Tóm tắt Luận văn thạc sĩ Luật học: Cơ chế bảo vệ hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: Hinh Duyệt | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nội dung luận văn gồm 2 chương, cụ thể như sau: Những vấn đề lý luận chung về cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật; Thực trạng và giải pháp hoàn thiện cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt Luận văn thạc sĩ Luật học: Cơ chế bảo vệ hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam hiện nay

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ --------/-------- -----/----- HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA TẠ QUỐC LONG CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM HIỆN NAY Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 60 38 01 02 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI – 2016
Luận văn đƣợc hoàn thành tại: HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS NGUYỄN QUỐC SỬU Phản biện 1: …………………………………………………. Phản biện 2: …………………………………………………. Luận văn đƣợc bảo vệ tại Hội đồng chấm luận văn, Học viện Hành chính Quốc gia Địa điểm: Phòng …..nhà ….. Hội trƣờng bảo vệ Luận văn Thạc sĩ Học viện Hành chính Quốc gia Số: 77, Nguyễn Chí Thanh, Đống Đa, Hà Nội Thời gian: vào hồi …..h ……phút ngày …. tháng ….. năm 2016 Có thể tìm hiểu luận văn tại thƣ viện Học viện Hành chính Quốc gia hoặc trên trang Web của Khoa Sau đại học, Học viện Hành chính Quốc gia
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hiến pháp, đạo luật gốc, sự thỏa thuận và thỏa hiệp giữa các tầng lớp nhân dân trong xã hội là một Đạo luật mà trong đó chứa đựng tính nhân văn, dân chủ và nhân quyền. Hiến pháp quy định các nguyên tắc cơ bản về nhà nƣớc và pháp luật, các quyền nghĩa vụ cơ bản của công dân. Căn cứ vào Hiến pháp,các quy phạm pháp luật và các chính sách để quản lý xã hội đƣợc ban hành nhằm đáp ứng nguyện vọng của nhân dân. Tuy nhiên, Hiến pháp cũng mang tính nhạy cảm và mong manh nếu có những thế lực vô tình hay hữu ý xâm phạm đến sự thiêng liêng của nó thì Hiến pháp cũng dễ trở thành công cụ để một nhóm ngƣời nô dịch số đông còn lại để phục vụ những mƣu đồ riêng của mình. Từ những lý do nêu trên, tác giả chọn đề tài: “Cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt nam hiện nay” làm luận văn thạc sỹ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm qua, tùy từng thời điểm vấn đề pháp luật về bảo vệ Hiến pháp ở Việt Nam đƣợc đƣa ra thảo luận và nghiên cứu với mức độ tích cực khác nhau thu hút sự chú ý của xã hội và giới luật học. Dƣới góc độ lý luận, từ năm 1991 đã có nhiều bài viết của các học giả tâm huyết thể hiện các quan điểm lý luận về cơ chế bảo hiến cho Việt Nam. Vấn đề nghiên cứu pháp luật về bảo vệ Hiến pháp ở Việt Nam đã đƣợc nhiều nhà khoa học pháp lý xem xét và nghiên cứu nhƣng tính thời sự và các vấn đề thực tiễn cần giải quyết vẫn tiếp tục đƣợc đặt ra. Việc tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về pháp luật bảo vệ Hiến pháp ở nƣớc ta trong Luận văn thạc sĩ vẫn là điều cần thiết. Vì thế đề tài này dƣới góc độ nghiên cứu khoa học vẫn đảm bảo tính mới, tính cấp thiết. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận văn nhằm tìm hiểu cơ bản về cơ chế bảo hiến bằng pháp luật trên thế giới thông qua việc nghiên cứu, phân tích, đánh giá những khái niệm, vai trò của bảo hiến đối với mỗi quốc gia, làm rõ các yếu tố tác động đến sự lựa chọn xây dựng mô hình bảo hiến ở mỗi nƣớc. Đồng thời nghiên cứu xác định những ƣu điểm và hạn chế của pháp luật bảo hiến hiện tại, xem xét nền tảng để hoàn thiện pháp luật về bảo hiến ở Việt Nam. Để hoàn thành mục đích trên, luận văn cần thực hiện những nhiệm vụ: 1
