Tóm tắt Luận án tiến sĩ Văn hóa học: Văn hóa chính trị thời thịnh Trần

Chia sẻ: Phong Tỉ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

65
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Văn hóa chính trị thời thịnh Trần" tiến hành nghiên cứu văn hóa chính trị thời thịnh Trần, qua đó liên hệ, bàn luận về vấn đề xây dựng nền văn hóa chính trị Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận án tiến sĩ Văn hóa học: Văn hóa chính trị thời thịnh Trần

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGHIÊM THỊ THU NGA VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: VĂN HÓA HỌC Mã số: 62 31 06 40 HÀ NỘI - 2018
Công trình được hoàn thành tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Hoàng Vinh Phản biện 1: .......................................................... .......................................................... Phản biện 2: .......................................................... .......................................................... Phản biện 3: .......................................................... .......................................................... Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh Vào hồi giờ ngày tháng năm 2018 Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia và Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài - Xuất phát từ vai trò của văn hóa chính trị (VHCT) và sự cần thiết của việc nghiên cứu VHCT Văn hóa chính trị là một bộ phận quan trọng của văn hóa xã hội (bên cạnh văn hóa đạo đức, văn hóa pháp luật, văn hóa truyền thông…). Trong suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, VHCT đã được tạo dựng, dần hoàn thiện và góp phần làm phong phú thêm cho nền văn hóa dân tộc. Những giá trị VHCT tiêu biểu đã thấm sâu vào đường lối trị nước và nhân cách của nhiều người lãnh đạo đất nước, góp phần phát huy sức mạnh của cả dân tộc, vượt thoát ra khỏi những thử thách khắc nghiệt của lịch sử, đưa đất nước đi lên cường thịnh và trường tồn. Nghiên cứu VHCT có ý nghĩa lý luận và thực tiễn sâu sắc, nhưng cho đến nay, riêng ở chuyên ngành văn hóa học, vấn đề VHCT vẫn còn những ý kiến chưa thống nhất, nhất là nội hàm khái niệm, cấu trúc của VHCT vẫn chưa thực sự được xác lập. Nhiều điểm còn bỏ ngỏ của vấn đề này đòi hỏi cần được nghiên cứu thấu đáo hơn. - Xuất phát từ sự cần thiết phải nghiên cứu VHCT thời thịnh Trần Khác với những giai đoạn lịch sử sau đó, thời thịnh Trần chưa bị chi phối bởi tư tưởng Nho giáo, nên càng có điều kiện thuận lợi để những người nắm quyền có thể phát triển năng lực cá nhân, trở thành những nhân cách rực rỡ, sáng chói, góp phần gây dựng một nền VHCT sáng tạo với những giá trị độc đáo, ghi dấu ấn đặc biệt trong lịch sử các triều đại quân chủ Việt Nam, có nhiều đóng góp quan trọng cho văn hóa dân tộc. Hiểu VHCT thời thịnh Trần chính là hiểu sức mạnh nội tại, tiềm ẩn của dân tộc trước những thử thách cam go, là góp phần lý giải nguyên nhân thịnh - suy trong lịch sử. Nghiên cứu VHCT thời thịnh Trần, ta tiệm cận đến giá trị của các bài học giữ nước và phát triển đất nước, bài học về xây dựng một nền chính trị văn minh, một nền văn hóa vì con người, hợp lòng người. Từ cách tiếp cận văn hóa học, cho đến nay,chưa hề có một công trình nghiên cứu riêng biệt, chuyên sâu, hệ thống về vấn đề VHCT thời thịnh Trần. Định vị được một khái niệm công cụ quan trọng trong văn hóa học,
2 thấu hiểu được một bộ phận thiết yếu trong đời sống văn hóa xã hội của dân tộc ở buổi đầu dựng nền độc lập tự chủ rạng rỡ, oai hùng và còn nhiều ẩn số, thiết nghĩ là việc làm cần thiết và ý nghĩa. - Xuất phát từ nhiệm vụ nghiên cứu, giảng dạy đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước thời kỳ mới Một trong những nhiệm vụ quan trọng trong sự nghiệp xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước đã được Đảng Cộng sản Việt Nam xác định trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII là phải chú trọng chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước và các đoàn thể. Văn kiện cũng khẳng định đây là nhân tố quan trọng để xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh. Trong quá trình thực hiện nhiệm vụ đó, nội dung VHCT đã và đang được triển khai nghiên cứu, giảng dạy ở nhiều góc độ, nhiều chuyên ngành. Từ góc độ văn hóa học, VHCT mới chỉ dừng lại ở những nghiên cứu bước đầu với những kết quả còn khiêm tốn, VHCT truyền thống Việt Nam cũng chưa thực sự được quan tâm thỏa đáng. Do đó, việc nghiên cứu đề tài VHCT thời thịnh Trần sẽ góp phần đi sâu vào địa hạt VHCT truyền thống theo cách tiếp cận của văn hóa học, đồng thời giúp ích cho việc nghiên cứu, giảng dạy các nội dung quan trọng liên quan như: Lịch sử văn hoá, VHCT, Văn hóa công vụ,... Xuất phát từ những lí do trên, nghiên cứu sinh (NCS) lựa chọn đề tài “Văn hóa chính trị thời thịnh Trần” cho luận án tiến sĩ, chuyên ngành Văn hóa học với mong muốn nhận chân một cách hệ thống diện mạo và giá trị của nền VHCT thời thịnh Trần, từ đó góp phần luận bàn về những bài học kinh nghiệm của thời Trần đối với việc xây dựng và phát triển nền VHCT Việt Nam hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án tiến hành nghiên cứu VHCT thời thịnh Trần, qua đó liên hệ, bàn luận về vấn đề xây dựng nền VHCT Việt Nam hiện nay.
