Tóm tắt luận án Tiến sĩ Lý luận và Phương pháp dạy học Lịch sử: Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)

Chia sẻ: Nhiên Hà | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:29

Thêm vào BST

Báo xấu

109
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án đề xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm góp phần vào việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Lý luận và Phương pháp dạy học Lịch sử: Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ THU VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG THPT NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH (QUA THỰC NGHIỆM CHƯƠNG TRÌNH LỚP 10) Chuyên ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Lịch sử Mã số: 9.14.01.11 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC HÀ NỘI - 2021
CÔNG TRÌNH ĐƯỢC HOÀN THÀNH TẠI KHOA LỊCH SỬ, TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Nguyễn Thị Thế Bình 2. TS. Nguyễn Thị Bích Phản biện 1: PGS.TS Trần Viết Thụ Trường ĐH Vinh Phản biện 2: PGS.TS Vũ Quang Hiển Trường Đại học KHXH&NV – ĐHQG Hà Nội Phản biện 3: TS Vũ Ngọc Anh Viện KHGD Việt Nam Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Trường họp tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội vào hồi …..giờ … ngày … tháng… năm… Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: - Thư viện Quốc Gia, Hà Nội - Thư viện Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đổi mới nội dung và phương pháp giảng dạy theo hướng phát triển năng lực, phẩm chất người học là vấn đề chiến lược, cấp thiết trong sự nghiệp giáo dục, đào tạo hiện nay. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04 tháng 11 năm 2013 của Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế, chỉ rõ: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”. Đây là quan điểm mới, thể hiện tư duy chiến lược của Đảng, trong việc đổi mới và nâng cao chất lượng giáo dục nước nhà trước xu thế toàn cầu hóa và cách mạng khoa học công nghệ 4.0. Mục tiêu dạy học theo định hướng phát triển năng lực và phẩm chất người học được cụ thể hóa trong Khoản 1, Điều 29, Luật Giáo dục năm 2019: Giáo dục phổ thông nhằm phát triển toàn diện cho người học về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ, kĩ năng cơ bản, phát triển năng lực cá nhân, tính năng động và sáng tạo; hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa và trách nhiệm công dân; chuẩn bị cho người học tiếp tục học chương trình giáo dục đại học, giáo dục nghề nghiệp hoặc tham gia lao động, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Như vậy mục tiêu giáo dục phổ thông nhấn mạnh chuyển mục tiêu giáo dục từ định hướng “tiếp cận nội dung” sang “phát triển năng lực và phẩm chất người học”. Theo đó, cần đổi mới đồng bộ tất cả các khâu của quá trình giáo dục, từ đổi mới nội dung chương trình, sách giáo khoa, đến đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học và cách thức kiểm tra, đánh giá. Trong đó, việc sử dụng hiệu quả các PPDH nhằm phát triển năng lực được coi là khâu then chốt của quá trình đổi mới. Nhiệm vụ của bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông là trang bị cho học sinh một hệ thống kiến thức cơ bản, toàn diện về lịch sử phát triển hợp quy luật của lịch sử xã hội loài người và của dân tộc từ xưa đến nay. Qua đó, rèn luyện kỹ năng nhận thức, tư duy, thực hành bộ môn và liên hệ, đánh giá thực tiễn cuộc sống cho học sinh. Đồng thời, góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm và truyền thống quý báu của dân tộc cho HS. Từ đó, góp phần quan trọng vào việc hình thành, phát triển năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn, cũng như bồi đắp những phẩm chất tốt đẹp cho HS. Thực tiễn dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay có nhiều điểm tích cực và đạt được những thành tựu đáng kể. Nhiều GV đã nhận thức được tầm quan trọng của việc đổi mới PPDH nên đã biết vận dụng linh hoạt các PPDH kết hợp với các hình thức tổ chức DH và phương tiện, kĩ thuật dạy học phù hợp, tạo nên nhiều 1
