đưa ra giải pháp khắc phục các tồn tại một cách hợp lý. Không gian nghiên cứu: sẽ hạn chế trong các sản phẩm giao dịch bằng tiền đồng. Tổ chức giao dịch mua bán lại TPCP sẽ thực hiện trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam. 5. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu và kết luận, luận án có kế cấu như sau: Chương 1: Tổng quan về tình hình nghiên cứu Chương 2: Cơ sở lý luận về phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Chương 3: Thực trạng thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam Chương 4: Giải pháp phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP Việt Nam 4
CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1 Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ là một cấu phần quan trọng trong thị trường tài chính. Các nghiên cứu tổng quan về thị trường nợ công luôn có sản phẩm giao dịch này xuất hiện. Đây là một sản phẩm/công cụ giao dịch có không chỉ có tính xúc tác mà còn được xem là nền tảng thúc đẩy sự phát triển lành mạnh của thị trường nợ công. Rà soát các nghiên cứu về giao dịch mua bán lại và thị trường giao dịch mua bán lại nói chung cho thấy, cách tiếp cận nghiên cứu rất đa dạng, nhưng tựa chung có thể nhóm thành 2 hướng chính. Một là cách nghiên cứu theo hướng tiếp cận tổng quát với xuất phát điểm là một nghiên cứu tổng quan và đặt giao dịch mua bán lại trong tổng thể một thị trường giao dịch lớn, từ đó, xác định và giải quyết từng yếu tố thành phần như hành lang pháp lý, sản phẩm, chủ thể…. đang gây ảnh hưởng hay cần phải xây dựng để phát triển nội dung này. Hai là thực hiện các nghiên cứu chuyên biệt về riêng thị trường mua bán lại hoặc một nội dung cụ thể thuộc thị trường giao dịch mua bán lại. Tiếp cận nghiên cứu về một nội dung cụ thể là nghiên cứu những lát cắt riêng như hành lang pháp lý, như chủ thể đầu tư, như đặc điểm giao dịch loại sản phẩm … để xác định những vấn đề đang ảnh hưởng tới sự phát triển nhằm đưa ra các kiến nghị, giải pháp khắc phục. Các nghiên cứu chuyên biệt có cách tiếp cận trực diện hơn, tập trung giao dịch mua bán lại hoặc một nội dung/một vấn đề cụ thể trong tổng thể của một thị trường mua bán lại, để chỉ ra vấn đề phải quan tâm, giải quyết nếu muốn duy trì và phát triển một thị trường mua bán lại bền vững. 1.2 Đánh giá các công trình đã nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu 1.2.1 Đánh giá các công trình nghiên cứu Qua tóm tắt một số các nghiên cứu và tài liệu tham khảo chính về chủ đề giao dịch mua bán lại trong nước, có thể thấy rút ra một số các nhận xét như sau: Thứ nhất, đối với giao dịch mua bán lại TPCP, các công trình nghiên cứu trong nước mới chỉ đề cập tới loại giao dịch này như là một sản phẩm cơ sở trong thị trường trái phiếu chính phủ nói chung. Giao dịch mua bán lại trong các nghiên cứu này được tiếp cận theo hướng nghiên cứu tổng 5