- Nghiên cứu các đặc điểm của các pháp luật và cơ chế bảo vệ Hiến pháp trên thế giới.Bên cạnh đó, tìm hiểu tại sao các quốc gia lại lựa chọn các cơ chế bảo hiến đó, nhằm tìm ra những mô hình phù hợp với hoàn cảnh thực tiễn ở Việt Nam. - Nghiên cứu các quy định pháp luật về bảo hiến ở Việt Nam hiện nay, yêu cầu cần thiết cho sự đổi mới của mô hình. - Nghiên cứu đƣa ra các kiến nghị, kế thừa và phát triển cơ chế bảo vệ hiến pháp bằng pháp luật phù hợp với đặc điểm quốc gia đối với Việt Nam. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ của một đề tài luận văn thạc sỹ, ngƣời viết xác định phạm vi của đề tài tập trung nghiên cứu giải quyết những vấn đề pháp lý liên quan đến việc hình thành thực hiện bảo hiến ở Việt Nam; những thuận lợi và khó khăn, thách thức trong việc xây dựng mô hình bảo hiến, trên cơ sở đó đề xuất một số phƣơng hƣớng, giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế bảo hiến bằng pháp luật ở Việt nam. 5. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc nghiên cứu dựa trên cơ sở sử dụng phƣơng pháp luận khoa học của Chủ nghĩa Mác - Lênin (chủ nghĩa duy vật lịch sử và chủ nghĩa duy vật biện chứng), tƣ tƣởng Hồ Chí Minh và các quan điểm, chủ trƣơng của Đảng và Nhà nƣớc về hoàn thiện hệ thống pháp luật nói chung và hệ thống văn bản quản lý nhà nƣớc nói riêng. Luận văn sử dụng các phƣơng pháp nghiên cứu khoa học nhƣ: phƣơng pháp phân tích và tổng hợp, phƣơng pháp lịch sử và lôgic, phƣơng pháp thống kê, so sánh… để phân tích và làm sáng tỏ vấn đề nghiên cứu. 6. Ý nghĩa về lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa về lý luận Luận văn đề cập khá toàn diện các vấn đề lý luận và thực tiễn của hoạt động bảo vệ hiến pháp bằng pháp luật trong bối cảnh Việt Nam đang từng bƣớc nỗ lực thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật, không ngừng tăng cƣờng pháp chế, xây dựng Nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Với những kết quả mà luận văn đạt đƣợc, tác giả hy vọng sẽ là sự kế thừa các công trình nghiên cứu đã có và góp một phần nhỏ vào việc tạo thêm cơ chế hiệu quả để bảo vệ Hiến pháp, ngăn ngừa và xử lý có hiệu quả các hành vi vi hiến. 2
7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội dung luận văn gồm 2 chƣơng: Chương 1: Những vấn đề lý luận chung về cơ chế bảo vệ Hiên pháp bằng pháp luật Chương 2: Thực trạng và giải pháp hoàn thiện cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật ở Việt Nam . 3
Chương 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CHUNG VỀ CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT 1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM, NỘI DUNG CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT 1.1.1.Hiến pháp và vi phạm Hiến pháp Trong hệ thống pháp luật mỗi quốc gia, Hiến pháp là văn bản có hiệu lực pháp lý cao nhất, là nguồn của các văn bản quy phạm pháp luật, cần phải đƣợc tôn trọng và bảo vệ nghiêm chỉnh. Nội dung Hiến pháp quy định những vấn đề quan trọng cơ bản nhƣ tổ chức quyền lực nhà nƣớc, chế độ chính trị, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân, chế độ kinh tế, văn hóa, giáo dục…Nội dung những quy định của Hiến pháp xác định nền tảng pháp lý quan trọng cho sự duy trì quyền lực nhà nƣớc, bảo đảm quyền tự do, dân chủ và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Đồng thời đây cũng là những cơ sở pháp lý cho việc đánh giá, xem xét tính hợp hiến của các đạo luật, văn bản quy phạm pháp luật do các cơ quan nhà nƣớc ban hành. Hiến pháp có vai trò quan trọng nhƣ vậy, nên việc bảo vệ Hiến pháp khỏi những hành vi vi hiến là điều tất yếu phải làm. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, trong quá trình thực thi Hiến pháp luôn luôn xảy ra tình trạng vi phạm Hiến pháp.Vi phạm Hiến pháp thể hiện ở cả trạng thái chủ động và thụ động 1.1.2. Bảo hiến và các mô hình bảo hiến trên thế giới Có nhiều quan niệm nhƣng tổng quát đó là bảo vệ Hiến pháp là tổng hợp các hoạt động được tiến hành bởi các chủ thể mà hiến pháp xác định thẩm quyền nhằm bảo đảm sự tôn trọng, giữ gìn hiến pháp, ngăn ngừa, chống lại và triệt tiêu hành vi vi hiến. Trên thế giới có một số mô hình bảo hiến đã có lịch sử hình thành và phát triển và trở nên phổ biến đó là:  Mô hình bảo hiến kiểu Mỹ(American Model),quyền bảo hiến đƣợc giao cho tòa án tƣ pháp thực hiện. Ƣu điểm của mô hình này là bảo hiến rộng khắp đi cùng hoạt động xét xử khi có yêu cầu của đƣơng sự. Tuy nhiên, nhƣợc điểm là thủ tục tố tụng và chỉ bảo hiến khi phát sinh yêu cầu cụ thể. 4