giờ học đạt chất lượng tốt, tạo được niềm vui và hứng thú học tập bộ môn cho HS. Tuy nhiên, quá trình đổi mới phương pháp dạy học bộ môn diễn ra thiếu đồng bộ và hệ thống. Thực tiễn đó đặt ra yêu cầu nghiên cứu, vận dụng linh hoạt, hiệu quả hệ thống phương pháp dạy học môn Lịch sử ở bậc học phổ thông là rất cấp thiết. Dưới góc độ lí luận, phát triển năng lực người học trong dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông là vấn đề còn mới, đã bước đầu được nghiên cứu ở những khía cạnh khác nhau như năng lực thực hành, năng lực tự học bộ môn... Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu một cách hệ thống, toàn diện, chuyên biệt về việc vận dụng các phương pháp dạy học hướng tới phát triển năng lực HS trong quá trình DHLS ở trường THPT. Vì vậy, đây là hướng nghiên cứu mới và có ý nghĩa lí luận, thực tiễn cao. Xuất phát từ những lý do trên, nghiên cứu sinh chọn vấn đề: “Vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh (Qua thực nghiệm chương trình lớp 10)” làm đề tài luận án tiến sĩ khoa học chuyên ngành lí luận và phương pháp dạy học môn Lịch sử. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tượng nghiên cứu: là quá trình vận dụng các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh. - Phạm vi nghiên cứu: + Về nội dung: nghiên cứu hệ thống phương pháp dạy học môn Lịch sử để phục vụ giảng dạy chương trình sách giáo khoa Lịch sử lớp 10. + Về thời gian: luận án khảo sát những vấn đề có liên quan đến sử dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử từ năm 2013 đến năm 2020. + Về địa bàn điều tra, khảo sát: được tiến hành ở nhiều trường phổ thông trong phạm vi cả nước. + Về phạm vi thực nghiệm (từng phần và toàn phần): tiến hành tại 18 trường THPT, phân bố đồng đều cả ba miền Bắc, Trung, Nam. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu - Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, luận án đề xuất các biện pháp sư phạm vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học đó, nhằm góp phần vào việc đổi mới giáo dục và nâng cao chất lượng bộ môn. - Nhiệm vụ nghiên cứu: + Chọn lọc, khảo cứu tài liệu, đánh giá tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài, qua đó xác định những vấn đề luận án sẽ tiếp tục đi sâu nghiên cứu, giải quyết. + Nghiên cứu cơ sở lí luận về vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm 2
phát triển năng lực cho học sinh, làm sáng tỏ bản chất của vận dụng phương pháp dạy học lịch sử, nhằm phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử ở trường phổ thông. + Khảo sát, đánh giá thực trạng vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường THPT, chỉ ra những ưu điểm, hạn chế. + Nghiên cứu chương trình, SGK lịch sử Lớp 10 để xác định những nội dung kiến thức, định hướng cho việc vận dụng các PPDH phù hợp. + Đề xuất cách thức vận dụng hiệu quả phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông nhằm phát triển năng lực của học sinh. + Tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần để kiểm nghiệm tính khả thi và hiệu quả của các biện pháp. 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác- Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh quan điểm, chính sách của Đảng, Nhà nước về giáo dục nói chung, giáo dục lịch sử nói riêng, đặc biệt là định hướng đổi mới căn bản, toàn diện về giáo dục, đào tạo của Đảng. - Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu, có sự tiếp cận, kế thừa thành tựu của nhiều ngành khoa học khác nhau, đặc biệt là phương pháp lịch sử và phương pháp logic. Dựa trên những nguyên tắc nghiên cứu của khoa học nói chung và căn cứ vào những đặc thù của bộ môn và nội dung, tính chất của đề tài, chúng tôi sử dụng những phương pháp nghiên cứu cụ thể sau: - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết: được sử dụng nhằm xây dựng tổng quan vấn đề nghiên cứu và cơ sở lí luận của đề tài. Nguồn tài liệu được nghiên cứu gồm tâm lí học, giáo dục học, lý luận về PPDHLS theo định hướng phát triển năng lực của người học, cùng các tài liệu liên quan đến thực tiễn dạy học lịch sử như chương trình, SGK, SGV. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: nhằm mục đích khảo sát thực trạng việc dạy học lịch sử nói chung, việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng, làm cơ sở để xác định và cách vận dụng các PPDH để phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử. Cách thức tiến hành gồm: + Phương pháp quan sát: quan sát hoạt động dạy và học lịch sử của giáo viên, học sinh, để rút ra những kết luận khoa học thực hiện nhiệm vụ nghiên cứu của Luận án. + Điều tra bằng phiếu hỏi: đối tượng là giáo viên lịch sử và học sinh ở trường THPT nhằm thu thập các thông tin về việc sử dụng phương pháp dạy học nói chung và việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực HS nói riêng. 3