3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu + Làm rõ một số vấn đề lý luận về VHCT (khái niệm, cấu trúc); + Miêu tả diện mạo VHCT thời thịnh Trần qua các thành tố cơ bản; + Nhận định về giá trị của VHCT thời thịnh Trần, từ đó liên hệ và bàn luận về một số bài học đối với công cuộc xây dựng nền VHCT nước ta hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu VHCT thời thịnh Trần (mà trọng tâm là diện mạo, giá trị và bài học lịch sử đối với giai đoạn hiện nay). 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về thời gian: Giai đoạn thịnh trị của triều Trần (1225-1329), tức từ lúc vua Trần Thái Tông lên ngôi đến khi vua Trần Minh Tông nhường ngôi cho thái tử Vượng. Giai đoạn sau của triều Trần không thuộc phạm vi nghiên cứu mà chỉ được đề cập đến ở mức độ liên quan cần thiết của luận án. - Về không gian: Nước Đại Việt thời thịnh Trần trong mối quan hệ với các nước láng giềng, đặc biệt là nước Trung Hoa (ở phương Bắc) và nước Chiêm Thành (ở phương Nam). - Về nội dung: Chủ yếu nghiên cứu VHCT của của các vương triều thời thịnh Trần (tức của chủ thể cầm quyền cơ bản: vua, quan lại và tướng lĩnh). 4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở phương pháp luận Luận án được thực hiện dựa trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử của học thuyết mác xít để phân tích tiền đề, bối cảnh lịch sử dẫn đến sự hình thành VHCT thời thịnh Trần, phân tích vấn đề vai trò cá nhân (người anh hùng) và quần chúng (thần dân) trong lịch sử, nhận định giá trị và bài học của VHCT thời thịnh Trần đối với giai đoạn hiện nay. 4.2. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu, các phương pháp sau được sử dụng phù hợp với từng nội dung cụ thể của luận án: Phương pháp
4 tổng hợp tư liệu và sử liệu; Phương pháp liên ngành; Phương pháp logic - lịch sử; Phương pháp chuyên gia; Phương pháp phân tích và tổng hợp. Nhằm thực hiện tốt các phương pháp trên, luận án tiến hành các thao tác nghiên cứu cụ thể: phỏng vấn sâu, thống kê, so sánh,... 5. Đóng góp mới của luận án 5.1. Về lý luận - Hệ thống hóa, bổ sung và phát triển một số vấn đề liên quan đến lý luận về VHCT; góp phần xác lập khái niệm và cấu trúc của VHCT dưới góc nhìn văn hóa học; - Qua việc nghiên cứu về VHCT thời thịnh Trần, luận án góp phần bổ sung về phương pháp luận cho việc nghiên cứu một bộ phận của văn hóa xã hội trong một thời đại lịch sử cụ thể. 5.2. Về thực tiễn - Đề tài phân tích diện mạo, giá trị của VHCT thời thịnh Trần, thông qua đó để hiểu rõ hơn về lịch sử văn hoá Việt Nam; - Từ việc hiểu về VHCT của một giai đoạn trong lịch sử với những ưu điểm và hạn chế, luận án rút ra bài học kinh nghiệm trong việc xây dựng, phát triển VHCT Việt Nam hiện nay. - Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ góp phần làm phong phú thêm nguồn tư liệu về văn hóa, văn hóa Việt Nam, VHCT Việt Nam và là nguồn tư liệu tham khảo cho công tác học tập, nghiên cứu và giảng dạy các học phần VHCT, Văn hóacông vụ, Lịch sử văn hóa Việt Nam... 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục luận án kết cấu thành 04 chương, 11 tiết.
5 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Văn hóa chính trị ra đời từ rất sớm cả ở phương Đông và phương Tây. Có thể nói, từ khi có chính trị thì vấn đề VHCT cũng được đặt ra. Ở phương Đông, các nhà tư tưởng cổ đại Trung Quốc đã mở đầu cho truyền thống tiếp cận VHCT trong lịch sử tư tưởng nhân loại với các hệ tư tưởng về “đức trị”, “pháp trị” và “vô vi nhi trị”. Ở phương Tây, từ thời cổ đại cho đến thời đại Khai sáng, vấn đề VHCT được nghiên cứu như đối tượng của triết học. Thuật ngữ “VHCT” chính thức được nêu ra có thể tính từ năm 1784 (trong cuốn sách Các phương pháp triết học lịch sử nhân loại) bởi nhà triết học cổ điển người Đức I.Herder (1744 - 1803) khi ông nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa văn hóa và chính trị. Mặc dù vấn đề VHCT xuất hiện sớm như vậy, nhưng môn Nghiên cứu VHCT lại thực sự ra đời cùng với ngành khoa học chính trị hiện đại ở phương Tây. Trong đó, nổi lên hai xu hướng nghiên cứu chính: Thứ nhất, coi VHCT chỉ là chiều cạnh chủ quan của hệ thống chính trị và quá trình chính trị. Thứ hai, coi VHCT là một bộ phận trong chỉnh thể văn hóa chung của xã hội. Với những nghiên cứu công phu, phong phú từ nhiều góc nhìn, các nhà nghiên cứu trên thế giới đã góp phần xây dựng nên những hệ hình khái niệm, từ đó NCS có được những nhận thức khái quát về hệ thống lý thuyết cũng như phương pháp tiếp cận VHCT. Việc kế thừa các thành tựu nghiên cứu đó có ý nghĩa quan trọng và là việc làm thực sự cần thiết đối với việc thực hiện luận án. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam 1.1.2.1. Nghiên cứu phương diện thực tiễn của văn hóa chính trị truyền thống Những công trình nghiên cứu về VHCT Việt Nam truyền thống thường đề cập đến các yếu tố cụ thể của VHCT như giá trị VHCT, tư tưởng VHCT, nhân cách nhà chính trị tiêu biểu, bài học kinh nghiệm với việc xây dựng và phát triển VHCT Việt Nam hiện nay,... Với các kết quả nghiên cứu đó, diện