 Mô hình bảo vệ Hiến pháp của các nước châu Âu (European Model). Đây là kiểu thành lập cơ quan chuyên trách để thực hiện bảo vệ Hiến pháp. Mô hình này có ƣu điểm là kết hợp đƣợc việc giải quyết các vụ việc cụ thể, đồng thời giải quyết cả những việc có tác dụng chung cho cả xã hội thông qua đề nghị của những ngƣời, cơ quan có thẩm quyền trong bộ máy nhà nƣớc  Mô hình bảo hiến hỗn hợp kiểu Âu – Mỹ (The Mixed Model). Đây là sự kết hợp của cả hai mô hình với Tòa án Hiến pháp kết hợp với các tòa án thƣờng để giải quyết cả ở vĩ mô lẫn các vụ việc nếu phát hiện ra vi phạm Hiến pháp. Ngoài các mô hình cơ chế bảo vệ Hiến pháp kể trên còn có mô hình giám sát tính hợp hiến của các văn bản quy phạm pháp luật kiểu Pháp (The French Model) với ƣu điểm hạn chế các văn bản vi hiến nhƣng lại có nhƣợc điểm là sự can tiệp quá sâu của hội đồng Bảo hiến vào lập pháp. Lý thuyết về bảo hiến thƣờng chia các mô hình bảo hiến bằng cơ quan tƣ pháp thành hai mô hình cơ bản: mô hình bảo hiến phi tập trung hoá với đại diện tiêu biểu là Mỹ và mô hình bảo hiến tập trung hoá với đại diện tiêu biểu là Đức. Ở một số nƣớc nhiệm vụ bảo hiến đƣợc giao cho nhiều cơ quan khác nhau đảm nhiệm. Sở dĩ các nƣớc trên thế giới sử dụng các mô hình bảo hiến khác nhau, vì theo học thuyết Mác-Lênin về các hình thái kinh tế - xã hội: mỗi hình thái kinh tế - xã hội tƣơng ứng với chế độ kinh tế của nó, có một kiểu nhà nƣớc, hiến pháp, pháp luật nhất định. 1.2. NHU CẦU KHÁCH QUAN CỦA CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT 1.2.1. Khái niệm và các yếu tố cấu thành cơ chế bảo vệ hiến pháp Cơ chế bảo vệ Hiến pháp là một tổng thể các yếu tố có quan hệ mật thiết, tương tác lẫn nhau, hình thành một hệ thống và phương thức vận hành của hệ thống đó để tiến hành hoạt động bảo vệ Hiến pháp, nhằm bảo đảm sự tôn trọng, giữ gìn Hiến pháp, ngăn ngừa và chống lại mọi hành vi vi phạm hiến pháp. Cơ chế bảo vệ Hiến pháp bao gồm các yếu tố: thể chế, thiết chế và phƣơng thức vận hành của cơ chế bảo vệ Hiến pháp. Trong đó, thể chế bao gồm các nguyên tắc, quy phạm hợp thành hệ thống có tính định hƣớng và điều chỉnh các quan hệ xã hội khi thực hiện bảo hiến. Thiết chế bảo hiến là hệ thống các cơ quan tổ chức,cá nhân thực hiện bảo hiến với chức năng, tổ chức và nhiệm vụ có liên 5
quan. Phƣơng thức vận hành để thiết chế bảo vệ Hiến pháp hoạt động và thể chế bảo vệ Hiến pháp đƣợc thực thi.Cả ba yếu tố cấu thành này có sự ràng buộc chặt chẽ và không thể tách rời. 1.2.2. Cơ chế nhà nước, cơ chế xã hội và cơ chế chính trị bảo vệ Hiến pháp Có nhiều cơ chế để bảo vệ Hiến pháp, bởi Hiến pháp là sản phẩm của dân chủ và nhân dân. Trƣớc hết, nhà nƣớc thực hiện bảo hiến bởi Hiến pháp quy định về tổ chức và kiểm soát quyền lực nhà nƣớc, bảo vệ quyền con ngƣời và quyền công dân. Nhà nƣớc sẽ giải quyết các vi phạm Hiến pháp quan trọng nhất bởi sức mạnh nội tại của nó cho phép đảm nhiệm nhiệm vụ đó. Bên cạnh cơ chế bảo hiến bằng nhà nƣớc còn cơ chế bảo hiến bằng xã hội, đó là sự vận dụng sức mạnh của cả hệ thống các tổ chức xã hội và công dân tham gia góp ý xây dựng pháp luật, giám sát việc thực thi Hiến pháp….một cách cụ thể và rộng khắp, thể hiện quyền lực nhân dân. Quyền lực chính trị đóng vai trò quan trọng và là quyền lực đặc biệt phát huy ảnh hƣởng đối với hoạt động bảo hiến. Để cân bằng đƣợc mối quan hệ giữa chính trị và tổ chức bộ máy nhà nƣớc, Hiến pháp các nƣớc phải quy định (ở những mức độ và hình thức không giống nhau) về chế độ chính trị, các quyền về chính trị của công dân, quy định về các đảng phái chính trị,… để làm sao vừa đảm bảo dân chủ, vừa giữ đƣợc trật tự chính trị và trật tự nhà nƣớc, xã hội. Đó cũng là cách mà cơ chế chính trị bảo vệ Hiến pháp. Tựu chung việc bảo vệ Hiến pháp của các cơ chế đều trên cơ sở quy định của Hiến pháp và Luật. 1.2.3. Một số thức dạng vi hiến ở Việt nam Vi hiến trong hoạt động cơ quan lập pháp Cơ quan lập pháp có trách nhiệm làm luật, sửa đổi luật và ngăn chặn các văn bản vi hiến,trái luật. Nhƣng thực tế, không phải lúc nào cơ quan lập pháp cũng thực hiện đầy đủ quyền và đồng thời là nghĩa vụ của mình. Việc không thực hiện các quyền và nghĩa vụ Hiến định sẽ trực tiếp hạn chế các quyền tự do cơ bản của công dân, hạn chế sự phát triển các mặt của đất nƣớc, ảnh hƣởng tiêu cực đến hoạt động của các nhánh quyền lực khác. Việc Quốc hội không hành động,không thực hiện đúng và đầy đủ quyền làm luật của mình chính là sự vi hiến.Thực tế,nhiều nghành lĩnh vực trong tổ chức và hoạt động có sự vi phạm các quy định của hiến pháp, luật nhƣng Quốc hội không thực hiện đúng chức trách đƣợc giao khi thực hiện chức năng giám sát việc tuân thủ hiến pháp, luật.Thiếu tính kiên quyết hoặc không giải thích Hiến pháp kịp thời dẫn đến sự lạm quyền trong thực hiện công việc ở một số nhánh quyền lực 6