- Phương pháp chuyên gia: được sử dụng để xin ý kiến chuyên gia về các vấn đề liên quan đến luận án, đặc biệt là cách thức vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS ở trường THPT. Phương pháp này được thực hiện với hình thức hội đồng chuyên gia (xêmina) và phỏng vấn trực tiếp một số GV phổ thông môn Lịch sử giàu kinh nghiệm trong dạy học ở trường phổ thông. - Phương pháp thực nghiệm sư phạm: Nhằm mục đích kiểm định tính đúng đắn và tính khả thi của các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận án, làm cơ sở để rút ra những kết luận khoa học của đề tài. - Phương pháp nghiên cứu trường hợp: Tập trung đi sâu nghiên cứu trường hợp lớp 10 – lớp đầu tiên của cấp THPT, từ đó rút ra những kết luận chung cho đối tượng HS ở cấp học này. - Phương pháp toán học thống kê: Tập hợp và xử lí số liệu điều tra thực tiễn và thực nghiệm sư phạm để phân tích và rút ra những kết luận, khuyến nghị phù hợp. 5. Giả thuyết khoa học của đề tài Thực tiễn vận dụng PPDHLS ở trường THPT hiện nay còn tồn tại nhiều bất cập và hạn chế. Nếu giáo viên vận dụng linh hoạt các PPDH dạy học theo luận án đề xuất sẽ đạt được mục tiêu dạy học và phát triển được năng lực học sinh. Qua đó, góp phần đổi mới và nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử ở trường phổ thông. 6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu của luận án làm phong phú thêm lí luận về PPDHLS. Việc xác định được cách thức lựa chọn, sử dụng và phối hợp các PPDHLS đề xuất trong luận án góp phần quan trọng vào việc phát triển năng lực học sinh trong quá trình học tập LS ở trường THPT. Qua đó, thực hiện mục tiêu môn học theo yêu cầu mới. -Ý nghĩa thực tiễn: Các biện pháp Luận án đề xuất khi được triển khai trong thực tiễn sẽ phát huy hiệu quả, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh. Luận án là tài liệu nghiên cứu, tham khảo cho sinh viên, học viên, nghiên cứu sinh, giáo viên và học sinh trong quá trình giảng dạy, học tập và nghiên cứu. 7. Đóng góp của Luận án - Làm rõ bản chất của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT. - Đánh giá được thực trạng việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực HS hiện nay ở trường THPT. - Đề xuất được cách thức sử dụng và phối hợp hiệu quả các PPDHLS ở trường THPT nhằm phát triển năng lực học sinh. 4
8. Cấu trúc Luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, cấu trúc Luận án gồm 4 chương: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án. Chương 2: Vấn đề vận dụng phương pháp dạy học môn Lịch sử ở Trường trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh: Lí luận và thực tiễn. Chương 3: Sử dụng phối hợp các phương pháp dạy học môn Lịch sử ở trường trung học phổ thông nhằm phát triển năng lực học sinh Chương 4: Thực nghiệm sư phạm 5
Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Những nghiên cứu về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử Ở phần này, chúng tôi tập trung phân tích, đánh giá kết quả nghiên cứu của các nhà giáo dục học, tâm lý học, giáo dục lịch sử nước ngoài (Liên Xô, Hoa Kì, Anh, Pháp, Nhật Bản...) và Việt Nam liên quan đến đề tài luận án để làm rõ các vấn đề sau: - Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy nói chung, DHLS nói riêng đối với sự phát triển năng lực và phẩm chất của học sinh. - Các biện pháp sử dụng phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh để đạt mục tiêu của giáo dục. Trên cơ sở đó, kế thừa những kết quả nghiên cứu và tiếp tục làm rõ các vấn đề mà Luận án tiếp thu, tiếp tục nghiên cứu. 1.2 Những nghiên cứu về năng lực và phát triển năng lực học sinh Kế thừa những thành tựu của nghiên cứu trên thế giới và trong nước, chúng tôi tập trung tìm hiểu, đánh giá các nội dung liên quan đến năng lực và phát triển năng lực học sinh. Tập trung vào những vấn đề cơ bản sau: - Phân tích những quan điểm về năng lực, năng lực học sinh, phát triển năng lực học sinh. - Phân tích những nội dung liên quan đến dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng nhằm phát triển năng lực và phẩm chất học sinh. - Đánh giá các quan điểm về vận dụng phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh. 1.3. Nhận xét chung về các công trình đã công bố, những vấn đề luận án kế thừa và tiếp tục nghiên cứu 1.3.1. Nhận xét chung Các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài nước đã nghiên cứu PPDH nói chung, PPDHLS nói riêng với nhiều cách tiếp cận, ở những mức độ khác nhau, đồng thời, xác định rõ hình thức DH, biện pháp sư phạm để tổ chức HS học tập theo hướng phát huy tích tích cực trong nhận thức của HS. Tuy nhiên, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu về sử dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT. Vì vậy, chúng tôi khẳng định đây là hướng đi mới có tính thời sự của luận án. Những nghiên cứu quan trọng của các tác giả trong và ngoài nước đã góp phần khẳng định sự hợp lý, đúng đắn, khoa học và cần thiết trong quá trình nghiên cứu của luận án, đồng thời là nguồn tư liệu quý giá để NCS xây dựng cơ sở lí luận của đề tài. 1.3.2. Những vấn đề luận án kế thừa 6