quát. Kết quả của các nghiên cứu trong nước đang có khoảng trống, chưa có các nghiên cứu chuyên biệt cho riêng thị trường giao dịch mua bán lại TPCP. Thứ hai, do xem xét giao dịch mua bán lại TPCP nằm trong một nghiên cứu tổng quát (như phát triển thị trường TPCP) hoặc trong một mục tiêu định hướng (ví dụ như phát triển thị trường giao dịch thứ cấp TPCP) nên cách đặt vấn đề và xử lý vấn đề của các nghiên cứu này không tìm cách giải quyết vấn đề nội tại, xem xét các yếu tố riêng biệt của loại hình giao dịch mua bán lại TPCP để đề ra định hướng phát triển thị trường này hiệu quả. Thứ ba, với mục tiêu là tìm và thiết lập một mô hình tổ chức và vận hành cho thị trường giao dịch mua bán lại TPCP thích hợp trong hệ thống tài chính, tiền tệ Việt Nam, các nghiên cứu trong nước về chủ đề này chưa giải quyết được vấn đề. Đối với các nghiên cứu quốc tế về thị trường giao dịch mua bán lại TP, kết quả được điểm qua cho thấy: đó là những bài học kinh nghiệm quý báu về mô hình tổ chức và vận hành thị trường giao dịch mua bán lại. Những nghiên cứu này không chỉ đặt giao dịch mua bán lại trái phiếu (chính phủ) trong tổng thể phát triển chung của thị trường nợ (IMF, World Bank) mà xử lý trực diện các vấn đề lý thuyết với thực tiễn (Moorad Choudry, 2002) hay từng nội dung đặc thù của thị trường giao dịch này (Naohiho Baba và Yasunari Inamura, 2004; Viktoria Baklanova, Adam Copeland, Rebecca McCaughrin, 2015). Mặc dù nhiều nghiên cứu đề cập trên nói về trái phiếu hay chứng khoán nói chung nhưng thống kê cho thấy ở các thị trường mua bán lại lớn trên thế giới như Mỹ hay khu vực đồng tiền chung châu Âu, giao dịch mua bán lại chủ yếu sử dụng tài sản là TPCP (ICMA –2013, 2019). 1.2.2 Khoảng trống nghiên cứu Nghiên cứu chuyên biệt về phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP là một nhu cầu tất yếu và khách quan xét về tầm quan trọng, vai trò của thị trường giao dịch này trong cấu trúc phát triển thị trường nợ công nói riêng, trong sự kết nối giữa thị trường vốn và thị trường tiền tệ cũng như trong phát triển và hoàn thiện hoạt thị trường tài chính quốc gia theo các quy tắc của nền kinh tế thị trường nói chung. Với giả thiết thị trường TPCP phát triển là cơ sở để thúc đẩy thị trường giao dịch mua bán lại phát triển và ngược lại, thị trường giao dịch mua bán lại TPCP phát triển sẽ thúc đẩy sự phát triển của thị trường trái phiếu chính phủ. Đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ này xử lý câu hỏi nghiên cứu là phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP theo mô hình nào để đạt được nền tảng phát triển mạnh mẽ, qua đó thúc đẩy sự phát triển của thị trường TPCP Việt Nam nói riêng và việc phát triển thị trường tài chính, tiền tệ nói chung. 6
Đề tài nghiên cứu tiếp cận và hoàn thành mục tiêu đặt ra dựa trên xuất phát điểm với giả thuyết khoa học là giao dịch mua bán lại được thúc đẩy nhờ thị trường TPCP phát triển và thanh khoản. Theo BIS (2017), giao dịch mua bán lại TPCP sẽ giúp tạo độ sâu của thị trường TPCP qua đó giúp cho thị trường này phát triển bền vững và lành mạnh. Mặc dù nghiên cứu này không chỉ ra nó tạo ra độ sâu như thế nào. Nhưng độ sâu của thị trường là một đặc tính cơ bản trong thanh khoản của thị trường TPCP (Fleming, 2003). Do vậy, giả thiết nghiên cứu của đề tài nghiên cứu luận án tiến sĩ này sẽ sử dụng xuất phát điểm này, thực hiện việc kiểm thử định lượng tương tác giữa hai thị trường qua đó, tạo ra cơ sở cho việc cho lập luận và kiến nghị để nhằm hoàn thiện và thúc đẩy sự phát triển thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tại Việt Nam. 7