6 mạo chung của VHCT Việt Nam truyền thống bước đầu được phác họa khá rõ nét. Đây sẽ là những tài liệu tham khảo bổ ích cho NCS khi nghiên cứu VHCT một thời kỳ của VHCT Việt Nam trong truyền thống. 1.1.2.2. Nghiên cứu phương diện lý luận/lý thuyết của khoa học hiện đại Điểm chung của các công trình nghiên cứu theo hướng này là các tác giả đều đề cập tới những vấn đề cơ bản của môn Nghiên cứu VHCT, tập trung làm rõ một số nội dung lý luận như: khái niệm, nội dung, cấu trúc, chức năng, vai trò của VHCT. Tuy nhiên, mỗi góc độ tiếp cận lại có một quan niệm riêng về VHCT, có thể khái quát thành ba xu hướng chính: 1/ Coi VHCT là một tổ hợp từ chỉ tài năng, sự khôn khéo trong hoạt động chính trị, VHCT có thể thay bằng “nghệ thuật làm chính trị”; 2/ VHCT được hiểu là văn hóa trong chính trị, chỉ sự vận dụng các yếu tố văn hóa trong lĩnh vực này, nhằm tạo ra môi trường đạo đức cho hoạt động chính trị, làm sao cho hoạt động ấy vừa lành mạnh, vừa đạt được hiệu quả là duy trì quyền lực; 3/Quan niệm VHCT là một thành tố của văn hóa. 1.1.2.3. Nghiên cứu mang tính ứng dụng/vận dụng trong thực tiễn văn hóa chính trị hiện nay Trên cơ sở những vấn đề lý luận về VHCT, nhiều công trình nghiên cứu đã hướng đến việc vận dụng/ứng dụng vào giải quyết các vấn đề thực tiễn VHCT Việt Nam hiện nay. Từ góc nhìn hiện thực, các tài liệu nghiên cứu theo xu hướng này đã có những đánh giá khá khách quan, chân thực thực trạng của VHCT nước ta hiện nay, từ đó đưa ra được những kiến nghị nhằm xây dựng, đổi mới và phát triển nền VHCT, trong đó trọng tâm là nhân cách người lãnh đạo, quản lý. Đây là những gợi ý quan trọng cho luận án trong nội dung liên hệ bàn luận đến vấn đề xây dựng VHCT nước ta giai đoạn hiện nay.. 1.2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN 1.2.1. Nghiên cứu chung về thời Trần, thời thịnh Trần Thời Trần nói chung, thời thịnh Trần nói riêng vẫn luôn là đề tài hấp dẫn cho các học giả từ các chuyên ngành khác nhau như sử học, triết học,
7 văn học. Các tài liệu đó đã cung cấp cho NCS nhiều thông tin quý giá, nhiều dữ kiện lịch sử trung thực, khách quan. Qua đó, bối cảnh kinh tế, chính trị, xã hội thời Trần được tái hiện, giúp cho NCS có được những cơ sở khoa học cần thiết để nhận diện, lý giải VHCT thời thịnh Trần. Điều này có ý nghĩa hết sức quan trọng khi NCS thực hiện một đề tài mà nguồn tài liệu chủ yếu là tài liệu thứ cấp. Các mảng tài liệu nghiên cứu chung về thời Trần và thời thịnh Trần cũng đã góp phần tạo nên một cái nhìn toàn cảnh để từ đó, NCS có thể phóng chiếu, hình dung và xác định được vị thế, đặc điểm của VHCT thời thịnh Trần trong bức tranh chung. 1.2.2. Nghiên cứu các phương diện cụ thể của văn hóa chính trị thời thịnh Trần Hiện chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu, hệ thống về VHCT thời thịnh Trần. Vấn đề này chủ yếu được lồng trong các công trình nghiên cứu về thời trung đại, về thời đại Lý - Trần hoặc về thời Trần và mới chỉ được tiếp cận từ các phương diện riêng lẻ: 1.2.2.1. Nghiên cứu về định hướng giá trị trong chính trị Tư tưởng chính trị, thể chế chính trị thời Trần là nội dung được nhiều tài liệu tập trung nghiên cứu nhất. Nhìn chung, khi bàn về tư tưởng chính trị thời Trần, các tác giả đều khẳng định các giá trị: tinh thần yêu nước, đoàn kết, tinh thần thân dân, tinh thần tam giáo đồng nguyên... Những giá trị ấy được hội tụ và tỏa sáng rực rỡ nhất trong giai đoạn thịnh trị của nhà Trần. Các nội dung của thể chế chính trị thời thịnh Trần (như đường lối trị nước, chính sách, chủ trương phát triển đất nước) cũng được nhiều nhà nghiên cứu bàn đến, trong đó, đặc biệt là vấn đề đường lối ngoại giao, chính sách đào tạo, tuyển dụng quan lại. Các nội dung quan trọng của phương diện định hướng giá trị trong chính trị như triết lý quyền lực, lý tưởng chính trị chưa được nghiên cứu sâu. 1.2.2.2. Nghiên cứu về sự vận hành chính trị Vấn đề thiết chế chính trị với các nội dung như: tổ chức bộ máy nhà nước, hệ thống quan chế, mô hình kinh tế - chính trị kiểu thái ấp - điền trang... đã được bàn đến trong khá nhiều tài liệu. Các tác giả đã có những mô tả khá cụ thể về diện mạo của bộ máy nhà nước với những phân tích, so sánh để tìm ra đặc trưng của thời Trần so với các thời kỳ khác trong lịch