Vấn đề sử dụng PPDH nói chung, trong môn Lịch sử ở trường THPT nói riêng đã được đề cập nhiều trong các công trình nghiên cứu. Việc tiếp cận với các tài liệu trên giúp chúng tôi hệ thống hoá, tiếp tục kế thừa, phát triển các vấn đề: tìm hiểu bản chất các khái niệm liên quan trực tiếp đến đề tài, khẳng định tầm quan trọng của việc vận dụng hệ thống PPDH trong môn LS ở trường phổ thông, cung cấp hệ thống tư liệu về các PPDH lịch sử theo phát triển năng lực HS; xác định được một số nguyên tắc, lựa chọn được nội dung cơ bản, cũng như lựa chọn, sử dụng và phối hợp linh hoạt các phương pháp dạy học truyền thống và phương pháp hiện đại, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn. 1.3.3. Những vấn đề đặt ra tiếp tục nghiên cứu Trên cơ sở kế thừa các công trình nghiên cứu, luận án tiếp tục giải quyết những vấn đề sau: - Đi sâu nghiên cứu bản chất của PPDHLS nói chung, PPDH môn LS theo định hướng phát triển năng lực HS nói riêng; tìm hiểu cách phân loại hệ thống PPDH môn LS theo định hướng phát triển năng lực HS; khẳng định tầm quan trọng của việc sử dụng hệ thống PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT. - Tiến hành khảo sát thực tiễn việc sử dụng PPDH theo định hướng phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT, đề xuất hình thức tổ chức và biện pháp sư phạm sử dụng hiệu quả các PPDH môn LS để phát triển năng lực và phẩm chất tốt đẹp cho HS. - Xác định nguyên tắc và lựa chọn được những nội dung cơ bản, cốt lõi của chương trình lịch sử cấp THPT (trọng tâm là LS lớp 10 chương trình chuẩn; có đối sánh với chương trình mới) làm cơ sở cho việc sử dụng hệ thống PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT. - Trên cơ sở vận dụng các quan điểm lý luận PPDHLS và thực tiễn dạy học ở trường THPT, đề tài xác định các yêu cầu, lựa chọn, sử dụng và phối hợp hiệu quả hệ thống PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPT. - Triển khai việc dạy học cụ thể theo lý thuyết đã nghiên cứu và tiến hành thực nghiệm sư phạm (từng phần, toàn phần) tại một số trường THPT Hà Nội và một số tỉnh lân cận để kiểm định tính khả thi của đề tài và rút ra các kết luận khoa học của luận án. 7
Chương 2 VẤN ĐỀ VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC LỊCH SỬ NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH: LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN 2.1. Cơ sở lí luận 2.1.1.Quan niệm về phương pháp dạy học và phương pháp dạy học lịch sử - Phương pháp dạy học Trên cơ sở phân tích những quan niệm của các nhà giáo dục Iu.K.Babanski, Đặng Tuyết Oanh chúng tôi cho rằng, về bản chất PPDH là con đường, cách thức hoạt động thống nhất của giáo viên và học sinh trong quá trình dạy học. Trong đó, GV là người tổ chức, hướng dẫn, điều khiển học sinh học tập nhằm chiếm kiến thức, rèn luyện kĩ năng, bồi dưỡng thái độ, phát triển năng lực và phẩm chất HS. Qua đó, thực hiện tốt mục tiêu dạy học. PPDH có những đặc trưng cơ bản sau: + PPDH là một trong những yếu tố quan trọng của quá trình dạy học, ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình nhận thức, hứng thú tích cực học tập của học sinh. + PPDH chịu sự chi phối của mục đích dạy học, không có phương pháp nào là vạn năng. Vì vậy, để hoạt động giáo dục thành công, đòi hỏi giáo viên phải biết xác định đúng mục tiêu và lựa chọn PPDH phù hợp với đối tượng nhận thức. + PPDH phải đảm bảo sự kết hợp biện chứng giữa việc giảng dạy của giáo viên với việc học tập của học sinh. Trong đó, giáo viên là người tổ chức, điều khiển, hướng dẫn học sinh tích cực, chủ động, sáng tạo trong học tập. + PPDH phải nhấn mạnh đến việc giáo viên phát huy vai trò chủ động của học sinh, coi học sinh vừa là đối tượng vừa là mục tiêu và động lực của quá trình dạy học. - Phương pháp dạy học lịch sử Trên cơ sở nghiên cứu những quan điểm của các nhà giáo dục A.A Vaghin, N.G. Đairi, Phan Ngọc Liên, chúng tôi cho rằng, xét về nghĩa rộng, PPDHLS là một khoa học, thuộc lĩnh vực khoa học giáo dục, lấy quá trình dạy học bộ môn LS ở trường phổ thông làm đối tượng nghiên cứu, lấy việc giáo dục thế hệ trẻ làm chức năng;có nhiệm vụ đề ra hình thức, PPDH để hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức. Qua đó, thực hiện mục tiêu môn học. Theo nghĩa hẹp, PPDHLS là cách thức, con đường, biện pháp sư phạm tổ chức các hoạt động dạy học của giáo viên, nhằm hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức lịch sử, phát triển năng lực tư duy, hành động, bồi dưỡng phẩm chất, nhân cách tốt đẹp cho HS. Qua đó, thực hiện mục tiêu của môn học. PPDHLS mang đầy đủ những đặc điểm của PPDH nói chung và có đặc trưng riêng. Vì vậy, trong quá trình DHLS giáo viên phải vận dụng linh hoạt, sáng tạo các PPDH phù hợp với đặc điểm của kiến thức lịch sử cũng như khả năng nhận thức của HS để đem lại hiệu quả giờ học, thực hiện được mục tiêu của bộ môn. 8
