Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:33

Thêm vào BST

Báo xấu

172
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam giải quyết toàn diện, đầy đủ sâu sắc và có hệ thống những vấn đề lý luận về quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong tố tụng hình sự; thông qua việc phân tích thực trạng pháp luật và thực tiễn hoạt động tố tụng hình sự liên quan đến vấn đề bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên và đề ra các giải pháp.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI TRẦN HƯNG BÌNH B¶O VÖ QUYÒN Vµ LîI ÝCH HîP PH¸P CñA NG¦êI CH¦A THµNH NI£N THEO PH¸P LUËT Tè TôNG H×NH Sù VIÖT NAM Chuyên ngành : Luật Hình sự Mã số : 62.38.40.01 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC
HÀ NỘI 2013
CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Người hướng dẫn khoa học: GS, TSKH Đào Trí Úc Phản biện 1:............PGS, TS. Trần Đình Nhã Ủy ban Quốc phòng và An ninh của Quốc hội Phản biện 2:..........PGS, TS. Phùng Thế Vắc Học viện An ninh Phản biện 3:. PGS, TS. Hoàng Thị Minh Sơn Đại học Luật Hà Nội Luận án sẽ được bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Học viện, họp tại Học viện Khoa học Xã hội Vào hồi ..... giờ....., ngày...... tháng....... năm 2014
Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia và Thư viện Học viện Khoa học Xã hội
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Quyền con người là thành quả phát triển lâu dài của lịch sử xã hội loài người. Quyền con người bao gồm những quyền không thể tước bỏ, do đó, bảo vệ quyền con người chính là những bảo đảm pháp lý toàn cầu. Tố tụng hình sự của bất kỳ quốc gia và hệ thống pháp lý nào cũng đều phải thực hiện cùng một lúc hai nhiệm vụ: vừa phải xác định cho được sự thật của vụ án, bảo đảm để công lý được thực thi, nhưng lại vừa phải làm thế nào để trên con đường đi tìm sự thật và công lý thì quyền của tất cả những người có liên quan đều phải được tôn trọng, bảo đảm và bảo vệ. Trọng tâm của nhiệm vụ bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự vẫn là việc bảo đảm quyền con người cho người bị buộc tội: người bị tình nghi, bị can, bị cáo. Đối tượng người chưa thành niên (nói chung) và trẻ em (nói riêng) là những chủ thể đặc biệt, có những đặc điểm riêng về tâm sinh lý và sự phát triển chưa đầy đủ, chưa biết cách tự bảo vệ mình khi đứng trước những sự kiện pháp lý nên cần phải có những bảo đảm pháp lý đầy đủ, cần thiết và đáp ứng phù hợp. Đối với NCTN vi phạm pháp luật, trong thời gian qua đang có xu hướng gia tăng về số lượng và mức độ nguy hiểm của hành vi. Hiện tại Việt Nam chưa có hệ thống tư pháp dành riêng cho NCTN theo đúng ý nghĩa của thuật ngữ này. Do đó, trên thực tế, như nhận định của của Bộ Chính trị tại Nghị quyết số 08/NQTƯ ngày 02/01/2001: Công tác tư pháp nói chung chưa ngang tầm với yêu cầu và đòi hỏi của nhân dân; còn nhiều trường hợp bỏ lọt tội phạm, làm oan người vô tội, vi phạm các quyền tự do, dân chủ của công dân, làm giảm sút lòng tin của nhân dân với Đảng, Nhà nước và các cơ quan tư pháp. Điều này đồng nghĩa với việc quyền, lợi ích của con người (trong đó có thể có NCTN) chưa thực sự được bảo vệ. Vì lý do trên, việc nghiên cứu đề tài "Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam" là đáp ứng tính cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn. 2. Mục đích, nhiệm vụ, đối tượng, phạm vi nghiên cứu