8 sử Việt Nam. Thời Trần gắn liền với ba lần kháng chiến chống Mông - Nguyên vĩ đại, nên vấn đề giữ nước mà tiêu điểm là nghệ thuật quân sự được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm đặc biệt. Ngoài ra, một số kỹ năng, nghệ thuật làm chính trị khác cũng được nghiên cứu công phu: kế sách phát triển kinh tế đa sở hữu; kế sách trị thủy và làm nông nghiệp; kế sách dùng người... Tuy nhiên, chưa có tài liệu nào miêu tả được phương diện vận hành chính trị một cách toàn diện. 1.2.2.3. Nghiên cứu về nhân cách chính trị Nhân cách chính trị thời Trần có sức hút mạnh mẽ đối với các nhà nghiên cứu từ góc độ lý luận cũng như thực tiễn. Trong đó, vấn đề hình thành nhân cách, vai trò của các nhân vật chính trị, các phẩm chất đáng quý và cần thiết của các nhân vật chính trị (đạo đức, tài năng...) được đi sâu làm rõ. Một số bức chân dung về các nhân vật chính trị thời Trần đã được phác họa với cái nhìn đa chiều. Tuy nhiên, nhìn chung, vấn đề nhân cách chính trị mới được bàn đến với tư cách “con người chính trị” chung chung, hoặc những đóng góp của các nhân vật lịch sử riêng lẻ, chưa được hệ thống hóa thành những phẩm chất nhân cách mang tính đại diện và mang màu sắc riêng cho con người thời Trần. Hơn nữa, chưa có tài liệu nào khai thác các mẫu hình nhân cách văn hóa, hay coi con người chính trị là chủ thể sáng tạo và chịu tác động của nền VHCT. 1.2.2.4. Nghiên cứu về ngoại hiện chính trị Đây là nội dung chưa được quan tâm nghiên cứu thấu đáo. Nhìn chung, yếu tố ngoại hiện chính trị chỉ thấp thoáng bóng dáng trong những phác thảo của một số công trình nghiên cứu về văn hóa, lịch sử, tôn giáo thời Trần, chẳng hạn công trình kiến trúc cung đình, trang phục cung đình, lễ hội và nghi thức cung đình, kiến trúc tôn giáo (đền, chùa, tháp...),... Các yếu tố mang giá trị biểu tượng chính trị chưa được bàn đến, nghĩa là chưa được nghiên cứu với tư cách là thành tố của VHCT. 1.3. NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN TIẾP TỤC NGHIÊN CỨU Qua tổng quan tình hình nghiên cứu,, có thể rút ra một số nhận định: - Dù thuật ngữ VHCT đã được nhắc đến từ khá sớm nhưng cho đến nay, do sự phong phú về hướng tiếp cận nghiên cứu từ các ngành khoa học
9 khác nhau, khái niệm này vẫn còn nhiều ý kiến tranh luận. Đặc biệt, khái niệm, cấu trúc của VHCT chưa thực sự được quan tâm và có những kiến giải thấu đáo từ góc nhìn văn hóa học. - Liên quan đến vấn đề VHCT thời thịnh Trần, đã có nhiều tài liệu đề cập ở những khía cạnh và mức độ khác nhau. Đó là những nguồn tư liệu quý báu, bổ ích để NCS có thể kế thừa, chắt lọc và phát triển trong luận án. Nhưng nhìn chung, do mục tiêu nghiên cứu, những tài liệu đó chưa quan tâm đến việc nhận diện VHCT thời thịnh Trần một cách cụ thể và hệ thống dựa trên một cấu trúc cơ bản của VHCT dưới góc nhìn văn hóa học. Vì vậy, mỗi tài liệu hầu như mới chỉ là một mảnh ghép riêng lẻ và chủ yếu được lồng ghép vào trong các nghiên cứu về thời Trần. Một số yếu tố rất quan trọng của VHCT như nhân cách chính trị, yếu tố ngoại hiện thì chưa được nghiên cứu chưa thấu đáo hoặc chưa được định danh, nghiên cứu đúng với tư cách là thành tố của VHCT. Như vậy, một công trình nghiên cứu toàn diện, hệ thống, chuyên sâu về VHCT thời thịnh Trần như một chỉnh thể, đặc biệt đi sâu phân tích diện mạo và đánh giá giá trị của VHCT thời thịnh Trần - dưới ánh sáng lý luận của văn hóa học - thì chưa từng xuất hiện. Từ thực tế đó, NCS lựa chọn đề tài luận án “Văn hóa chính trị thời thịnh Trần” với mong muốn: 1/Góp phần hệ thống hóa và xác lập khái niệm, cấu trúc của VHCT dưới góc nhìn văn hóa học; 2/Phân tích diện mạo của VHCT thời thịnh Trần - theo các thành tố cơ bản của cấu trúc VHCT đã xác lập; 3/Nhận định về giá trị của VHCT thời thịnh Trần và bàn luận về việc vận dụng bài học của thời Trần trong xây dựng VHCT Việt Nam hiện nay. Tiểu kết chương 1 Tổng quan tài liệu cho thấy VHCT đã hình thành cùng với sự ra đời của hoạt động chính trị của con người. Tuy nhiên, VHCT với tư cách là một đối tượng nghiên cứu của bộ môn khoa học thì mới xuất hiện, bắt đầu từ phương Tây sau chiến tranh thế giới thứ hai. Ở Việt Nam, nghiên cứu về VHCT đã diễn ra theo nhiều xu hướng song nhìn chung, còn đang ở những bước đi đầu tiên trên nền tảng lý thuyết và phương pháp còn chưa hoàn bị.