Vi hiến trong hoạt động của hành pháp Hiến pháp 2013 có quy định quyền hành pháp thuộc về chính phủ. Hoạt động hành pháp là hoạt động của chính phủ và các thành viên chính phủ để thực hiện chức năng ,nhiệm vụ quyền hạn hiến định và luật định của mình; cũng nhƣ hoạt động của các cơ quan,cá nhân thuộc bộ máy hành chính nhà nƣớc để thực hiện quyền hành pháp. Nhƣ vậy, theo Hiến pháp 2013 sự vi hiến trong hành pháp thể hiện ở nhiều yếu tố nhƣ đƣa ra các dự luật trái hiến pháp, sự lạm quyền, vƣợt quá thẩm quyền hiến định, không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ kịp thời các nghĩa vụ Hiến pháp quy định… dù thể hiện dƣới hình thức nào thì sự vi phạm của hành pháp cũng tác động đến hiệu lực của hiến pháp, đến các quyền tự do dân chủ của công dân Vi hiến trong hoạt động tư pháp Hành vi vi hiến của các cơ quan tƣ pháp thƣờng nằm ở việc ban hành các văn bản trái luật, vi phạm hiến pháp; thực hiện không đúng các nghĩa vụ phải làm; thiếu sự độc lập, phụ thuộc vào các nhánh quyền lực khác một cách tiêu cực….sự vi hiến này đều tác động tiêu cực đến việc thực hiện các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, tính tôn nghiêm của pháp luật. Có những tồn tại đang đƣợc chấp nhận nhƣ một điều cần có mà hoàn toàn trái Hiến pháp. Ví dụ nhƣ khái niệm họp liên ngành liên ngành tƣ pháp để quyết định những vấn đề thuộc thẩm quyền xét xử. Việc dùng ảnh hƣởng cá nhân để can thiệp vào công tác xét xử dần dần thay đổi lòng tin của nhân dân vào sự khách quan và công bằng của cơ quan tòa án và toàn nghành tƣ pháp. 1.3. CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT Khái niệm cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật Cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật là tổng thể các quy phạm pháp luật xác định hệ thống các chủ thể (cơ quan nhà nước, cá nhân) được Hiến pháp quy định (trực tiếp hoặc gián tiếp) nhiệm vụ và quyền hạn tiến hành các hoạt động bảo vệ hiến pháp, cùng với phương thức vận hành, các điều kiện đảm bảo hoạt động cho hệ thống đó để tiến hành hoạt động bảo vệ hiến pháp, nhằm bảo đảm sự tôn trọng, giữ gìn hiến pháp, ngăn ngừa và chống lại mọi hành vi vi phạm hiến pháp. Đặc điểm của cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật Bảo hiến bằng pháp luật mang tính pháp lý chặt chẽ, khuôn mẫu quy phạm bắt buộc của phát luật, sự minh bạch dự trên nguyên tắc phổ biến. So với các cơ 7
chế bảo hiến khác, bảo hiến bằng pháp luật hiệu quả hơn khi vừa có trách nhiệm pháp lý, vừa có yếu tố tuyên truyền và các tác động xã hội rộng khắp. Nội dung cấu thành và nguyên tắc đối với cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật Về mặt cấu trúc, cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật gồm các yếu tố cấu thành sau: - Quy phạm pháp luật bảo vệ Hiến pháp: Các quy phạm pháp luật bảo vệ Hiến pháp phải đƣợc tạo thành một thể thống nhất, đứng đầu là quy phạm Hiến pháp, dƣới đó là quy phạm luật. - Thiết chế bảo vệ Hiến pháp: Đó là các tổ chức, ngƣời có thẩm quyền đƣợc Hiến pháp (trực tiếp, gián tiếp) trao quyền bảo vệ Hiến pháp. Các thiết chế này đƣợc Hiến định hoặc đƣợc thành lập bởi cơ quan lập pháp, đƣợc luật hóa về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn, phƣơng thức hoạt động và các điều kiện đáp ứng cho hoạt động. - Phương thức phối hợp hoạt động giữa các thiết chế bảo vệ Hiến pháp Nếu cơ chế bảo hiến đƣợc thiết lập khoa học thì sự vận hành mới chơn chu, sự phối kết hợp giữa các thiết chế có liên quan đƣợc kịp thời, đảm bảo hiệu lực, hiệu quả, ngƣợc lại, nếu cơ chế lỏng lẻo, trùng lắp, chồng chéo, bỏ ngỏ, thì không những thủ tục phối hợp bị ách tắc, xung đột, làm giảm hiệu lực, hiệu quả thực hiện pháp luật bảo hiến, mà còn tạo nên khoảng trống cho hành vi vi hiến xuất hiện. Cơ chế bảo vệ Hiến pháp bằng pháp luật phải bảo đảm các nguyên tắc cơ bản mới có thể phát huy hiệu lực. Nguyên tắc đảm bảo tính tối cao của Hiến pháp đòi hỏi thể chế bảo hiến phải luôn thể hiện đầy đủ. Phải coi Hiến pháp là nền tảng gốc của các đạo luật và mọi chủ thể phải có ý thức tuân theo. Bên cạnh nguyên tắc này cần thể hiện nguyên tắc tôn trọng và bảo vệ các quyền con ngƣời và đây cũng là sự thể hiện đặc trƣng của nhà nƣớc pháp quyên. 