2.1.2.Quan niệm về năng lực và phát triển năng lực HS trong môn Lịch sử 2.1.2.1. Quan niệm về năng lực Trên cơ sở nghiên cứu các cách tiếp cận, chúng tôi cho rằng: năng lực là khả năng làm việc đạt hiệu quả tốt trên cơ sở huy động kiến thức, kĩ năng và ý thức, tinh thần trách nhiệm cùng những kinh nghiệm đã có để thực hiện tốt một hoạt động nào đó trong những điều kiện cụ thể khác nhau. Năng lực không phải là một thuộc tính đơn nhất mà là một thuộc tính tâm lý phức hợp, là một tổng thể của nhiều yếu tố có liên hệ tác động qua lại, là điểm hội tụ của nhiều yếu tố như tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, đạo đức… Nghĩa là năng lực không phải là cái có sẵn, tồn tại trong mỗi con người mà ban đầu chỉ có tư chất của năng lực, nhưng tư chất này được dần hình thành và phát triển, tích lũy trong quá trình học tập và lao động. 2.1.2.2. Phát triển năng lực học sinh phổ thông trong môn LS Phát triển năng lực HS trong môn LS là khả năng HS huy động kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, thái độ và ý thức trách nhiệm trong quá trình học tập bộ môn LS, để thực hiện thành công một nhiệm vụ học tập. Đồng thời, biết vận dụng kiến thức lịch sử đã học vào giải quyết nhiệm vụ học tập mới của bộ môn và những vấn đề đặt ra trong thực tiễn. Đối với việc phát triển năng lực HS trong môn LS phải gắn liền với vai trò tổ chức, hướng dẫn, điều khiển của GV trong suốt quá trình dạy học. Để phát triển năng lực cho HS trong DHLS đòi hỏi phải có một quá trình lâu dài trong học tập, lao động, trải nghiệm, bản thân các em phải luôn tích cực khám phá, muốn phát hiện cái mới, giải quyết mâu thuẫn xung đột trong nhận thức, học tập và thực tiễn liên quan tới cuộc sống của HS. Điều đó diễn ra dưới sự hướng dẫn điều khiển thường xuyên của GV. Vậy nên, việc phát triển năng lực cho HS trong dạy học bộ môn Lịch sử ở trường THPT có vai trò đặc biệt quan trọng. 2.1.3. Quan niệm về vận dụng PPDH lịch sử nhằm phát triển năng lực HS Từ việc phân tích bản chất các khái niệm “PPDH”, “PPDHLS”, “Năng lực” và “Phát triển năng lực HS trong môn LS”, chúng tôi cho rằng, “Vận dụng PPDHL nhằm phát triển năng lực HS” là quá trình GV lựa chọn, sử dụng và phối hợp linh hoạt các PPDH để hướng dẫn HS chiếm lĩnh kiến thức, phát triển kĩ năng, bồi dưỡng thái độ. Qua đó, phát triển năng lực cho HS và thực hiện được mục tiêu dạy học. Việc vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong môn LS ở trường THPTđược biểu hiện qua những đặc trưng cơ bản sau: Thứ nhất: bản chất của PPDH nhằm phát triển năng lực HS là dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học, tự nghiên cứu cho HS. 9
Thứ hai: về thực chất, PPDH nhằm phát triển năng lực HS chính là PPDH tích cực dựa trên tính tích cực, chủ động, độc lập và sáng tạo của HS trong quá trình nhận thức. Thứ ba: Việc vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong DHLS phải gắn liền với đa dạng hóa các hình thức tổ chức dạy học. Thứ tư: Để phát triển năng lực HS, trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần chọn lựa và sử dụng một cách linh hoạt các PPDH phù hợp với nội dung bài học, khả năng nhận thức của HS cũng như điều kiện vật chất cho phép của địa phương. Thứ năm: Trong quá trình DH, cần sử dụng linh hoạt, đa dạng và hiệu quả các phương tiện và thiết bị dạy học theo đặc trưng của bộ môn, đảm bảo tăng cường nguyên tắc trực quan trong học tập. Thứ sáu: Cùng với việc đổi mới PPDH, GV cần chú trọng đổi mới kiểm tra, đánh giá kết quả học tập HS theo định hướng phát triển năng lực. 2.1.4. Cơ sở của việc vận dụng PPDHLS nhằm phát triển NL học sinh ở trường THPT - Mục tiêu giáo dục và đào tạo - Yêu cầu của đổi mới giáo dục phổ thông - Nhiệm vụ của bộ môn Lịch sử - Đặc điểm của quá trình dạy học LS - Ưu điểm và hạn chế của hệ thống PPDHLS hiện hành 2.1.5. Phân loại PPDH lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh Căn cứ vào các năng lực bộ môn được quy định trong Chương trình giáo dục phổ thông môn LS (2018), trên cơ sở tiếp thu và vận dụng linh hoạt hệ thống PPDH hiện hành, chúng tôi đề xuất các PPDHLS nhằm phát triển năng lực học sinh như sau: Nhóm PPDH phát triển năng lực tìm hiểu LS: PP khai thác, sử dụng tài liệu tham khảo; PP sử dụng SGK; PP Web Quest; PP khai thác, sử dụng đồ dùng trực quan; PP sử dụng lời nói (thông báo, miêu tả, tường thuật, lược thuật, nêu đặc điểm, kể chuyện); PP tự học, PP học theo nhóm, ứng dụng công nghệ thông tin … Nhóm PPDH phát triển năng lực nhận thức và tư duy LS: PPDH nêu và giải quyết vấn đề; PPDH tích hợp; PP dùng lời (giải thích, tranh luận, trao đổi đàm thoại, đóng vai); PPDH nghiên cứu trường hợp; PPDH theo dự án, PPDH hợp đồng; PP tự học, tự nghiên cứu, PP học tập theo nhóm, PP sử dụng câu hỏi, bài tập… Nhóm PPDH phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học: PP học tập qua trải nghiệm, PPDH theo dự án, PPDH tích hợp, PP làm các bài tập nghiên cứu khoa học, PP tìm hiểu và đánh giá thực tiễn, PP tự học, tự nghiên cứu, PP sử dụng kiến thức LS địa phương, PP học tập theo nhóm … 10