10 Văn hóa chính trị thời thịnh Trần là vấn đề quan trọng, đã được các nhà nghiên cứu tiếp cận trong cái nhìn đa chiều. Tuy nhiên, cho đến nay, chưa có một công trình nghiên cứu chuyên sâu, toàn diện về VHCT thời thịnh Trần dựa trên lý thuyết VHCT từ góc nhìn văn hóa học. Đó cũng là vấn đề đặt ra đòi hỏi luận án cần tiếp tục nghiên cứu một cách thấu đáo hơn. Chương 2 QUAN NIỆM VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ VÀ GIỚI THUYẾT VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN 2.1. QUAN NIỆM VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ 2.1.1. Khái niệm văn hóa chính trị 2.1.1.1. Văn hóa Thuật ngữ văn hóa được các nhà nghiên cứu từ thời cổ đại cho đến ngày nay nghiên cứu, tìm tòi, phân tích để làm rõ nội hàm ý nghĩa của nó. Tuy nhiên, đến ngày nay, có rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn hóa dựa trên các cách tiếp cận khác nhau. Có thể nói cách quan niệm về văn hóa theo hai trường hợp (văn hóa nói chung - văn hóa toàn thể) và văn hóa nói riêng (các nền văn hóa) rất cần thiết để chúng ta nghiên cứu VHCT một cách tổng quát. VHCT vừa mang tính chất, đặc trưng của văn hóa nói chung (văn hóa toàn thể), vừa mang tính chất, đặc trưng của văn hóa nói riêng (các nền văn hóa), song chủ yếu người ta nhấn mạnh đến “những yếu tố xác định đặc tính riêng” của mỗi cộng đồng, của mỗi nền văn hóa trong VHCT. 2.1.1.2. Chính trị Chính trị là việc tổ chức đời sống xã hội của một cộng đồng (dân tộc, quốc gia) bằng quyền lực chung. Về bản chất, chính trị phản ánh một trình độ văn hóa của nhân loại nói chung và của từng cộng đồng người nói riêng về phương diện tổ chức, điều hành xã hội. Chính trị luôn gắn liền với con người kể từ khi nhà nước ra đời và đó là một lĩnh vực hoạt động quan trọng nhất của đời sống xã hội. Mọi thành quả lý luận và thực tiễn do con người sáng tạo ra liên quan đến việc giành, giữ và sử dụng quyền lực nhà nước đều thuộc
11 về VHCT. Với cách nhìn nhận như vậy, cùng với quá trình ra đời và phát triển của nhà nước, khái niệm VHCT đã hình thành và từng bước hoàn thiện. 2.1.1.3. Văn hóa chính trị Từ góc nhìn văn hóa học, luận án quan niệm VHCT là một thành tố, một lĩnh vực của văn hóa nói chung, có nghĩa là VHCT là một bộ phận trong văn hóa toàn thể. Thiết nghĩ, khi xem VHCT là một phương diện của văn hóa, ta cần đặt nó trong hệ thống cấu trúc chung của một nền văn hóa để thấy được mối quan hệ mật thiết giữa nó và văn hóa nói chung. Theo đó, văn hóa bao gồm ba tiểu hệ thống: văn hóa xã hội, văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần. VHCT thuộc tiểu hệ thống văn hóa xã hội, bên cạnh các thành tố: văn hóa đạo đức, văn hóa pháp luật, văn hóa truyền thông: VHCT là một thành tố của văn hóa xã hội, bị quy định bởi trình độ, tính chất văn hóa của một cộng đồng người trong việc tổ chức đời sống cộng đồng, trong việc nắm giữ và thực thi quyền lực của cộng đồng, thể hiện ra như một “kiểu”, “dạng”, “nền” chính trị nhất định trong lịch sử. Thừa nhận VHCT là một bộ phận của văn hóa cũng có nghĩa là xét VHCT với tư cách một “nền văn hóa chính trị” với hệ thống cấu trúc gồm nhiều yếu tố, chứ không chỉ có yếu tố chủ quan của cá nhân chủ thể chính trị. Và như vậy, trong luận án, khi triển khai nghiên cứu, nhận diện VHCT thời thịnh Trần, là NCS nghiên cứu nền VHCT - với tư cách là bộ phận của nền văn hóa Đại Việt, chứ không phải nghiên cứu các yếu tố văn hóa trong chính trị, tính văn hóa trong hoạt động chính trị của thời thịnh Trần. 2.1.2. Cấu trúc của văn hóa chính trị Văn hóa chính trị là một chỉnh thể thống nhất bởi 4 thành tố chính: 1/ Định hướng giá trị trong chính trị (thể hiện qua lý tưởng chính trị, triết lý chính trị và đường lối chính trị); 2/ Sự vận hành chính trị (gồm công cụ vận hành và phương thức vận hành); 3/ Nhân cách chính trị; 4/ Ngoại hiện chính trị. Khi xây dựng VHCT phải chú trọng đồng thời cả 4 phương diện đó. Trong đó, phải đặc biệt chú trọng nhân cách của chủ thể chính trị, bởi đây là nhân tố có vai trò trung tâm, chi phối sự vận hành các yếu tố còn lại.
12 2.2. GIỚI THUYẾT VỀ VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN 2.2.1. Khái lược về triều Trần Vương nghiệp nhà Trần bắt đầu từ ngày 12 tháng chạp năm Ất Dậu (1225), khi Lý Chiêu Hoàng - vị vua cuối cùng của triều Lý, nhường ngôi cho Trần Cảnh, cho đến năm 1400, nếu không tính thời hậu Trần (Giản Định Đế: 1407-1409; Trùng Quang Đế: 1409-1413), thì tồn tại 175 năm với 12 đời vua. Triều Trần là một trong những triều đại phát triển đỉnh cao của lịch sử các triều đại quân chủ Việt Nam, có những đặc điểm khác biệt so với các triều đại trước đó và đặc biệt khác so với các triều Lê, Nguyễn sau này. 2.2.2. Quan niệm về thời thịnh Trần Dựa trên kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học và của NCS, căn cứ vào thực tế lịch sử thời Trần, luận án quan niệm thời thịnh Trần là khoảng thời gian từ 1225 đến 1329, tức từ thời điểm vua Trần Thái Tông lên ngôi đến khi vua Trần Minh Tông nhường ngôi cho thái tử Vượng. Kể từ sau 1329 có thể tính vào thời mạt Trần và không thuộc đối tượng nghiên cứu chính của luận án. 2.2.3. Tiền đề hình thành văn hóa chính trị thời thịnh Trần Văn hóa chính trị thời thịnh Trần là sản phẩm của sự tác động tổng hòa bởi nhiều nhân tố: nền kinh tế phát triển đa dạng gắn liền với chế độ đa sở hữu về ruộng đất; sự khủng hoảng triều chính do hậu quả cuối triều Lý để lại và cuộc xâm lược của đế quốc Mông Cổ; một nền văn hóa dựa trên nền tảng của truyền thống yêu nước, nhân văn, khoan dung, cộng với sự tịnh tồn tam giáo, đặc biệt là sự xuất hiện của Phật giáo Thiền tông; một cơ cấu xã hội nhiều tầng lớp cùng với xuất thân dân chài của quý tộc nhà Trần… Tiểu kết chương 2 Trên cơ sở kế thừa thành tựu khoa học của những nhà nghiên cứu đi trước, NCS đã nêu ra một quan niệm về VHCT xuất phát từ góc nhìn văn hoá học. Cách nhìn mới này cần thiết cho việc nghiên cứu một nền VHCT với một cấu trúc rõ ràng (cụ thể là việc nhận diện VHCT ở thời thịnh Trần mà NCS thực hiện trong Luận án).