1.3.1. MỘT SỐ MÔ HÌNH CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT TIÊU BIỂU TRÊN THẾ GIỚI Bảo hiến bằng Hội đồng Bảo Hiến ở Cộng hòa Pháp Nƣớc Pháp thực hiện mô hình Hội đồng bảo hiến nhằm cân bằng quyền lực nhà nƣớc. Hội đồng bảo hiến là cơ quan chuyên trách, độc lập về giám sát Hiến pháp nhƣng không thuộc hệ thống cơ quan tƣ pháp, hành pháp hay lập pháp. Chức năng cơ bản của Hội đồng bảo hiến là bảo đảm cho ba nhánh quyền lực trên 8
hoạt động trong phạm vi thẩm quyền theo đúng quy định của Hiến pháp. Ngoài Hội đồng bảo hiến, không cơ quan nào có quyền thực hiện chức năng giám sát Hiến pháp. Theo mô hình này, giám sát Hiến pháp chủ yếu là giám sát trƣớc, mang tính bắt buộc đối với các đạo luật về tổ chức, quy chế hoạt động của Nghị viện, các tranh chấp về bầu cử và trƣng cầu dân ý Bảo hiến bằng tòa án ở Hoa kỳ Bảo hiến ở Mỹ đƣợc giao cho các tòa án thƣờng giải quyết .Tuy nhiên, nổi bật lên vai trò bảo hiến của tòa án tối cao. Các sự việc có yêu cầu bảo hiến phần lớn đều đƣợc giải quyết tại tòa án tối cao nên tòa án này sẽ thực hiện việc tuyên bố sự vi hiến.Việc giám sát hiến pháp đƣợc gắn với các vụ việc cụ thể. Tòa án không xem xét bảo hiến nếu không có việc kiện và phải gắn với quyền lợi, nghĩa vụ của ngƣời đi kiện.Nếu một đạo luật bị tuyên là vi hiến thì nó sẽ không đƣợc tiếp tục áp dụng. Bảo hiến bằng tòa án Hiến pháp tại Đức Cộng hòa LB Đức thực hiện bảo hiến bằng Tòa án hiến pháp với cơ cầu gồm hai tòa ngang nhau.Tòa thứ nhất giải quyết các vấn đề về quyền cơ bản trong Hiến pháp và sự mâu thuẫn giữa luật của bang và liên bang với hiến pháp. Tòa án thứ hai tập trung giải quyết tranh chấp theo luật công những vấn đề phát sinh từ quan hệ giữa các nhánh quyền lực, giữa các cấp quyền lực (liên bang và tiểu bang) và các tranh chấp khác nhƣ: Việc thực hiện quyền công dân; Cấm hoạt động đảng chính trị; tranh chấp và nghĩa vụ Liên bang và các tiểu bang…Tòa án Hiến pháp Liên bang Đức đóng vai trò quan trọng trong nhiệm vụ bảo vệ quyền cơ bản của công dân. Mọi ngƣời đều có quyền khiếu nại tại Tòa án Hiến pháp Liên bang khi họ cho rằng quyền cơ bản của họ hay các quyền tƣơng tự quyền cơ bản bị vi phạm bởi một văn bản hay quyết định của chính quyền nhà nƣớc. Bảo hiến tại các nước Đông Nam Á Tiếp thu kinh nghiệm thế giới, có nƣớc đã lựa chọn mô hình bảo hiến kiểu Mỹ với thẩm quyền giám sát Hiến pháp đƣợc giao cho tòa án có thẩm quyền chung thực hiện; mô hình kiểu châu Âu với tòa án Hiến pháp hoặc có nƣớc chọn lập Hội đồng bảo hiến và có cả hỗn hợp Âu – Mỹ với Tòa án thẩm quyền chung cùng Tòa án hiến pháp. Có nƣớc trƣớc đây lựa chọn bảo hiến bằng Quốc hội nhƣng sau một thời gian hoạt động không hiệu quả đã khôi phục lại cơ quan bảo vệ Hiến pháp độc lập để thực hiện bảo vệ Hiến pháp. 9
Quốc hội thực hiện bảo hiến Theo mô hình này, chỉ có Nghị viện (hay Quốc hội) mới có quyền kiểm tra các văn bản pháp luật do mình thông qua. Nhƣ vậy, nghị viện có chức năng kép, vừa có thẩm quyền ban hành luật, vừa kiểm tra tính hợp hiến của đạo luật do mình ban hành. Điều này bị các học giả trên thế giới phê phán là không đảm bảo tính độc lập, khách quan. Thêm vào đó, do Nghị viện là cơ quan đại biểu, mang tính chất chính trị nên thƣờng không có trình tự, thủ tục phù hợp nhƣ các thiết chế bảo hiến chuyên trách để tiến hành xem xét, phán quyết về tính hợp hiến của một văn bản pháp luật. 1.3.2. CÁC YẾU TỐ CHI PHỐI SỰ LỰA CHỌN MÔ HÌNH BẢO HIẾN TRÊN THẾ GIỚI Lý thuyết chủ đạo chi phối việc tổ chức quyền lực nhà nước, hệ thống pháp luật Vấn đề hết sức quan trọng đối với một quốc gia khi