2 Mục đích nghiên cứu, luận án giải quyết toàn diện, đầy đủ sâu sắc và có hệ thống những vấn đề lý luận về quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong tố tụng hình sự. Kết quả nghiên cứu sẽ góp phần hoàn thiện pháp luật hình sự, tố tụng hình sự; nâng cao nhận thức của các chủ thể tiến hành tố tụng, cũng như toàn xã hội trong việc bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS. Nhiệm vụ: 1) Làm rõ hệ thống quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong pháp luật quốc tế và pháp luật Việt Nam; 2) Chỉ ra những bất cập, hạn chế trong các quy định của pháp luật TTHS Việt Nam trong bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN, cũng như những tồn tại trong thực tiễn áp dụng; 3) Kiến giải hướng tới hoàn thiện các quy định của pháp luật thực định và hệ thống các cơ quan tiến hành tố tụng đặc thù nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN. Đối tượng nghiên cứu của luận án: 1) quyền và lợi ích hợp pháp của Người chưa thành niên phạm tội; 2) Cơ chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN phạm tội ở các giai đoạn TTHS: Điều tra, Truy tố và Xét xử sơ thẩm. Phạm vi nghiên cứu của luận án được đặt trong Phạm vi về không gian là hệ thống pháp luật quốc tế (các công ước, điều ước quốc tế) và hệ thống pháp luật quốc gia (các quan điểm của Đảng, Nhà nước về vấn đề quyền con người, quyền của NCTN, quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS; về vai trò, nhiệm vụ bảo vệ quyền con người của pháp luật TTHS); Phạm vi về thời gian: từ thời điểm có hiệu lực của BLTHS 2003 (ngày 1/7/2004) đến thời điểm hiện tại. 3. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Cơ sở phương pháp luận của luận án, cụ thể: Phương pháp luận biện chứng duy vật; Tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng cộng sản Việt Nam về con người và quyền con người; Đặc biệt phương pháp nghiên cứu tiếp cận đa ngành, liên ngành, đa ngành khoa học xã hội được vận dụng tối đa. Ngoài việc tiếp cận vấn đề nghiên cứu quyền con người của người CTN trong TTHS dưới góc độ luật học, vấn đề nghiên cứu còn được đặt trong mối liên hệ với các ngành khoa học xã hội khác.
3 Tác giả chú trọng phương pháp phân tích tổng hợp, so sánh luật học, các phương pháp xã hội học pháp luật để đưa ra các quan điểm, các giải pháp về việc hoàn thiện pháp luật TTHS, các biện pháp kinh tế, xã hội, văn hóa, giáo dục… nhằm bảo vệ tốt hơn nữa các quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS Việt Nam. Phương pháp nghiên cứu: Để đạt được các mục tiêu và nhiệm vụ đề ra, trong quá trình nghiên cứu, các phương pháp nghiên cứu dự kiến được áp dụng cụ thể trong từng Chương của Luận án: Chương 2: Phương pháp nghiên cứu là phân tích văn bản, phân tích thuần túy quy phạm, tổng hợp, đối chiếu văn bản, so sánh liên ngành và nghiên cứu lịch sử; Chương 3: tổng hợp, phân tích văn bản, thống kê việc bảo vệ các quyền của NCTN tham gia trong quá trình giải quyết VAHS. Những vướng mắc này sẽ được phân tích từ hai phía chủ thể, là người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng; Chương 4: Tác giả tập trung đưa ra các giải pháp trong từng giai đoạn trước mắt và lâu dài, trên cơ sở sử dụng phương pháp phân tích, diễn giải. 4. Những đóng góp mới về mặt khoa học của luận án Thứ nhất, nghiên cứu, đề xuất một số khái niệm về " Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam" và "Bảo vệ Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam"; Thứ hai, Đánh giá đầy đủ, hoàn chỉnh qua đó làm rõ những bất cập, thiếu sót, vướng mắc đối với các quy định của BLTTHS 2003 trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN cũng như thực tiễn áp dụng; Thứ ba, nghiên cứu, đề xuất việc xây dựng bổ sung những quy định thể chế; thiết chế TTHS; gia đình xã hội đặc thù cho NCTN nhằm tăng cường hiệu quả bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN vi phạm pháp luật. 5. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Ý nghĩa về lý luận: Kết quả nghiên cứu của luận án làm giàu thêm lý luận về quyền của NCTN nói chung và quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong tố tụng hình sự nói riêng.
4 Ý nghĩa về thực tiễn: Góp phần hoàn thiện pháp luật TTHS cũng như góp phần thay đổi nhận thức của NCTN, các cơ quan/người tiến hành tố tụng, gia đình, nhà trường và các tổ chức xã hội. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án gồm 4 chương, 12 tiết.