13 Thời thịnh Trần (1225-1329) là giai đoạn đáng tự hào bậc nhất của vương triều Trần, trong đó VHCT đã hình thành và phát triển cùng với dòng chảy văn hóa dân tộc. Các điều kiện về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của thế kỷ XIII đã được luận án phân tích, lý giải với tư cách là những tiền đề khai sinh ra VHCT thời thịnh Trần với những giá trị độc đáo. Những giới thuyết ban đầu này chính là nền tảng để từ đó luận án đi sâu miêu tả, nhận diện diện mạo và giá trị của VHCT thời thịnh Trần ở các chương tiếp theo. Chương 3 DIỆN MẠO CỦA VĂN HÓA CHÍNH TRỊ THỜI THỊNH TRẦN 3.1. ĐỊNH HƯỚNG GIÁ TRỊ TRONG CHÍNH TRỊ 3.1.1. Lý tưởng chính trị Vương triều Trần, do bối cảnh lịch sử chống ngoại xâm và củng cố phát triển bộ máy chính quyền quân chủ, lý tưởng độc lập - tự cường trở thành lý tưởng chính trị cao nhất. Từ quyết tâm củng cố triều chính, phục hưng đất nước đến ý chí giữ gìn độc lập, chủ quyền, khẳng định bản lĩnh rồi ước vọng về nền thái bình vĩnh cửu, đó là sợi dây nối kết quá khứ, hiện tại và tương lai, trở thành lý tưởng chính trị mang tính định hướng xuyên suốt, thể hiện tầm nhìn chiến lược xa rộng, tầm cao VHCT thời thịnh Trần. Cũng nhờ sự định hướng này, nền VHCT thời thịnh Trần đã có cuộc hành trình tự tin, kiêu hãnh và để lại những vết son lộng lẫy trên con đường lịch sử của dân tộc. 3.1.2. Triết lý về quyền lực Triết lý về quyền lực của nhà cầm quyền thời thịnh Trần được hình thành dựa trên cơ sở nhận thức về vai trò của dân. Dân có vai trò quan trọng đối với sự thành bại của cá nhân anh hùng, sự tồn vong của vương triều cũng như vận mệnh đất nước. Đối với nhà cầm quyền, người dân trở thành một thực thể chính trị, là lực lượng xã hội chủ yếu, có vai trò quan trọng trong sự nghiệp chiến tranh vệ quốc cũng như trong duy trì trật tự xã hội, phát triển đất nước. Nhận thức được vai trò của dân, nên người cầm quyền thời thịnh Trần cũng ý thức được giới hạn của quyền lực mà mình
14 nắm giữ. Vì vậy, trong quá trình trị nước, họ đã có thái độ khai phóng đối với quyền lực và biết sử dụng quyền lực một cách chính đáng. 3.1.3. Đường lối trị nước Nếu như thời Lý, đường lối trị nước chủ yếu ảnh hưởng bởi tư tưởng Phật giáo, còn từ thời Lê sơ, Mạc đến Nguyễn, đường lối chính trị chịu ảnh hưởng nhiều bởi Nho giáo, kết hợp giữa đức trị, văn trị với pháp trị..., thì đường lối chính trị thời thịnh Trần có sự dung hợp giữa tư tưởng Phật giáo, Nho giáo và tinh thần dân tộc. Vì thế, đường lối chính trị thời kỳ này mang tínhđức trị, mềm dẻo, hài hòa trên tinh thần thân dân, khoan dung khai phóng. 3.2. SỰ VẬN HÀNH CHÍNH TRỊ 3.2.1. Công cụ vận hành 3.2.1.1. Chế độ quân chủ tông tộc Để củng cố vương quyền, nhất là trong những thời kỳ đầu, nhà Trần đãthiết lập chế độ quân chủ tông tộc. Triều đình Thăng Long trong thế kỷ XIII trước hết là tổ chức chính quyền của họ Trần. Sự liên kết dòng họ nắm chính quyền như một nguyên tắc mà các vua Trần cố gắng thực hiện. So với triều Lý, tầng lớp quý tộc đồng tộc nhà Trần được củng cố vững chắc hơn, là một đẳng cấp riêng biệt mà nhiều vua Trần có ý thức bảo vệ. Để xây dựng, duy trì nền chính trị quân chủ tông tộc, nhà Trần thực hiện chế độ thượng hoàng, chế độ thái ấp - điền trang và chế độ hôn nhân nội tộc. 3.2.1.2. Luật pháp Mặc dù chưa đạt đến mức hoàn bị hay trở thành mô hình pháp quyền quân chủ cao nhất (mà lịch sử Việt Nam biết đến) như ở triều Lê, nhưng pháp luật trong giai đoạn thịnh trị của triều Trần cũng đã thể hiện những điểm tiến bộ, vừa phản ánh được thiện chí và năng lực quản lý xã hội của người cầm quyền vừa đáp ứng được những nguyện vọng chính đáng của thần dân. Vì thế, từ vua quan đến thứ dân đều đề cao pháp luật, luôn tuân thủ nghiêm túc luật lệ, nguyên tắc, điển chế. Rõ ràng, pháp luật thời kỳ này đã thể hiện được một thể chế chính trị thượng tôn pháp luật và hợp lòng người.