nghiên cứu và lựa chọn mô hình cơ quan bảo vệ Hiến pháp đó là xác định rõ lý thuyết chủ đạo chi phối việc tổ chức quyền lực nhà nƣớc, nhận định xem hệ thống pháp luật của quốc gia thuộc dòng pháp luật nào hoặc chịu ảnh hƣởng sâu sắc nhất bởi dòng pháp luật nào. Từ sự nghiên cứu và so sánh cơ chế bảo vệ Hiến pháp ở một số nƣớc cho thấy, cấu trúc và sự vận hành của cơ chế bảo vệ Hiến pháp của bất cứ quốc gia nào cũng phụ thuộc trƣớc hết vào lý thuyết chủ đạo chi phối việc tổ chức thực hiện quyền lực nhà nƣớc, phụ thuộc vào việc hệ thống pháp luật của quốc gia đó thuộc dòng pháp luật nào. Đối với các quốc gia áp dụng thuyết tam quyền phân lập một cách cứng rắn và theo hệ thống pháp luật Anh - Mỹ, chức năng bảo vệ Hiến pháp đƣợc giao cho hệ thống tòa án (trong đó cao nhất là Tòa án Tối cao liên bang) là phù hợp. Ở đây, sự phân chia quyền lực giữa các cơ quan trong thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp và tƣ pháp mang tính rạch ròi. Hệ thống tòa án, đặc biệt là Tòa án tối cao liên bang hoàn toàn độc lập với hai nhánh lập pháp và hành pháp. Bên cạnh đó, ở những nƣớc theo dòng pháp luật Anh - Mỹ, không chỉ Hiến pháp và các văn bản pháp luật mà án lệ cũng đƣợc coi là nguồn chủ yếu của pháp luật. Thực tiễn áp dụng pháp luật, đặc biệt là áp dụng án lệ đã tạo cho thẩm phán ở những quốc gia này có nhiều kiến thức pháp lý và kinh nghiệm đa lĩnh vực, đa ngành nghề. Đó là điểm thuận lợi để họ có thể xem xét đƣợc tính hợp hiến của các đạo luật khác nhau. Ở những quốc gia thuộc hệ thống pháp luật châu Âu lục địa và 10
áp dụng thuyết phân quyền mang tính mềm dẻo hơn, việc thiết kế cơ chế bảo vệ Hiến pháp với cơ quan bảo vệ Hiến pháp chuyên trách là phù hợp. Theo dòng pháp luật này, Hiến pháp và các đạo luật thành văn đƣợc coi là nguồn pháp luật phổ biến và bắt buộc. Thực tiễn áp dụng pháp luật của thẩm phán ở các quốc gia theo hệ thống pháp luật châu Âu lục địa mang tính chuyên sâu theo tính chất từng loại án, nên kiến thức và kinh nghiệm không đủ tầm bao quát để đánh giá hết tính chất của các quy phạm trong một đạo luật thuộc lĩnh vực chuyên môn. Tòa án thƣờng không thể đƣợc coi là nơi phán xét tính hợp hiến của các đạo luật. Chức năng đó phải do những ngƣời có thẩm quyền cao hơn và uy tín lớn hơn so với thẩm phán thƣờng thực hiện. Vì vậy, cần phải thành lập một thiết chế chuyên trách để thực hiện chức năng bảo vệ Hiến pháp. Nhƣ vậy, vấn đề hết sức quan trọng đối với một quốc gia khi nghiên cứu và lựa chọn mô hình cơ chế bảo vệ Hiến pháp đó là xác định rõ lý thuyết chủ đạo chi phối việc tổ chức quyền lực nhà nƣớc, nhận định xem hệ thống pháp luật của quốc gia thuộc dòng pháp luật nào hoặc chịu ảnh hƣởng sâu sắc nhất bởi hệ thống pháp luật nào. Chế độ chính trị, cấu trúc nhà nước Việc xác định nội dung của hoạt động bảo vệ Hiến pháp và tính chất của cơ quan bảo vệ Hiến pháp của mỗi quốc gia cần căn cứ vào chế độ chính trị, cấu trúc nhà nƣớc. Đối với các quốc gia có chế độ chính trị đa nguyên, cấu trúc nhà nƣớc liên bang thì hoạt động bảo vệ Hiến pháp thƣờng bao gồm nhiều loại hoạt động. Trong đó chắc chắn phải có những nội dung về giải quyết tranh chấp thẩm quyền giữa liên bang và các bang, giữa phán quyết về tính hợp hiến trong hoạt động của các đảng phái chính trị. Đối với các quốc gia có cấu trúc nhà nƣớc đơn nhất thì trong nội dung bảo vệ Hiến pháp không bao gồm hoạt động giải quyết tranh chấp giữa chính quyền liên bang và chính quyền các bang. Bên cạnh đó, việc quốc gia áp dụng nguyên tắc tập quyền, nguyên tắc phân quyền, nguyên tắc tản quyền hay kết hợp các nguyên tắc đó trong việc tổ chức mối quan hệ giữa cơ quan nhà nƣớc ở trung ƣơng với chính quyền địa phƣơng cũng ảnh hƣởng nhiều tới nội dung của thể chế bảo vệ Hiến pháp, tính chất của quy trình, thủ tục mà thiết chế bảo vệ Hiến pháp áp dụng và hiệu lực của phƣơng thức bảo vệ Hiến pháp. Với những nhà nƣớc tập quyền, xây dựng một mô hình bảo hiến tập trung và độc lập có thể bị coi là sự lấn quyền và ảnh hƣởng tới quyền lực tối cao, yếu tố đứng trên là lý do của sự trì hoãn việc ra đời của một mô hình bảo hiến hiệu quả. Với những hình thức tổ chức 11