5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU 1.1.1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Trên thế giới, trong lĩnh vực nghiên cứu về Quyền con người và Bảo vệ quyền con người, Bảo vệ quyền con người của NCTN, tác giả đánh giá một số văn bản quốc tế và công trình nghiên cứu như sau: Đối với văn bản quốc tế: Trước tiên, phải kể đến Bản Tuyên ngôn Nhân quyền và Dân quyền (ngày 26/08/1789) được các nhà cách mạng Pháp công bố, đánh dấu sự phát triển lên một bậc thang mới của quyền con người. Tuyên ngôn thế giới về quyền con người (UDHR) được Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 10/12/1948, tại Palaisde Chaillot, Paris, Pháp. Ngày 16/12/1966, Liên Hợp Quốc thông qua hai Công ước quốc tế về quyền con người, là Công ước về các quyền kinh tế, xã hội và văn hóa (ICESCR) và Công ước về các quyền dân sự, chính trị (ICCPR). Ngoài ra, Liên Hợp Quốc đã thông qua một loạt các văn bản như sau: Quy tắc tiêu chuẩn tối thiếu của Liên Hợp Quốc về quản lý tư pháp đối với NCTN (Quy tắc Bắc Kinh) 1985; Quy tắc của Liên Hợp Quốc về phòng ngừa NCTN bị tước quyền tự do, 1990; Hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về phòng ngừa phạm pháp của NCTN (Hướng dẫn Riyadh), 1990; Tuyên bố về các nguyên tắc xã hội và pháp lý liên quan đến việc bảo vệ và phúc lợi của trẻ em, đặc biệt là việc bảo trợ và nuôi con nuôi trong nước và nước ngoài, 1986; Hướng dẫn về hành động đối với trẻ em trong Hệ thống luật hình sự, phụ lục của Nghị quyết số 1997/30 của Hội đồng kinh tế và xã hội về việc quản lý tư pháp với NCTN (ICCPR, Đại Hội đồng Liên Hợp Quốc thông qua ngày 16/12/1966, có hiệu lực từ ngày 23/3/1976). Một số công trình nghiên cứu tiêu biểu: Cuốn sách: "American juvenle Justice" (Tư pháp NCTN của Hợp chủng quốc Hoa Kỳ) là công trình của Franklin E.Jimring được Oxford University xuất bản năm 2005; Cuốn "Juvenile Court: A Judge's Guide for young adults and Their Parents" (Tòa án NCTN:
6 Hướng dẫn pháp lý cho NCTN và cha mẹ) do Leora Krygier công bố được The Scarecrow phát hành năm 2009… đặc biệt là Cuốn: "Handbook for Professionals And Policymakers on Justice Matters Involving Child Victims and Witnessed of Crime" (Sổ tay cho những người làm công tác pháp luật và xây dựng chính sách liên quan đến nạn nhân và nhân chứng trẻ em), là một trong số series các cuốn sổ tay tư pháp hình sự do Văn phòng Cao ủy Liên Hợp Quốc về ma túy và hình sự phát hành năm 2009; Từ việc tham khảo các công trình nghiên cứu ở nước ngoài, tác giả sẽ kế thừa các ưu điểm: 1) việc bảo vệ quyền con người trong TTHS, trước hết là xuất phát từ mối quan hệ giữa quyền con người, quyền công dân và những bảo đảm quyền con người trong các quan hệ phát sinh trong TTHS; 2) cách nhìn toàn diện về khái niệm quyền của NCTN và tiếp cận được với khái niệm quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS dưới góc độ luật học so sánh; 3) khái quát được một cách khá đầy đủ thực trạng pháp luật quốc tế về quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam Trong qua trinh nghiên c ́ ̀ ưu tai liêu phuc vu cho viêc nghiên c ́ ̀ ̣ ̣ ̣ ̣ ưu đê tai nay, ́ ̀ ̀ ̀ ́ ̉ ̣ ợp, phân loai va đanh gia cac tai liêu thanh ba nhom theo cac vân đê tac gia tâp h ̣ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̀ ́ ́ ́ ̀ ̣ ̉ ư sau: trên. Cu thê nh Nhóm các công trình nghiên cứu về quyền con người và bảo vệ quyền con người nói chung gồm có: Sách chuyên khảo “Quyền con người Tiếp cận đa ngành và liên ngành luật học” GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb KHXH, Hà Nội, 2010 (3 tập, 1010 tr), “ Quyền con người” (Giáo trình giảng dạy sau đại học) GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb KHXH 2011 (487 tr), Sách chuyên khảo: “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ Quyền con người ” GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, Nxb KHXH 2011 (431 tr). Nhóm nghiên cứu về quyền của trẻ em, trong đó có Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN, đáng kể đến các công trình: Bảo vệ quyền trẻ em trong pháp luật Việt Nam, Hoàng Thế Liên, NXB Giáo dục 1996; Vì quyền trẻ em và sự bình đẳng của phụ nữ, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, 2000; Quyền của trẻ em và phương tiện thông tin đại chúng, NXB Chính trị quốc gia,