CHƯƠNG 2 CỞ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ 2.1 Giao dịch mua bán lại chứng khoán Định nghĩa truyền thống về một giao dịch mua bán lại (còn gọi là hợp đồng mua bán lại) là việc bán chứng khoán từ bên đi vay sang cho chủ nợ, đồng thời thống nhất mua lại các chứng khoán này vào một ngày cụ thể trong tương lai với một mức giá cụ thể. 2.1.1 Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Giao dịch mua bán lại TPCP là giao dịch mua bán lại mà chứng khoán sử dụng trong giao dịch này là TPCP. Theo thống kê, phần lớn các giao dịch mua bán lại trên thế giới đều sử dụng TPCP làm tài sản bảo đảm (ICMA-2019). 2.1.2 Hình thức thực hiện giao dịch mua bán lại Giao dịch mua bán lại có nhiều loại hình khác nhau. Tùy theo mục tiêu là vay tiền hay vay chứng khoán mà giao dịch được cơ cấu và triển khai theo các mô hình khác nhau. Tuy nhiên, hình thức giao dịch luôn thể hiện bản chất của giao dịch: cho vay có tài sản bảo đảm. 2.1.3 Sản phẩm giao dịch mua bán lại Giao dịch mua bán lại có một họ sản phẩm, có thể khái quát chung lại như sau: 2.1.3.1 Giao dịch mua bán lại truyền thống Giao dịch mua bán lại truyền thống là một thuật ngữ chung, muốn nói bản chất của giao dịch này là một khoản vay có bảo đảm bằng tài sản. Tài sản bảo đảm này không được ký quỹ như các tài sản bảo đảm truyền thống mà nó được bán và sau đó, mua lại khi đáo hạn. 2.1.3.2 Giao dịch bán mua lại Giao dịch bán mua lại cũng có tính chất tương tự như giao dịch mua bán lại truyền thống. Sự khác biệt của loại sản phẩm này so với sản phẩm truyền thống nằm ở yếu tố pháp lý và tác nghiệp. Trong giao dịch bán mua lại, chênh lệch giữa giá bán chứng khoán và giá mua lại chứng khoán chính là phần tiền lãi. 8
2.1.3.3 Giao dịch vay và cho vay Giao dịch vay và cho vay là một loại biến thể của giao dịch mua bán lại nhưng thay vì vay tiền, mục tiêu chính ở giao dịch này là vay chứng khoán nhằm bù đắp hoặc thực hiện thanh toán cho giao dịch bán khống hay bổ sung tài sản bảo đảm trong một giao dịch khác. 2.1.4 Chủ thể tham gia thị trường mua bán lại Các chủ thể chính tham gia thị trường giao dịch mua bán lại bao gồm: - Tổ chức kinh doanh chứng khoán - Tổ chức môi giới - Tổ chức đầu tư tiền - Ngân hàng Trung ương 2.1.5 Rủi ro trong giao dịch mua bán lại Giao dịch mua bán lại là một công cụ giao dịch có mức độ rủi ro thấp. Nó là một khoản vay có tài sản bảo đảm là chứng khoán. Do mức độ rủi ro thấp, TPCP được sử dụng làm tài sản bảo đảm rộng khắp trong giao dịch mua bán lại mục đích cho vay tiền, không chỉ giới hạn ở các tổ chức tài chính mà cả giới doanh nghiệp, kinh doanh nói chung. Trên thị trường vốn, giao dịch mua bán lại đối mặt với những rủi ro chung của thị trường tài chính cũng như rủi ro riêng có của giao dịch mua bán lại. Các rủi ro cơ bản của giao dịch mua bán lại có thể tóm tắt lại như sau: - Rủi ro tín dụng - Rủi ro đối tác - Rủi ro về định mức tín nhiệm - Rủi ro về tài sản bảo đảm - Rủi ro thị trường - Rủi ro về giao dịch - Rủi ro về ngoại hối - Rủi ro về thanh khoản - Rủi ro về pháp lý - Rủi ro về hoạt động 9