quyền lực khác, mô hình bảo hiến sẽ đƣợc tổ chức phù hợp với không gian và thứ bậc của bộ máy quyền lực, bộ máy hành chính mà trong đó các cơ quan bảo hiến có thể thực hiện bảo hiến theo từng thứ bậc khác nhau. Nhƣ vậy, đối với mỗi quốc gia, khi quy định nội dung của thể chế bảo vệ Hiến pháp, phƣơng thức vận hành của cơ chế bảo vệ Hiến pháp cần dựa trên đặc điểm tình hình chế độ chính trị và cấu trúc nhà nƣớc của quốc gia mình. 12
Tiểu kết Chương 1 Sự hình thành và phát triển cuả các tƣ tƣởng và mô hình bảo vệ Hiến pháp trên thế giới đều xuất phát từ các cuộc cách mạng dân chủ mà sản phẩm kết tinh là các Hiến pháp thành văn (trừ nƣớc Anh).Hoạt động bảo vệ hiến pháp chủ yếu đều gắn liền với tài phán Hiến pháp.Từ đó bảo hiến trở nên cụ thể và kịp thời.Mỗi công dân đều có thể cảm nhận sự hiện hữu và cần thiết của Hiến pháp đối với họ thông qua hoạt động bảo hiến. Hiến pháp thực sự trở thành khế ƣớc quan trọng giữa nhà nƣớc và công dân, là công cụ thiết yếu để cân bằng và kiểm soát lẫn nhau giữa các nhánh quyền lực. Tuy nhiên, có lúc các công cụ bảo hiến (Tòa án Hiến pháp) lại trở thành công cụ để các thế lực chính trị sử dụng để phục vụ mƣu đồ riêng của cá nhân hay đảng phái. Tuy thế không thể phủ nhận giá trị tiến bộ, dân chủ và bình đẳng của cơ chế bảo hiến đã đƣợc hình thành trên thế giới mà ở đó những nƣớc đang bƣớc những bƣớc đầu tiên để xây dựng cơ chế bảo hiến có hiệu lực nhƣ Việt Nam học tập. 13
Chương 2 THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT Ở VIỆT NAM Việt Nam có lịch sử lập pháp chƣa dài nên lịch sử bảo hiến cũng không phong phú. Từ khi hiến pháp 1946 ra đời đến bản Hiến pháp 2013 các quy định mang tính Hiến định vẫn còn mờ nhạt, các quy định về chức năng nhiệm vụ,quyền hạn bảo vệ Hiến pháp quá chồng chéo dẫn đến gần nhƣ bị vô hiệu hóa do thiếu tính hiện thực và sự kiểm soát phải thực hiện không đƣợc thể hiện trong thực tế. 2.1. SƠ LƢỢC CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP QUA CÁC GIAI ĐOẠN Cơ chế bảo vệ hiến pháp theo hiến pháp 1946 Hiến pháp 1946 ra đời trong hoàn cảnh đặc biệt, nguy cơ chiến tranh đã cận kề.Tuy bản Hiến pháp này đƣợc coi là tiến bộ và hiện đại nhất trong các Hiến pháp nhƣng thực tế do hoàn cảnh chiến tranh vấn đề bảo hiến đã không đƣợc thực hiện. Yếu tố bảo hiến thông qua quyền phúc quyết Hiến pháp tránh sửa đổi Hiến pháp tùy tiện đã không đƣợc thực hiện. Cơ chế bảo vệ hiến pháp theo theo hiến pháp 1959 Sau kháng chiến chống Pháp, Miền bắc bƣớc vào giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội và chuẩn bị thống nhất đất nƣớc do tổng tuyển cử dự định vào năm 1956 đã không diễn ra theo kế hoạch (Hiệp định Geneve). Hiến pháp 1959 mang tƣ tƣởng cần phải giám sát việc thi hành và tuân thủ Hiến pháp là rất quan trọng để bảo vệ Hiến pháp, bảo vệ chế độ chính trị kinh tế ,xã hội của nhà nƣớc,bảo vệ quyền làm chủ tập thể nƣớc và tự do dân chủ của nhân dân.Tuy Hiến pháp 1959 chƣa quy định cụ thể về cơ chế bảo hiến và cũng nhƣ Hiến pháp 1946, nó chứa đựng một số điều khoản mang tính chất bảo hiến và tính tối cao của hiến pháp cũng đƣợc thể hiện. Cơ chế bảo vệ hiến pháp theo theo Hiến pháp năm 1980 Nƣớc ta vừa bƣớc ra khỏi cuộc chiến tranh kéo dài, cơ sở hạ tầng quốc gia bị phá hoại nặng nề, tình hình khu vực và quốc tế rất bất lợi cho cách mạng Việt nam. Hơi thở hào hùng của chiến thắng đã thể hiện trong bản Hiến pháp này với những lạc quan quá thực tế.Theo Hiến pháp 1980 là bản Hiến pháp của nƣớc Việt nam thống nhất với nhiều yếu tố không thực tế,khó thực hiện. Cơ chế bảo hiến là sự phân tán đan xen vào chức năng nhiệm vụ của nhiều cơ quan nên sự tập trung làm 14