7 2000; Thúc đẩy các phương pháp tiếp cận dựa trên quyền trẻ em, kinh nghiệm và sáng kiến từ các nước châu Á, NXB Chính trị quốc gia năm 2006; Quyền trẻ em (Sách chuyên đề nghiên cứu và giảng dạy và thực hiện quyền trẻ em), Trung tâm nghiên cứu quyền con người năm 2000. Nhóm nghiên cứu về bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS, bao gồm các công trình tiêu biểu sau: Phòng ngừa người chưa thành niên phạm tội PTS. Vũ Đức Khiển chủ biên, Nhà xuất bản pháp lý, Hà Nội, 1987; Vấn đề trách nhiệm Hình sự của vị thành niên phạm tội theo luật Hình sự việt Nam Luận án PTS pháp lý Đinh Xuân Nam, Kiev, 1994; Tư pháp với người chưa thành niên và quyền trẻ em Vũ Ngọc Bình, Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1996; Bảo vệ quyền con người trong TTHS Việt Nam Nguyễn Quang Hiền, Luận án tiến sĩ luật học, Viện Nhà nước và pháp luật, 2009; Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Luật tố tụng hình sự Việt Nam, Đỗ Thị Phượng, Luận án Tiến sỹ luật học, Khoa Luật Đại học quốc gia Hà Nội, 2008; Qua nghiên cứu các công trình nêu trên, tác giả có thể đưa ra một số nhận xét như sau: 1) Cac công trinh nghiên c ́ ̀ ưu vê quyên con ng ́ ̀ ̀ ươi se la nên tang đê ̀ ̃ ̀ ̀ ̉ ̉ ́ ̉ ́ ̣ tac gia tiêp cân sâu hơn quyên con ng ̀ ươi cua nhom “yêu thê” la NCTN va trong ̀ ̉ ́ ́ ́ ̀ ̀ ̃ ực cu thê la TTHS; 2) v linh v ̣ ̉ ̀ ẫn còn "khoảng trống" trong nghiên cứu với đối tượng đặc biệt là NCTN; cụ thể là: chưa có nghiên cứu đầy đủ, toàn diện, chuyên sâu, có hệ thống cả về lý luận, pháp luật thực định và thực tiễn TTHS các vấn đề liên quan đến bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN. Noí ̉ ́ ̣ ấn đê quyên cua NCTN d cach khac chi tiêp cân v ́ ́ ̀ ̀ ̉ ươi ́ ̣ ủ tục TTHS mà ́ goc đô th chưa co cach tiêp cân rông h ́ ́ ́ ̣ ̣ ơn dươi ́ ̣ ́ goc đô quyên con ng ̀ ươi. ̀ 1.2. MỘT SỐ NỘI DUNG CẦN TIẾP TỤC GIẢI QUYẾT TRONG LUẬN ÁN Thứ nhất, nghiên cứu luận giải để đưa ra khái niệm và phân tích nội hàm của khái niệm “quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS Việt Nam”. Thứ hai, vấn đề Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong hệ thống tư pháp hình sự (thế giới và Việt Nam) cần được so sánh, phân tích và luận giải.
8 Thứ ba, cần so sánh các quyền của NCTN với người đã thành niên tham gia TTHS để tìm sự khác biệt, qua đó tìm những "khoảng trống pháp lý" còn tồn tại; Thứ tư, thực trạng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong các hoạt động TTHS ở Việt Nam hiện nay cần được quan tâm nghiên cứu, bởi vì đây là cơ sở để đưa ra các giải pháp; Thứ năm, ở Việt Nam, các cơ chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong pháp luật TTHS chưa hề được đề cập nghiên cứu ở mức độ cần thiết. Thứ sáu, các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và hoàn thiện các thiết chế bảo đảm quyền của NCTN trong TTHS phù hợp với tình hình của Việt Nam hiện nay. 1.3. CÁC CÂU HỎI ĐẶT RA KHI NGHIÊN CỨU Với mục đích tiếp cận Quyền con người của NCTN trong TTHS, làm sâu sắc thêm TTHS cả về phương diện lý luận và thực tiễn, tác giả cần làm rõ mối quan hệ giữa Quyền con người (trong đó có quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN) với TTHS); mối quan hệ này, tiếp theo, sẽ đóng vai trò là “cầu nối” giữa Luật Hình sự Tố tụng hình sự Quyền con người. Để giải quyết được hai vấn đề lớn này, cần đặt ra giả thuyết nghiên cứu như sau: Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong pháp luật TTHS Việt Nam chưa được qui định đầy đủ, cụ thể và chưa tổ chức được thiết chế đặc thù hoặc đã có nhưng hoạt động thiếu hiệu quả nhằm bảo vệ tốt nhất các quyền của họ trên thực tế. Từ đó, tác giả cần nghiên cứu và giải đáp có hệ thống các câu hỏi, cụ thể: 1. Khái niệm quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN? Khái niệm quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS? Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTNPT trong TTHS Việt Nam? Lịch sử bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS Việt Nam; xu hướng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong hệ thống tư pháp hình sự thế giới và Việt Nam?