2.2 Tổ chức thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ 2.2.1 Mô hình tổ chức Giao dịch mua bán lại vận hành với sự tương tác qua lại của rất nhiều các nhân tố khác khác, từ nhân tố nội tại trong giao dịch như mục tiêu giao dịch là gì, hình thức giao dịch, tài sản bảo đảm… cho tới các nhân tố ngoại cảnh như chủ thể thực hiện, chủ thể tham gia cung cấp dịch vụ, môi trường pháp lý, hạ tầng kỹ thuật…. Sự tương tác nhịp nhàng qua lại giữa các thành tố này sẽ giúp cho giao dịch mua bán lại diễn ra một cách hiệu quả. Sự tương tác của các nhân tố diễn ra trong mô hình tổ chức cụ thể. Nó tích hợp các yếu tố cấu thành từ lý thuyết tới thông lệ, cung cấp cho ta một khung khổ thống nhất để định hướng sự tương tác, theo dõi sự vận hành, tác động qua lại của các thành tố. (Gemloc, 2010). Mô hình tổ chức thị trường mua bán lại, phái sinh từ mô hình khuyến cáo cho thị trường nợ công của WB và IMF, có thể khái quát như sau: (Nguồn World Bank, 2001) Với tổ chức như trên, hạt nhân của mô hình là các nhà giao dịch liên định chế (IDB). Đây là các ngân hàng đầu tư hoặc các tổ chức kinh doanh vốn, kinh doanh chứng khoán lớn đứng ra thực hiện vai trò vừa là trung gian môi giới, vừa là tự doanh và vừa thực hiện vai trò tạo lập thị trường. Các IDB này liên kết với nhau qua mạng lưới hạ tầng của một tổ chức tự quản hoặc một tổ chức thông tin có mạng lưới hạ tầng rộng Bản thân các IDB, do quy mô hoạt động thường rất lớn, sẽ tự hình thành lên một mạng lưới của riêng mình. Điều này dẫn tới một mô hình tương tác phái sinh khác như hình dưới đây – mô hình một nhà tạo lập thị trường. Trong mô hình tương tác phái sinh này, IDB là hạt nhân và các chủ thể kinh doanh lớn (PD) là những vệ tinh xung quanh. Các vệ tinh này sẽ liên kết với các chủ thể và 10
cá nhân khác để phát triển ra mạng lưới kinh doanh, luân chuyển luồng vốn hay chứng khoán có nhu cầu tới các chủ thể đầu tư kinh doanh. (Nguồn World Bank, 2001) 2.2.2 Tiêu chí phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Từ các đặc điểm lý thuyết cơ bản về giao dịch mua bán lại và mô hình tổ chức tổng quan khái quát trên, có thể đưa các tiêu chí chung cần phải xem xét khi muốn tổ chức và phát triển loại hình thị trường và giao dịch này, cụ thể là: - Thiết kế sản phẩm/công cụ giao dịch - Xác lập một hình thức giao dịch phù hợp - Phát triển một cơ sở nhà đầu tư giao dịch đa dạng - Áp dụng các quy định quản trị rủi ro chặt chẽ. - Vận hành thị trường phải trên nền tảng cơ sở hạ tầng công nghệ thông tin. - Thanh khoản của TPCP phải được duy trì nhằm thúc đẩy sự phát triển ổn định và bền vững của thị trường 2.2.3 Các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển thị trường mua bán lại trái phiếu chính phủ Có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng tới sự phát triển của thị trường mua bán lại TPCP. Đó có thể là hành lang pháp lý, là chính sách thiết kế sản phẩm/công cụ giao dịch, là cách thức giao dịch quản trị rủi ro…… Tuy nhiên, căn cứ theo các tiêu chí để tổ chức và phát triển thị trường mua bán lại TPCP, có bốn yếu tố sẽ tác động trực tiếp tới sự phát triển của thị trường mua bán lại TPCP: 11