15 3.2.1.3. Bộ máy quyền lực Để điều hành xã hội, thực thi pháp luật, bộ máy quyền lực nhà nước thời Trần đã được xây dựng, củng cố. Đó là một bộ máy chính quyền và quan chế khá chặt chẽ, quy củ và tinh gọn. Có thể nói, so với các triều đại trước đó, thời thịnh Trần có bước phát triển với trình độ cao hơn, cả về bộ máy chính quyền cũng như quan chế. Với mô hình nhà nước theo chế độ quân chủ tông tộc, bộ máy nhà nước và quan chế thời thịnh Trần đãđể lại những dấu ấn riêng so với các triều đại quân chủ khác trong lịch sử dân tộc. 3.2.2. Phương thức vận hành 3.2.2.1. Trong hoạt động đối nội Hoạt động đối nội được thể hiện chủ yếu qua phương thức quản lý xã hội và phương thức đào tạo, tuyển dụng người cầm quyền cho bộ máy nhà nước. Phương thức quản lý xã hội của nhà nước thời thịnh Trần được thể hiện thông qua việc xây dựng, ban hành các chính sách và thực thi các chính sách của triều đình. Những chính sách này luôn được triều đình công bố rộng rãi, công khai cho bề tôi và thần dân được biết và thực hiện. Để chuẩn bị cho việc xây dựng chính sách, triều đình căn cứ vào những tấu trình của các quan trong triều, các tấu chương của các địa phương, các quan lại được cử đikhảo sát thực tế. Bên cạnh đó, nhà Trần còn qua kênh thông tin thứ hai là nghe ý kiến trực tiếp của người dân hoặc nhà vua thực hiện những cuộc vi hành, từ đây, có thể làm cơ sở để đưa ra những chính sách kịp thời, đúng đắn, hợp lòng dân. Phương thức đào tạo, tuyển dụng người cầm quyền thời thịnh Trần mang màu sắc riêng. Do yêu cầu về củng cố, phát triển bộ máy nhà nước, cần đến đội ngũ quan lại kinh qua Nho học, nên việc học tập và phát triển đạo Nho của nhà Trần rất được chú trọng. Công cuộc đào tạo nhân tài của nhà Trần được đẩy mạnh hơn, quy củ hơn so với nhà Lý. Để huy động tối đa nhân tài vào bộ máy nhà nước, triều đình đã tiến hành tuyển chọn người theo nhiều con đường khác nhau (khoa cử, tiến cử - bảo cử, ứng cử, nhiệm tử - tập ấm). Phương sách sử dụng người tài của nhà Trần có ba điểm đáng lưu ý: chọn người thực tài; chọn đúng người, giao đúng việc; tổ chức
16 khảo hạch chặt chẽ. Phương thức đào tạo tuyển dụng người cầm quyền là sự kế thừa truyền thống trọng tài hiếu học của văn hóa Việt Nam, song đã được nhà Trần phát huy tận độ và thu được hiệu quả lớn. 3.2.2.2. Trong hoạt động đối ngoại Trong hoạt động đối ngoại, vấn đề chống ngoại xâm và bang giao với phương Bắc, phương Nam là hai mối quan tâm lớn nhất của thời thịnh Trần. Với tổ chức quân đội khá đa dạng, khá thiện chiến và vũ khí khá lợi hại, được tập dượt chu đáo, với chiến lược, chiến thuật tác chiến linh hoạt cộng với tinh thần quyết tâm cao độ, lòng yêu nước nồng nàn, đoàn kết trên dưới một lòng, quân dân thời Trần đã lập nên những chiến công hiển hách trong cuộc kháng chiến chống ngoại xâm. Thái độ hòa hảo nhưng cương quyết với Chiêm Thành, nhún nhường nhưng bản lĩnh trước nhà Nguyên đã được triều đình ứng xử quyền biến. Nhà Trần đã cố gắng thực hiện đường lối ngoại giao mềm dẻo và tranh thủ tối đa những thời điểm hòa bình quý giá để vừa hàn gắn vết thương chiến tranh đã qua, chuẩn bị lực lượng cho những cuộc chiến tranh sắp tới. Những chiến lược ngoại giao khôn khéo đó kết hợp với các chiến thuật quân sự tài tình đã đưa Đại Việt đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. 3.3. NHÂN CÁCH CHÍNH TRỊ 3.3.1. Phẩm chất tiêu biểu của con người thời thịnh Trần Trong diện mạo nền VHCT thời thịnh Trần, nhân cách chính trị đóng vai trò hết sức đặc biệt là nơi quy tụ những tinh hoa của nền chính trị. Không thể có một nền VHCT thời thịnh Trần với những đặc trưng độc đáo nếu như không có vai trò của những nhân cách chính trị. Nhân cách chính trị thời thịnh Trần là điểm thú vị có thể khai thác từ nhiều khía cạnh khác nhau. Từ góc nhìn văn hóa học, luận án chủ yếu nhấn mạnh vào những giá trị của nhân cách thông qua một số phẩm chất tiêu biểu: anh hùng - nghệ sĩ, ý thức tự trọng, tinh thần vô ngã. 3.3.2. “Minh quân - trung thần” - biểu mẫu lý tưởng của con người thời thịnh Trần Có thể nói, trong lịch sử các triều đại quân chủ Việt Nam, chưa bao giờ xuất hiện nhiều minh quân, trung thần, lương tướng như ở thời thịnh trị