9 2. Thực trạng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong các giai đoạn TTHS ở Việt Nam từ năm 2004 đến nay: Quy định của pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam? Tổ chức các thiết chế bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS? 3. Các yêu cầu về bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN ở Việt Nam giai đoạn hiện nay, hướng đến năm 2020? Các giải pháp hoàn thiện hệ thống pháp luật TTHS Việt Nam nhằm bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN? Các giải pháp hoàn thiện các thiết chế bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS ở Việt Nam? Cuối Chương 1, tác giả kết luận: Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS là vấn đề được các ngành khoa học trong đó có luật học và khoa học tố tụng hình sự quan tâm nghiên cứu, nhất là trong bối cảnh chúng ta đang xây dựng nhà nước pháp quyền "của dân, do dân, vì dân". Chính vì vậy, việc tiếp cận vấn đề nghiên cứu dưới góc độ quyền con người trong TTHS là một cách tiếp cận mới, sẽ góp phần hoàn thiện pháp luật tố tụng hình sự và đề ra các giải pháp đồng bộ nhằm bảo vệ tốt hơn quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS. Chương 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ Ở Chương này, tác giả tập trung làm rõ một số vấn đề sau: 2.1. KHÁI NIỆM Phần này, tác giả phân tích đặc điểm của người chưa thành niên, tư cách là một nhóm nhân khẩu xã hội đặc thù, có những dấu hiệu đặc trưng về mặt thể chất, tâm lý, nhân cách cũng như các đặc điểm về xã hội học , tác giả có thể khái quát như sau: do sự phát triển chưa hoàn thiện về tâm, sinh lý của lứa tuổi này, NCTN có những thái độ, nhận thức chưa hoàn chỉnh trong học tập, giao tiếp xã hội; từ những đặc thù này, đòi hỏi xã hội phải công bằng khi đánh giá về họ, phải giành cho họ những quyền được đối xử phù hợp với lứa tuổi của họ. Điều này cũng đồng nghĩa với đòi hỏi chính đáng của nhóm đối tượng xã
10 hội đặc thù này khi họ vi phạm pháp luật hình sự, đó là, phải có thể chế đặc thù, các thiết chế đặc thù đối với họ. Tiếp theo, để làm rõ Khái niệm quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên, thông qua các phân tích khái quát về một số đăc điêm c ̣ ̉ ơ bản quyền con người và chỉ ra mối liên hệ hữu cơ, tồn tại khách quan giữa Tính phổ biến và tính đặc thù của quyền con người: theo đó tính phổ biến chỉ tồn tại trong tính đặc thù của quyền con người, thông qua tính đặc thù của quyền con người mà biểu hiện sự tồn tại của mình; Tính đặc thù của quyền con người chỉ tồn tại trong mối liên hệ với tính phổ biến của quyền con người. Sau đó, tác giả đánh giá quan điểm của Đảng và Nhà Nước ta trong vấn đề bảo vệ quyền con người. Từ những phân tích ở tính phổ biến của quyền con người, tác giả tập trung làm rõ về Quyền con người của người chưa thành niên và Quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên. Về Quyền con người của người chưa thành niên, chủ yếu, tác giả căn cứ vào hai văn kiện: Tuyên bố Liên hợp quốc về quyền trẻ em, năm 1959 và Công ước quốc tế về quyền trẻ em năm 1989. Từ hai văn kiện quan trọng này, càng khẳng định lý do để bảo vệ các quyền trẻ em là “do còn non nớt về thể chất và trí tuệ, trẻ em cần được chăm sóc và bảo vệ đặc biệt, kể cả sự bảo vệ thích hợp về mặt pháp lý trước cũng như sau khi ra đời”. Về Quyền và lợi ích hợp pháp của người chưa thành niên, do cho đến hiện nay, thuật ngữ "Quyền và lợi ích hợp pháp" chưa có khái niệm chính thống. Bởi, đây là một cách gọi khác của Quyền con người được ghi nhận trong hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia, tùy thuộc vào điều kiện kinh tế, xã hội, tập quán quốc gia…; được bảo vệ, bảo đảm bởi pháp luật và các thể chế khác nhau. Do đó, khi nói đến "quyền và lợi ích hợp pháp", chỉ có thể hiểu ở phạm vi Quốc gia mà thôi và trong phạm vi Luận án, chúng tôi chỉ đề cập đến phạm vi Việt Nam. Tại Việt Nam, do khái niệm Trẻ em và NCTN chưa đồng nhất, nên "Quyền và lợi ích hợp pháp của Trẻ em" đương nhiên thuộc "Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN", nhưng nếu hiểu ngược lại thì không hoàn toàn đúng, bởi luôn tồn tại một "khoảng trống" quy định với các đối tượng thuộc nhóm tuổi từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi. Do đó, hiện nay tại Việt Nam,