- Hành lang pháp lý; - Hạ tầng công nghệ hỗ trợ cho hoạt động của thị trường giao dịch mua bán lại TPCP; - Mô hình vận hành của thị trường; - Các thông lệ và quy ước giao dịch được áp dụng; 2.3 Kinh nghiệm phát triển thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ ở một số quốc gia trên thế giới và bài học cho Việt nam Đề tài luận án đã thực hiện khảo sát tại ba thị trường mua bán lại TPCP gồm: thị trường mua bán lại Mỹ, thị trường mua bán lại Nhật Bản và thị trường mua bán lại Singapore. Bài học kinh nghiệm cho rút ra cho Việt Nam khi nghiên cứu ba thị trường mua bán lại này là: Thứ nhất, thị trường giao dịch mua bán lại nói chung và TPCP nói riêng là một thị trường chuyên biệt. Thứ hai, các thị trường mua bán lại TPCP đều có tính kết nối rất tốt. Liên kết chặt chẽ giữa thị trường vốn – nợ dài hạn với thị trường tiền tệ - ngắn hạn. Thứ ba, thị trường mua bán lại TPCP muốn phát triển cần vận hành trong một mô hình hoạt động rõ ràng. Việc lựa chọn mô hình nào đòi hỏi phải xác định điểm xuất phát và mục tiêu cụ thể, từ đó mới đưa ra cách thức tổ chức theo một mô hình phù hợp với mục tiêu. Thứ 4, thị trường mua bán lại phát triển khi mà lợi ích của các chủ thể liên quan từ cơ quản quản lý vốn, cơ quan quản lý thị trường tiền tệ, cơ quan giám sát quốc gia tới các ngân hàng thương mại, ngân hàng đầu tư, quỹ đầu tư, công ty bảo hiểm, các tổ chức kinh doanh chứng khoán…. được đảm bảo và hài hòa. Thứ 5, hành lang pháp lý phải đầy đủ và minh bạch. 12
CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG THỊ TRƯỜNG GIAO DỊCH MUA BÁN LẠI TRÁI PHIẾU CHÍNH PHỦ VIỆT NAM 3.1. Thực trạng thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt nam qua các tiêu chí và nhân tố phát triển Căn cứ theo các tiêu chí và nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển của thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ được trình bày trong phần lý thuyết ở chương 2, việc rà soát và đánh giá thực trạng hoạt động của thị trường giao dịch mua bán lại TPCP Việt Nam dưới đây sẽ đươc thực hiện dựa theo các quy ước lý thuyết này.Cụ thể, việc đánh giá thực trạng sẽ bao gồm các đánh giá: 3.1.1. Giao dịch mua bán lại TPCP Việt Nam trên Sở giao dịch chứng khoán Hà Nội 3.1.2. Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt Nam trên Sở giao dịch Ngân hàng Nhà nước 3.1.3. Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Viêt Nam - Quan điểm của thành viên 3.1.4. Giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt Nam – Tính tương tác giữa thanh khoản của trái phiếu chính phủ và giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ 3.2. Đánh giá chung về thực trạng thị trường giao dịch mua bán lại trái phiếu chính phủ Việt Nam qua các tiêu chí và nhân tố phát triển 3.2.1. Kết quả đạt được 3.2.1.1. Cơ chế chính sách Việc ứng dụng và cho phép thực hiện giao dịch mua bán lại TPCP trên thị trường nợ và trên thị trường tiền tệ là một chủ trương đúng đắn, phù hợp với các nguyên lý vận hành của thị trường tài chính trong nền kinh tế thị trường. Việc triển khai các quy định để có thể thực hiện được giao dịch mua bán lại TPCP là một nền tảng quan trọng, giúp cho thị trường này vận hành trong trật tự và an toàn. 3.2.1.2. Công cụ giao dịch Những sản phẩm cơ bản của công cụ giao dịch mua bán lại TPCP đã được áp dụng. Nếu xem đây là một sự thăm dò, kiểm thử thì hình thái sơ khai của công cụ giao dịch mua bán lại TPCP đã đáp ứng được yêu cầu thử nghiệm. 13