Ba nhóm PPDH trên có mối quan hệ biện chứng với nhau, gắn bó chặt chẽ, thống nhất và cùng hỗ trợ nhau để đạt được mục tiêu chung là phát triển NL và phẩm chất người học. Trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần sử dụng linh hoạt, đa dạng để đem lại hiệu quả giáo dục cao nhất. 2.1.6. Vai trò, ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh 2.1.6.1. Vai trò Mục tiêu giáo dục hiện nay ở Việt Nam đang chuyển biến mạnh mẽ từ dạy học tiếp cận nội dung (theo chuẩn đầu vào) sang dạy học phát triển năng lực và phẩm chất người học (theo chuẩn đầu ra). Theo đó, cần đổi mới đồng bộ các khâu của quá trình dạy học, từ mục tiêu môn học, nội dung, hình thức, phương pháp, phương tiện, cách thức tổ chức DH, kiểm tra, đánh giá. Trong đó, đổi mới PPDH theo định hướng phát triển năng lực là khâu quan trọng mang tính quyết định chất lượng giáo dục. Vì vậy, việc vận dụng các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong quá trình DHLS ở trường phổ thông là một giải pháp hữu hiệu để đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp đổi mới giáo dục đào tạo nước nhà. 2.1.6.2. Ý nghĩa Việc vận dụng PPDH nhằm phát triển năng lực cho học sinh trong môn LS có ý nghĩa trên cả ba mặt: kiến thức, năng lực, phẩm chất 2.7.1. Các năng lực cần phát triển cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông 2.1.7.1 Các năng lực chung cần hình thành và phát triển trong quá trình DHLS Mỗi môn học trong nhà trường phổ thông đều phải có trách nhiệm góp phần phát triển hệ thống năng lực chung, cốt lõi cho HS, tùy thuộc vào đặc trưng nội dung và thế mạnh của bộ môn. Môn LS cũng góp phần hình thành và phát triển cho HS các năng lực chung như: Năng lực tự chủ và tự học, Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, Năng lực giao tiếp và hợp tác, NL sử dụng CNTT và truyền thông (ICT), Năng lực tính toán… 2.1.7.2.Các năng lực riêng của bộ môn Lịch sử cần phát triển cho HS Một trong những mục tiêu quan trọng nhất của quá trình dạy học môn Lịch sử ở trường THPT hiện nay là hình thành và phát triển cho HS một hệ thống các năng lực chuyên biệt của bộ môn LS. Trong Chương trình Giáo dục phổ thông môn Lịch sử năm 2018 đã xác định ba nhóm năng lực chuyên biệt cần hình thành và phát triển cho HS trong môn LS là: Năng lực tìm hiểu lịch sử, Năng lực nhận thức và tư duy lịch sử, Năng lực vận dụng kiến thức đã học. 11
2.2. Cơ sở thực tiễn Từ năm 2015, 2016, chúng tôi đã tiến hành điều tra trực tiếp bằng phiếu hỏi đối với giáo viên và học sinh thuộc các trường THPT ở cả ba miền Bắc – Trung – Nam của đất nước (tập trung ở Nam Định, Hải Dương, Quảng Ninh, Thành phố Hà Nội, Thanh Hóa, Hà Tĩnh, Sóc Trăng, Cà Mau). Nội dung điều tra tập trung vào: Tìm hiểu nhận thức của giáo viên về dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, thực trạng việc vận dụng các phương pháp trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh; thực trạng nhận thức và mức độ hứng thú của học sinh trong học tập môn lịch sử theo hướng phát triển năng lực, những khó khăn mà HS gặp phải khi tham gia các giờ học lịch sử nhằm hình thành và phát triển năng lực. Kết quả nghiên cứu về thực trạng dạy vận dụng phương pháp dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT cho thấy còn nhiều hạn chế. Nguyên nhân của tình trạng này chủ yếu là do giáo viên lúng túng trong khâu sử dụng, thiết kế các hoạt động giảng dạy, đặc biệt là cách thức vận dụng hiệu quả các phương pháp vào từng nội dung cụ thể. Vì vậy, trang bị những hiểu biết, các bước sử dụng phương pháp dạy học học theo hướng phát triển năng lực học sinh cho giáo viên trong các nhà trường THPT là cần thiết. 12