11 "quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN" cơ bản là "quyền và lợi ích hợp pháp của Trẻ em". Qua những phân tích khái quát về Hệ thống pháp luật Việt Nam, tác giả đưa ra khái niệm "Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN", theo đó: Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN là những quyền con người đặc thù chỉ dành cho người chưa thanh niên, là ng ̀ ười chưa phát triển đầy đủ về thể chất và tâm thần, dễ bị tổn thương, mà Nhà nước có nghĩa vụ phải ghi nhận trong Hiến pháp và hệ thống pháp luật quốc gia; được Nhà Nước bảo đảm thực hiện và bảo vệ khi bị xâm hại. Sau khi đã xây dựng được khái niệm về "Quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN", tác giả tập trung làm rõ khái niệm "Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN theo pháp luật TTHS Việt Nam" tại tiểu mục 2.1.3. Để thực hiện mục đích nghiên cứu này, tác giả đã dẫn dắt từ việc khái quát về cơ chế bảo vệ quyền con người, đó là, nói đến cơ chế là nói đến cơ cấu tổ chức, quá trình vận hành của một hệ thống nào đó ; thường đề cập đến hai nội dung: Thể chế và Thiết chế; theo đó: Thể chế có thể được hiểu bao gồm hai khía cạnh khác nhau: 1) là các quy định pháp luật, các quy tắc được ban hành theo thẩm quyền, trình tự, thủ tục nhất định có tính ràng buộc đối với các chủ thể; 2) là thiết kế hệ thống các cơ quan được lập ra để thực thi những chức năng, nhiệm vụ nhất định; Thiết chế là sự vận hành các cơ quan, tổ chức đã được xây dựng, quy định để thực hiện các nhiệm vụ đã được phân công. Tiếp theo, tác giả phân tích, làm nổi lên về vai trò của pháp luật tố tụng hình sự, là một phương tiện bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của con người nói chung, của NCTN nói riêng, bởi vấn đề bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự có thể được coi là trục xoay của toàn bộ các hoạt động tố tụng hình sự. Vai trò này được chứng minh trong các văn kiện Quốc tế về quyền con người trong TTHS như Tuyên ngôn nhân quyền thế giới năm 1948; Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966; Những nguyên tắc cơ bản trong việc đối xử với tù nhân; Công ước chống tra tấn, đối xử vô nhân đạo và hạ nhục con người năm 1985… Đây được coi là tiêu chuẩn về nhân
12 quyền trong TTHS, theo đó, quyền con người trong TTHS bao gồm những quyền sau Quyền được xét xử công bằng bởi một thủ tục TTHS và tòa án công bằng, công khai; Quyền bất khả xâm phạm về tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phâm và quyền tự do cá nhân khác. Mọi trường hợp áp dụng các biện pháp cưỡng chế TTHS phải trên cơ sở luật định; Quyền được suy đoán vô tội; Quyền được bào chữa và biện hộ, quyền không bị xét xử quá mức chạm trễ; Áp dụng thủ tục TTHS đặc biệt với NCTN; Quyền kháng cáo bản án để xét xử phúc thẩm, quyền được nhanh chóng minh oan. Quyền không bị kết tội hai lần về cùng 1 hành vi… Với nhóm đối tượng đặc thù, việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ được quy định trong các văn bản quốc tế về tư pháp người chưa thành niên, đó là: 1) Công ước về quyền trẻ em do Đại Hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 20/11/1989, có hiệu lực từ ngày 2/9/1990; 2) Quy tắc tối thiểu phổ biến của Liên hợp quốc về việc áp dụng pháp luật đối với người chưa thành niên do Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua 29/11/1985 (từ đây gọi tắt là Quy tắc Bắc kinh); 3) Hướng dẫn Riyadh về việc phòng ngừa người chưa thành niên phạm tội được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 14/12/1990 (từ đây gọi tắt là Hướng dẫn Riyadh); 4) Quy tắc tối thiểu phổ biến của Liên hợp quốc về bảo vệ người chưa thành niên bị tước quyền tự do được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 14/12/1990 (từ đây gọi tắt là Quy tắc 1990)… Các văn kiện này có tính hướng dẫn, đưa ra những khuyến nghị về việc thiết lập một hệ thống tư pháp người chưa thành niên trong khuôn khổ pháp luật ở mỗi quốc gia nhằm vừa tôn trọng quyền và bảo vệ trẻ em, vừa duy trì trật tự, an toàn trong xã hội. Do đó, các văn kiện này nhằm giúp các quốc gia hoạch định các chính sách về tư pháp người chưa thành niên, đồng thời để giải thích cách áp dụng trong thực tế những quy định của Công ước về quyền trẻ em liên quan đến tư pháp người chưa thành niên. Ở Việt Nam, tác giả khái lược chính sách hình sự của Nhà nước đối với NCTNPT, mang tính nhân đạo sâu sắc Đảng và Nhà nước ta luôn giành sự quan tâm đặc biệt đối với NCTNPT, được thể hiện qua Hệ thống pháp