17 của nhà Trần. Chính mẫu nhân cách này đã mang lại một màu sắc riêng cho VHCT, chứa đựng tinh hoa phẩm giá của cả thời đại và làm tỏa sáng những giá trị của VHCT thời thịnh Trần. Trong số đó, có những nhân cách phát triển đến đỉnh cao, trở thành những nhân cách văn hóa với phẩm chất đạo đức cao đẹp, trí tuệ vượt trội và có sức lan tỏa mạnh mẽ, có tầm ảnh hưởng sâu rộng, tiêu biểu là vua Trần Nhân Tông và Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn. Sự xuất hiện của mẫu “minh quân - trung thần” cũng góp phần lý giải quy luật tồn vong của các vương triều quân chủ trong lịch sử. 3.4. NGOẠI HIỆN CHÍNH TRỊ Trong các yếu tố ngoại hiện chính trị, yếu tố biểu thị quyền lực, trật tự xã hội có thể coi là những yếu tố tiêu biểu. Ngoài ra, do thời thịnh Trần là giai đoạn lịch sử hết sức đặc biệt, đó là thời đại của “hào khí Đông A”, vì vậy, khi nghiên cứu yếu tố ngoại hiện chính trị, luận án chú ý đến các yếu tố biểu thị tinh thần thời đại. 3.4.1. Yếu tố biểu thị quyền lực và sự tôn nghiêm Văn hóa chính trị gắn liền với quyền lực, quyền lực đi liền với sự tôn nghiêm mà một chế độ chính trị cần tuân thủ. Cũng như các triều đại quân chủ khác, quyền lực và sự tôn nghiêm của triều Trần được thể hiện qua các yếu tố tiêu biểu: lăng miếu - xã tắc, cung điện, thành quách, thái ấp, ngai vàng, thềm cấm, chữ húy, linh vật, lễ nghi và hệ thống huyền sử, huyền tích... Trong đó, linh vật rồng và một số lễ nghi như quốc tang, minh thệ, tế thần, lên ngôi và tấn phong là những yếu tố mang đậm màu sắc của VHCT thời thịnh Trần hơn cả. 3.4.2. Yếu tố biểu thị trật tự xã hội Trật tự xã hội biểu hiện qua các yếu tố từ những trang phục, nghi trượng, ngựa xe, danh xưng, tước hiệu... Tùy trên dưới cao thấp trong xã hội, các phương diện biểu hiện này sẽ được quy định cho tương xứng và đúng trật tự. Trong hệ thống các yếu tố ngoại hiện biểu thị trật tự xã hội thời thịnh Trần, đáng lưu ý nhất là danh xưng của người cầm quyền như: thượng hoàng, quan gia. Đây là hai danh xưng dùng để chỉ hai vị trí quyền lực tối cao trong vương triều Trần. Đồng thời chúng mang hàm nghĩa về thái độ của người cầm quyền với vấn đề quyền lực và là sự định danh riêng cho chế độ quân chủ tông tộc của triều Trần.
18 3.4.3. Yếu tố biểu thị tinh thần thời đại Tinh thần thời đại được biểu hiện rõ nét ở hào khí Đông A với lòng yêu nước, ý thức tự cường, tự tôn dân tộc. Hào khí đó được đã được hóa thân thành biểu tượng cánh tay “sát Thát” của ba quân tướng sĩ thời Trần, thành lá cờ trượng nghĩa của các đoàn quân xông trận, các hội nghị toàn quân, toàn dân như Diên Hồng, Bình Than hay kho tàng thơ văn ca ngợi cuộc kháng chiến thần thánh và những hình tượng người anh hùng mang tầm vóc thời đại. Khoan dung, khai phóng cũng có thể được coi là tinh thần thời đại Đông A. Tinh thần cởi mở, bao dung, chấp nhận những khác biệt được biểu thị qua nhiều yếu tố ngoại hiện độc đáo, từ văn học, nghệ thuật, công trình kiến trúc, tôn giáo tín ngưỡng,... Qua một số yếu tố ngoại hiện tiêu biểu, ta thấy được khát vọng quyền uy (hay tính chất tôn nghiêm thể hiện quyền uy) của vương triều quân chủ tập quyền, hào khí của thời đại oai hùng, bản chất thân dân, khai phóng của nền chính trị. Nó là hình bóng của một nền VHCT khi mà sự phân chia đẳng cấp chưa rõ nét, khoảng cách giữa người cầm quyền và dân chúng chưa quá xa, các giới luật cũng chưa hà khắc, lễ nghi cũng chưa thật sự câu nệ. Tiểu kết chương 3 Chương 3 tiến hành miêu tả diện mạo của VHCT thời thịnh Trần qua hệ thống 4 thành tố có mối quan hệ hữu cơ: định hướng giá trị trong chính trị, sự vậnhành chính trị, nhân cách chính trị và ngoại hiện chính trị. Định hướng giá trị chính trị là quá trình nhận thức, lựa chọn giá trị, hình thành lý tưởng mang tính định hướng cho cá nhân và cộng đồng. Định hướng đó đã được hiện thực hóa bằng công cụ vận hành chính trị và phương thức vận hành chính trị. Nền chính trị được vận hành bởi con người chính trị mà cốt lõi là nhân cách của họ với các phẩm chất tiêu đã làm nên vẻ đẹp, giá trị riêng của VHCT thời kỳ thịnh trị của nhà Trần. Và cuối cùng, diện mạo, giá trị của VHCT thời kỳ này cũng được hiện hình qua yếu tố ngoại hiện chính trị hết sức độc đáo. Đó là một bức tranh tuy có thể chưa toàn diện, nhưng lại bao gồm các thành tố căn cốt cấu thành chỉnh thể sống động và gắn kết. Diện mạo này sẽ là cơ sở để NCS đánh giá những giá trị của VHCT thời thịnh Trần ở chương tiếp theo.