CHƯƠNG 3 SỬ DỤNG PHỐI HỢP CÁC PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC MÔN LỊCH SỬ NHẰM PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỌC SINH Ở TRƯỜNG THPT 3.1. Vị trí, mục tiêu, nội dung cơ bản của chương trình lịch sử cấp trung học phổ thông 3.1.1. Vị trí Chương trình lịch sử THPT hiện hành tiếp nối chương trình lịch sử THCS, được biên soạn theo nguyên tắc “đồng tâm kết hợp với đường thẳng”, trong đó “đồng tâm” là chủ yếu. Theo đó, kiến thức lịch sử đã học ở cấp THCS sẽ được học tiếp tục ở cấp THPT, nhưng ở mức độ khái quát cao hơn và bổ sung một số nội dung mới. Trong chương trình và SGK lịch sử THPT hiện hành, nội dung kiến thức lịch sử thế giới được dạy học song song với kiến thức lịch sử Việt Nam. Kiến thức bộ môn Lịch sử ở trường THPT phản ánh quá trình phát triển hợp quy luật của lịch sử nhân loại và dân tộc từ xưa đến nay. Trong đó, tập trung vào hệ thống kiến thức cơ bản, cốt lõi nhất, phản ánh những thành tựu tiêu biểu của khoa học Lịch sử. Vì vậy, khóa trình lịch sử ở chương trình THPT có vị trí đặc biệt, không chỉ trang bị cho HS những kiến thức cối lõi của bộ môn, rèn luyện kỹ năng cần thiết trong học tập, mà còn góp phần quan trọng vào việc giáo dục đạo đức, tư tưởng, tình cảm HS, qua đó, phát triển năng lực và phẩm chất người học. 3.1.2. Mục tiêu - Về kiến thức: Giúp HS có những hiểu biết sâu sắc, có hệ thống về quá trình phát triển của lịch sử nhân loại và lịch sử dân tộc từ xưa đến nay. - Về kỹ năng: Thông qua việc chiếm lĩnh kiến thức lịch sử thế giới và lịch sử Việt Nam từ nguồn gốc đến nay, góp phần rèn luyện cho HS các kỹ năng cơ bản của bộ môn - Về thái độ: Thông qua việc chiếm lĩnh nội dung kiến thức phần lịch sử, bồi dưỡng cho HS lòng yêu quê hương, đất nước, lòng tự hào, khâm phục và biết ơn những người có đóng góp to lớn cho nhân loại và dân tộc trên các lĩnh vực; có ý thức quyết tâm vươn lên trong học tập, lao động và cuộc sống.... - Định hướng phát triển năng lực, phẩm chất Từ mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ thông qua chương trình lịch sử cấp THPT góp phần hình thành và phát triển cho HS năng lực chung (tự chủ, tự học; giải quyết vấn đề và sáng tạo; giao tiếp và hợp tác), cũng như năng lực riêng của bộ môn Lịch sử (NL tìm hiểu lịch sử; NL nhận thức lịch sử và tư duy lịch sử; NL vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học). 3.1.3. Nội dung cơ bản của chương trình lịch sử cấp trung học phổ thông 13
hiện hành 3.2. Những yêu cầu cơ bản khi vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông Khi vận dụng các phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường THPT, cần phải đảm bảo các yêu cầu sau: 3.2.1. Vận dụng phương pháp dạy học phù hợp với đặc trưng của bộ môn 3.2.2. Phương pháp dạy học phải kích thích được nhu cầu hứng thú học tập của HS 3.2.3. Kết hợp nhuần nhuyễn các PPDH, trong đó có một PPDH chủ đạo 3.2.4. PPDH phải phát huy được tích cực, sáng tạo của học sinh trong nhận thức 3.2.5. Tận dụng được ưu thế của công nghệ thông tin, kĩ thuật dạy học hiện đại trong DH 3.2.6. GV phải giỏi về kiến thức chuyên môn, nghiệp vụ sư phạm và hiểu rõ HS 3.3. Các PPDH Lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh ở trường trung học phổ thông 3.3.1. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử Mục đích của nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử là giúp HS nhận diện và khai thác các nguồn sử liệu để phục vụ học tập. Trước hết, HS phải biết biết cách sưu tầm sử liệu từ nhiều nguồn khác nhau, biết chọn lọc tư liệu phù hợp có giá trị. Tiếp đó, HS phải biết khai thác nguồn tư liệu hợp lí và hiệu quả trong quá trình học tập. Qua đó, tái hiện được bức tranh hiện thực của quá khứ, giúp HS “biết” lịch sử diễn ra như thế nào một cách chính xác. Có rất nhiều PPDH có để phát triển năng lực tìm hiểu lịch sử cho HS. Trong phạm vi nghiên cứu, chúng tôi lựa chọn những phương pháp chủ đạo sau đây: Phương pháp sử dụng sử liệu viết, Phương pháp sử dụng nguồn sử liệu trực quan, Phương pháp trình bày miệng. 3.3.2. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử Để hình thành và phát triển năng lực nhận thức và tư duy lịch sử cho học sinh, trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần sử dụng linh hoạt các PPDH như: PPDH nêu và giải quyết vấn đề, phương pháp tranh luận, trao đổi đàm thoại, đóng vai, PPDH theo dự án, phương pháp tự học, phương pháp học tập theo nhóm, phương pháp sử dụng câu hỏi, bài tập… Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, chúng tôi tập trung tìm hiểu một số PPDH có ưu thể để phát triển năng lực nhận tức và tư duy lịch sử cho HS sau: Phương pháp dạy học nêu và giải quyết vấn đề, Tổ chức HS học tập theo nhóm kết hợp với kĩ thuật dạy học tích cực, Phương pháp tranh luận, Phương pháp đóng vai 14