3.2.1.3. Cơ sở nhà đầu tư Một hệ thống cơ sở nhà đầu tư trên thị trường giao dịch mua bán lại TPCP đã hình thành. Các nhà đầu tư đã có sự đa dạng hóa nhất định, bao gồm cả tổ chức tài chính và phi tài chính. 3.2.1.4. Hạ tầng giao dịch Việc điện tử hóa các hoạt động giao dịch và thanh toán trong các giao dịch mua bán lại đặt ra tiền đề rất tốt trong việc nâng tầm phát triển của thị trường giao dịch mua bán lại TPCP. Hạ tầng công nghệ được đồng bộ trong một hạ tầng chung. Đứng từ góc nhìn trên từng mảng thị trường như phục vụ kinh doanh hay phục vụ điều hành chính sách, sự đồng bộ tích hợp này giúp tối ưu chi phí đầu tư và chi phí hoạt động. Các yêu cầu về an ninh bảo mật an toàn đã bước đầu được áp dụng. Không có những sai sót trọng yếu được ghi nhận cho thấy việc đảm bảo an toàn giao dịch và an ninh mạng lưới đã được đáp ứng. 3.2.1.5. Cung cầu thị trường Quy mô hoạt động giao dịch mua bán lại có sự mở rộng với tốc độ tăng trưởng tốt. Sự quan tâm của giới đầu tư đối với sản phẩm giao dịch này, không chỉ từ các tổ chức tài chính mà còn là các chủ thể phi tài chính cho thấy sản phẩm này có cầu đa dạng và ổn định. Nhận định này cũng phù hợp với tính chất và đặc điểm của giao dịch này. 3.2.2. Hạn chế 3.2.2.1. Tổ chức thị trường Thị trường giao dịch mua bán lại TPCP được tổ chức phân tán, tồn tại hoàn toàn độc lập và song song hai thị trường mua bán lại TPCP - một của thị trường vốn, nợ và một của thị trường tiền tệ là chưa thực sự phù hợp. Các hoạt động giao dịch mua bán lại (hay mua bán kỳ hạn) đều thực hiện trên hạ tầng mạng riêng biệt, liên kết các khâu từ giao dịch, thanh toán, bù trừ và độc lập trong quy định, trong chủ thể, trong quản lý quyền, nghĩa vụ... . Điều này khiến cho hiệu quả về mặt chi phí đầu tư, vận hành, giám sát không hợp lý xét trên quy mô quốc gia. Chủ thể giao dịch (thành viên) có sự giao thoa giữa thị trường tiền tệ và thị trường vốn-nợ. Nhìn từ giác độ thị trường: rõ ràng chủ thể tham gia thị trường có tính tương đồng cao. Về mặt logic, có thể thấy tình trạng này sẽ làm chi phí gia tăng, giảm đi tính hiệu quả và cạnh tranh trong giao 14
dịch trong khi đặt ra thách thức trong công tác phối hợp kiểm soát, giám sát đảm bảo sự tuân thủ trên thị trường. Cơ chế quản lý mang tính độc lập đối với mỗi thị trường mua bán lại TPCP chính là nguyên nhân cơ bản dẫn tới xung đột trong các mục tiêu chính sách. Hậu quả nhãn tiền là tác động chính sách qua công cụ giao dịch mua bán lại TPCP trở lên thiếu hiệu quả, tiềm ẩn rủi ro lớn do tính không chắc chắn về quan điểm và định hướng phát triển. 3.2.2.2. Hành lang pháp lý Do cơ chế quản lý và mục tiêu vận hành khác nhau, hành lang pháp lý cho thị trường giao dịch mua bán lại TPCP cũng phân tán. Sự khác biết này gây ra tình trạng thiếu minh bạch và sai lệch trong đánh giá thị trường. Sự xung đột trong các quy định quản lý các thị trường giao dịch mua bán lại TPCP tạo ra chi phí và rủi ro không đáng có trong một hoạt động có tính chất phi rủi ro, làm cản trở tới sự phát triển của thị trường.. Tính nhất quán trong hệ thống hành lang