13 luật tố tụng hình sự Việt Nam, bao gồm: BLHS, BLTTHS, một số văn bản quy phạm pháp luật đơn ngành (như Nghị quyết Hội đồng thẩm phán TANDTC) và liên ngành (như Thông tư liên tịch); thậm chí tuy không phải là văn bản quy phạm pháp luật nhưng vẫn có giá trị hướng dẫn áp dụng pháp luật (như Tổng kết ngành Tòa án hàng năm; Công văn hướng dẫn của TANDTC)… Từ những nghiên cứu quốc tế và Việt Nam, tác giả đưa ra Khái niệm Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cua NCTN trong TTHS nh ̉ ư sau: Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS là việc Nhà Nước, bằng việc quy định thể chế và thiết chế đặc thù trong BLTTHS nhằm chống lại mọi sự xâm hại đến NCTN, tuỳ theo lứa tuổi, mức độ trưởng thành và nhu cầu cá nhân cần được bảo vệ theo đúng quy định của pháp luật, khi họ tham gia tố tụng hình sự. 2.2. CÁC PHƯƠNG THỨC BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NCTN THEO PHÁP LUẬT TTHS VIỆT NAM Ở phần này, tác giả căn cứ vào thực tiễn pháp luật TTHS Việt Nam để làm rõ các phương thức bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN, đó là: Về thể chế TTHS, được thể hiện qua hai phương diện: Một là, quy định trình tự, thủ tục giải quyết vụ án hình sự theo các giai đoạn tố tụng; trong đó, thiết kế một chương riêng quy định về thủ tục hình sự đối với những vụ án mà người bị bắt, người bị tạm giữ, bị can, bị cáo là NCTN. Tuy nhiên, ngoài những quy định này ra thì những quy định chung khác của BLTTHS cũng được áp dụng. Hai là, quy định hoạt động (chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn) của các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án), người tiến hành tố tụng (Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân và Thư ký Toà án) và các cơ quan nhà nước khác và tổ chức góp phần vào việc giải quyết vụ án hình sự. Về thiết chế, là tổ chức và hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng, đó là các quy định về Nghĩa vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của
14 NCTN khi tiến hành tố tụng và bằng Hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân. Ngoài thiết chế tư pháp, quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN còn được bảo vệ thông qua hoạt động của các thiết chế gia đình và xã hội, đó là sự tham gia của các cơ quan, tổ chức, gia đình trong quá trình giải quyết vụ án hình sự có bị can, bị cáo là NCTN. 2.3. KINH NGHIỆM BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ CỦA MỘT SỐ QUỐC GIA TRÊN THẾ GIỚI 2.3.1. Khái quát về một số phương thức bảo vệ NCTN trong TTHS trên thế giới Phần này, tác giả nghiên cứu mô hình bảo vệ người chưa thành niên trong TTHS đã và đang hoạt động trên thế giới. Các mô hình này được lựa chọn nghiên cứu vì mỗi một mô hình đại diện cho một phương pháp pháp luật. Có thể tìm hiểu qua một số Quốc gia điển hình: Thái Lan; Canada; Philippin, New Zealand, New South Wales; Nhật Bản; Scottland; Cộng hoà Séc; Hoa Kỳ, Nhận xét: Qua nghiên cứu các mô hình này, tác giả nhận thấy, để bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN, bên cạnh xây dựng, hoàn thiện thể chế đặc thù thì việc tổ chức cơ quan tiến hành tố tụng đặc thù là rất quan trọng, trong đó, mô hình Tòa chuyên trách NCTN là một xu hướng tất yếu. 2.3.2. Một số mô hình Tòa án chuyên trách NCTN trên thế giới Qua nghiên cứu ba mô hình Tòa chuyên trách NCTN trên thế giới, đó là Mô hình Toà cho Trẻ em có nguy cơ (Mô hình An sinh Phúc lợi); Mô hình Tư pháp Người chưa thành niên (Mô hình Trừng phạt) và Mô hình Toà Gia đình, tác giả đã rút ra nhận xét: Mô hình Toà gia đình hợp nhất có thể coi là một mô hình tư pháp lý tưởng xét trên nhiều phương diện. Đây là một phương pháp tiếp cận tổng thể nhằm xử lý các vấn đề của gia đình trên cơ sở đảm bảo cuộc sống và phúc lợi cho tất cả các thành viên của gia đình đó.