3.3.3. Nhóm PPDH nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học Để hình thành và phát triển năng lực vận dụng kiến thức và kĩ năng đã học cho HS, trong quá trình DHLS ở trường THPT, GV cần chú ý sử dụng nhóm các PPDH có ưu thế như: Phương pháp học tập qua trải nghiệm, PPDH theo dự án, PPDH tích hợp, PP làm các bài tập nghiên cứu khoa học, phương pháp tìm hiểu và đánh giá thực tiễn, phương pháp tự học, tự nghiên cứu, phương pháp sử dụng kiến thức lịch sử địa phương… Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, chúng tôi tập trung đi sâu tìm hiểu một số phương pháp điển hình sau: Phương pháp dạy học theo dự án, Tăng cường tổ chức hoạt động trải nghiệm trong DHLS, Hướng dẫn HS thực hành bộ môn LS, Hướng dẫn HS kết nối quá khứ với hiện tại và tương lai. Qua tiến hành những biện pháp vận dụng phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, thực nghiệm sư phạm từng phần chương trình lớp 10 THPT, chúng tôi nhận thấy: - Phương pháp dạy học lịch sử rất phong phú, đa dạng, mỗi phương pháp đều có ưu điểm và nhược điểm riêng. Việc vận dụng phương pháp phụ thuộc vào nhiều yếu tố như mục tiêu, nội dung, đối tượng, hình thức dạy học. - Dạy học lịch sử theo định hướng phát triển năng lực học sinh giáo viên cần căn cứ vào mục tiêu, nội dung, quá trình nhận thức lịch sử của học sinh để lựa chọn những phương pháp có ưu thế hơn để hướng đến việc cung cấp kiến thức, hình thành kĩ năng, cảm xúc thái độ, qua đó phát triển năng lực học sinh bao gồm cả năng lực chung và năng lực đặc thù của bộ môn. - Ba nhóm phương pháp dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh gắn với quá trình nhận thức của HS đi từ trực quan đến tư duy bậc cao và vận dụng thực tiễn, nghĩa là từ mức độ “biết’ đến “hiểu” đến “luận giải và vận dụng”. Vì vậy các nhóm phương pháp đó có quan hệ chặt chẽ với nhau, lồng ghép, bổ sung cho nhau để đạt được mục tiêu của giờ học. - Trong dạy học lịch sử nhằm phát triển năng lực học sinh, người giáo viên giữ vai trò xây dựng kế hoạch, thiết kế, tổ chức các hoạt động, định hướng quá trình nhận thức của HS. Còn HS tiếp nhận, phát triển kiến thức kĩ năng, thái độ thông qua quá trình học tập, đề cao sự tự giác, tự học và khả năng vận dụng vào thực tiễn. 15
Chương 4 THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM Trong giới hạn phạm vi nghiên cứu của đề tài, ở chương 4, chúng tôi tiến hành thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần các PPDH nhằm phát triển năng lực cho học sinh trong dạy học chương trình môn Lịch sử lớp 10 ở một số trường THPT thuộc các tỉnh, thành phố khu vực miền Bắc. Đồng thời, tiến hành phân tích kết quả thực nghiệm, làm cơ sở để rút ra kết luận khoa học và khuyến nghị cần thiết cho luận án. 4.1. Mục đích, đối tượng, địa bàn và giáo viên thực nghiệm sư phạm 4.1.1. Mục đích thực nghiệm Mục đích của việc thực nghiệm sư phạm từng phần và toàn phần nhằm kiểm định tính hiệu quả và tính khả thi của các PPDH nhằm phát triển năng lực HS trong DHLS ở trường THPT. Qua đó, khẳng định giả thuyết khoa học của đề tài và tính đúng đắn kết quả nghiên cứu của tác giả Luận án. 4.1.2. Đối tượng, địa bàn, thời gian thực hiện Đối tượng TN: Chúng tôi phối hợp với các trường THPT thuộc một số tỉnh trên cả nước, nhưng chủ yếu tập trung ở khu vực miền Bắc. Việc tiến hành TNSP trên diện khá rộng bao gồm các trường công lập, bán công và tư thục của khu vực thành phố, nông thôn và miền núi. Các lớp được lựa chọn để TN cũng như làm ĐC phải tương đương nhau về số lượng, trình độ và năng lực nhận thức của HS. Riêng đối với thực nghiệm sư phạm toàn phần là HS của 16 lớp 10 (8 lớp TN, 8 lớp ĐC) ở 4 trường THPT. Căn cứ vào đối tượng HS, kết hợp với trao đổi với GV dạy TN và ĐC, chúng tôi lựa chọn cặp lớp TN và ĐC có năng lực nhận thức tương đương, không quá chênh lệch về học lực và nề nếp học tập. Địa bàn thực nghiệm: Với mong muốn thể nghiệm giả thuyết khoa học ở địa bàn có đặc điểm kinh tế xã hội, trình độ học lực và hạnh kiểm của HS khác nhau từ đồng bằng đô thị, nông thôn đến các vùng núi, vùng ven biển. Đối với TNSP toàn phần chúng tôi tiến hành TNSP ở 4 trường THPT ở 4 tỉnh, thành như sau: - Hà Nội: Trường THCS&THPT Nguyễn Tất Thành (kí hiệu: I) - Nam Định: Trường THPT Nguyễn Khuyến (kí hiệu: II) - Hải Dương: Trường THPT Trần Phú (kí hiệu: III) - Quảng Ninh: THPT Nguyễn Bình (kí hiệu: IV) Chúng tôi chọn 3 tỉnh và thành phố đại diện cho các khu vực thành phố, nông thôn, miền biển; trong đó có trường công lập, trường ngoài công lập, trường công tự chủ về tài chính để tiến hành thực nghiệm nhằm bảo đảm tính toàn diện và hiệu quả. Phạm vi nội dung thực nghiệm toàn phần thuộc Chương trình, SGK môn Lịch sử lớp 10 (hiện hành). Đối với TNSP toàn phần, chúng tôi thực hiện cụ thể ở các nội 16