pháp lý điều chỉnh hoạt động giao dịch mua bán lại bị ảnh hưởng do các bộ luật đan xen, chồng chéo giữa thị trường vốn và thị trường tiền tệ. 3.2.2.3. Rủi ro giao dịch, hạ tầng và kỹ thuật Với cấu trúc tổ chức thị trường hiện tại, rủi ro hoạt động là rủi ro cơ bản nhất.Thực tế vận hành, đã xảy ra các trường hợp mất khả năng thanh toán kỹ thuật. Nguyên nhân căn bản của loại rủi ro này là sự thiếu liên kết giám sát liên thị trường để có cảnh báo thiếu TPCP/tiền cục bộ một cách kịp thời. Rủi ro về định giá đối với các loại TPCP thuộc loại kỳ hạn thiếu thanh khoản cũng là rủi ro hiện hữu. Rủi ro về đối tác: rủi ro này có nguyên nhân từ cơ cấu chủ thể tham gia thị trường giao dịch mua bán lại TPCP quá tập trung. Giao dịch mua bán lại tập trung chủ yếu ở khối ngân hàng thương mại với tỷ trọng tới hơn 90%, đặt ra thách thức lớn trong ngăn chặn rủi ro giao dịch ở cấp độ đầu tư cũng như kiểm soát ở cấp độ thị trường rất lớn nếu sự cố mất khả năng thanh toán xảy ra. Rủi ro kỹ thuật về giao dịch mua bán lại: Rủi ro này trên thị trường TPCP Việt Nam được nhìn nhận dưới lăng kính của sự phối hợp giữa cơ quan quản lý thị trường vốn – nợ và thị trường tiền tệ. 15
3.2.3. Nguyên nhân của các hạn chế Thứ nhất, do yếu tố lịch sử để lại. Thị trường tiền tệ có vai trò rất mạnh trên thị trường tài chính Việt Nam. Thị trường tiền tệ được xem là nguồn cung ứng vốn cơ bản, kể cả trung và dài hạn từ rất lâu trước khi có sự phân chia lại khá rõ ràng về chức năng kể từ năm 20001. Nguyên nhân này có căn nguyên từ mô hình vận hành thị trường tài chính Việt Nam trong giai đoạn ban đầu chịu ảnh hưởng từ mô hình ở Châu Âu, nơi tác động của thị trường tiền tệ được xem là mạnh hơn thị trường vốn. Thứ hai, do mục tiêu quản lý, tính chất hoạt động. Các mục tiêu của chính sách tiền tệ và chính sách tài khoán không phải luôn đồng nhất. Do mục tiêu chính sách khác biệt nên các quy định kiểm soát giao dịch mua bán lại TPCP đã tạo ra sự xung đột, dẫn tới tình trạng tiến thoái lưỡng nan trong việc tham gia giao dịch trên thị trường. Thứ ba, do lợi ích cục bộ. Yêu cầu về tính độc lập, về sự tự chủ trong tác nghiệp chính sách giữa các cơ quan quản lý thị trường tiền tệ và thị trường nợ dẫn tới việc đầu tư ra các hạ tầng riêng biệt, phục vụ cho mục đích này. Điều này dẫn tới các quy chuẩn khác biệt về cơ sở hạ tầng, yêu cầu về đầu tư máy móc thiết bị, tuân thủ các chuẩn mực, quy định khác nhau giữa các thị trường bất chấp sản phẩm giao dịch giống nhau. Thứ tư, do thiếu sự phối hợp giám sát. Mặc dù các cơ quan quản lý đều thể hiện quyết tâm giám sát chéo liên thị trường nhưng thực tế hoạt động tồn tại nhiều hạn chế. Không đơn vị nào mong muốn chia sẻ đầy đủ thông tin của thị trường mình quản lý; thời gian chia sẻ thông tin thường chậm do thiếu động lực thực thi; bên cạch đó do tác động lợi ích chính sách ngắn hạn cho nên công tác giám sát chéo thường bị buông lỏng hoặc kiểm soát quá chặt chẽ gây thiệt hại hoặc để các chủ thể tham gia liên thị trường như các ngân hàng thương mại lợi dụng kẽ hở để trục lợi. 1 Năm 2000, thị trường chứng khoán Việt Nam – Sở Giao dịch Chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh chính thức đi vào hoạt động. 16