15 Cuối Chương 2, tác giả kết luận: Để bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS, các Quốc gia trên thế giới đã thực hiện đồng bộ các phương thức bảo vệ, như: xây dựng các quy định đặc biệt trong chính sách pháp luật; tổ chức các thiết chế đặc biệt và các thiết chế bảo đảm khác. Trước những yêu cầu ngày càng cao của bối cảnh hội nhập quốc tế sâu, rộng như hiện nay, Việt Nam cũng đã nỗ lực tiếp cận với Thế giới thông qua nội luật hóa các quy định của Quốc tế và xây dựng các phương thức bảo vệ hiệu quả quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS. Tuy nhiên, thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng vẫn còn nhiều bất cập, hạn chế, cần được tiếp tục nghiên cứu để đề xuất những giải pháp khả thi nhằm bảo vệ hiệu quả nhất quyền và lợi ích hợp pháp cuả nhóm đối tượng đặc biệt này.. Chương 3 THỰC TRẠNG BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN THEO PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM Chương này, tác giả nghiên cứu, đánh giá thực trạng của các phương thức bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN theo pháp luật TTHS Việt Nam, đó là: 1) Quy định và thực tiễn áp dụng pháp luật TTHS; 2) thực trạng tổ chức và hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng; 3) Thực trạng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN trong TTHS từ phía gia đình, tổ chức. Tác giả đã sử dụng phương pháp: kết hợp đối chiếu các quy định, khuyến nghị của quốc tế trong việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN (đã làm rõ tại Chương 2 Luận án) với việc phân tích với các quy định trong BLTTHS có liên quan đến NCTN, nhằm chỉ ra những "lỗ hổng pháp lý" cùng những bất cập, khó khăn trong thực tiễn áp dụng; đồng thời, lồng ghép việc đánh giá các nguyên nhân của những bất cập, vướng mắc để làm căn cứ đề xuất các giải pháp ở Chương 4. Cụ thể là:
16 3.1. CÁC QUY ĐỊNH VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ TRONG VIỆC BẢO VỆ QUYỀN VÀ LỢI ÍCH HỢP PHÁP CỦA NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Trong phần này, tác giả tập trung đánh giá những vấn đề bất cập, vướng mắc trong các quy định của BLTTHS về việc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NCTN và thực tiễn áp dụng pháp luật; đó là những khó khăn trong trong việc thực hiện quy định những điều cần chứng minh trong điều tra, truy tố, xét xử vụ án NCTNPT (quy định tại Điều 302 BLTTHS); những bất cập trong các trường hợp bắt (khẩn cấp và quả tang), trong áp dụng biện pháp ngăn chặn tạm giữ, tạm giam NCTN. Qua phân tích những tồn tại của việc áp dụng biện pháp này, tác giả đã chỉ rõ nguyên nhân việc "lạm dụng" biện pháp tạm giữ, tạm giam đối với NCTN, cụ thể: 1) thực trạng quản lý lý lịch tư pháp, điều kiện kỹ thuật giám định; 2) thiếu quy định về những biện pháp thay thế bảo đảm việc chấp hành của NCTN khi được cơ quan tố tụng cho tại ngoại; thiếu chế tài xử lý đối với người bảo lãnh, giám sát khi để xảy ra hậu quả. Ngoài ra, một phương tiện hữu hiệu để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của NTCN trong quá trình tiến hành tố tụng, đó là bảo đảm cho việc tham gia tố tụng của người bào chữa và trợ giúp pháp lý khác, cũng được tác giả quan tâm làm rõ. Qua đó đã xác định được nguyên nhân của những bất cập, khó khăn là từ: 1) các quy định BLTTHS chưa tạo cơ chế bảo đảm thực hiện quy định này, khiến quy định này không thể hoặc khó thực hiện trên thực tế; 2) xuất phát từ phía đội ngũ luật sư (năng lực, trách nhiệm); 3) nhận thức hạn chế từ phía NCTN và gia đình của họ. 3.2. THỰC TRẠNG TỔ CHỨC VÀ HOẠT ĐỘNG CỦA CÁC CƠ QUAN TIẾN HÀNH TỐ TỤNG TRONG GIẢI QUYẾT CÁC VỤ ÁN HÌNH SỰ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Phần này là điểm mới của Luận án, tác giả đã thông qua việc phân tích những hoạt động quản lý điều hành của các cơ quan tiến hành tố tụng, những hoạt động nghiệp vụ của cá nhân người tiến hành tố tụng để làm rõ