nhiệm vụ bảo hiến không đạt kết quả nhƣ mong muốn.Tính quan liêu, thành tích chủ nghĩa lan tràn đã phủ mờ những yếu kém thậm chí là sự vi hiến của nhiều cơ quan, tổ chức và ngƣời có trách nhiệm. Cơ chế bảo vệ hiến pháp theo theo Hiến pháp 1992 (Hiến pháp sửa đổi bổ xung 2001) Những tồn tại về cơ chế bảo hiến tồn tại trong các bản hiến pháp trƣớc (đặc biệt là hiến pháp 1959 và 1980) dƣờng nhƣ chƣa đƣợc khắc phục trong bản hiến pháp đƣợc coi là đổi mới này. Hiến pháp 1992 và cả lần sửa đổi 2001 cũng không đƣa ra đƣợc mô hình cơ quan độc lập và chuyên trách để thực hiện chức năng bảo hiến và vẫn tồn tại cơ chế bảo hiến phân tán với nhiều cơ quan khác nhau. Mỗi cơ quan lại có một vài chức năng liên quan tới giám sát hiến pháp, bảo vệ hiến pháp 2.2. THỰC TRẠNG CƠ CHẾ BẢO VỆ HIẾN PHÁP BẰNG PHÁP LUẬT THEO HIẾN PHÁP 2013 Trong lời nói đầu, Hiến pháp 2013 đã nêu ra quan điểm nhân dân Việt nam là ngƣời xây dựng,thi hành và bảo vệ Hiến pháp đây là yếu tố bảo hiến tích cực.Những vẫn quy định cơ chế hiến phân tán, phi tập trung và kém hiệu quả nhƣng đã xuất hiện tiền đề để xuất hiện cơ chế bảo hiến khi thừa nhận nhân dân là chủ thể tối cao của quyền lập hiến và khi hiến pháp là của nhân dân thì vấn đề bảo hiến phải đƣợc đặt ra. Bên cạnh những hạn chế trong vấn đề bảo hiến Hiến pháp 2013 cũng có những điểm tích cực nhằm phục vụ kiểm soát quyền lực nhà nƣớc trong đó có cơ chế bảo hiến,hạn chế phần nào yếu tố lộng quyền trong tổ chức và hoạt động của bộ máy nhà nƣớc. Các quyền lập pháp – hành pháp và tƣ pháp đƣợc giao cho ba cơ quan một cách minh định và quốc hội không phải là cơ quan duy nhất có quyền lập hiến. Các cơ quan quyền lực phối hợp nhƣng có sự kiểm soát lẫn nhau. Thực trạng thể chế bảo vệ Hiến pháp Hiến pháp quy định nguyên tắc tất cả quyền lực nhà nƣớc thuộc về nhân dân.Tuy nhiên các đặc trƣng của nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam lại có những mức độ thể hiện khác và không đầy đủ đáp ứng nguyên tắc này một cách đủ mạnh (ví dụ đặc trƣng thống nhất quyền lực, không phần quyền, không chế ƣớc lẫn nhau dẫn đến thiếu độc lập trong xét xử). Nguyên tắc bảo đảm các quyền con ngƣời, quyền công dân rất khó trở thành hiện thực do sự quy định của pháp luật đối với nội dung này chƣa cụ thể vì vậy ngƣời dân và cơ quan bảo vệ pháp luật khó viện dẫn quy định của Hiến pháp để bảo vệ một cách triệt để các 15
quyền con ngƣời, quyền công dân. Nguyên tắc tổ chức quyền lực nhà nƣớc thống nhất,có sự phân công, kiểm soát (điểm mới trong Hiến pháp 2013)nhƣng sự thống nhất đó lại chƣa cụ thể hóa thành mối quan hệ pháp lý và chế độ trách nhiệm giữa các cơ quan trong bộ máy nhà nƣớc. Hoạt động bảo vệ Hiến pháp ở nƣớc ta chỉ bao gồm: Kiểm tra,giám sát tính hợp hiến của văn bản quy phạm pháp luật; giải thích Hiến pháp; giám sát hoạt động của các cơ quan nhà nƣớc ,cá nhân có thẩm quyền trong việc thi hành Hiến pháp.Với nội dung bảo hiến nhƣ vậy sẽ không đáp ứng đáp ứng các yêu cầu nhƣ: phán quyết và xử lý đối với các hành vi vi hiến; yêu cầu bảo vệ quyền con ngƣời, quyền công dân; giải quyết tình trạng không thực hiện các nghĩa vụ Hiến định, lạm quyền, tranh chấp trong cơ chế thực hiện các quyền lập pháp,hành pháp,tƣ pháp trong nhà nƣớc pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Có những nội dung bảo vệ Hiến pháp đƣợc xác định nhƣng cơ sở pháp lý để thực hiện các nội dung đó chƣa đƣợc “luật hóa ”chƣa cụ thể, có những quy định còn mâu thuẫn. Nội dung kiểm tra, giám sát tính hợp hiến của văn bản quy phạm pháp luật chƣa bao gồm kiểm tra, giám sát đối với văn bản quy phạm pháp luật do Quốc hội ban hành; quy định về giải thích Hiến pháp còn sơ sài; thiếu hệ thống, dàn trải Thực trạng thiết chế bảo vệ Hiến pháp Các quy định của pháp luật cho thấy thiết chế bảo vệ Hiến pháp mang tính phi tập trung và không có thiết chế bảo Hiến chuyên trách, thẩm quyền bảo vệ Hiến pháp đƣợc giao cho nhiều cơ quan, cá nhân khác nhau nhƣng nhiệm vụ giao cho họ vẫn chỉ mang tính chung chung, không cụ thể,thiếu sự giải thích rõ ràng và quy trình thực hiện nhiệm vụ với các phƣơng thức và chế tài cụ thể không đƣợc đặt ra. Thực trạng của phương thức, sự vận hành của thiết chế bảo vệ Hiến pháp Các thiết chế bảo vệ Hiến pháp ở Việt nam (Quốc hội, Chủ tịch nƣớc, Ủy ban thƣờng vụ quốc hội, Thủ tƣớng chính phủ) đều có những phƣơng thức vận hành nhất định để tiến hành các hoạt động bảo vệ Hiến pháp. Những phƣơng thức đó biểu hiện thông qua các hình thức, quy trình thủ tục và các biện pháp mà các thiết chế bảo vệ hiến pháp sử dụng để thực hiện thẩm quyền của mình. Quốc hội và Ủy ban thƣờng vụ quốc hội có vai trò chủ đạo trong hoạt động bảo vệ Hiến pháp nên phƣơng thức hoạt động của các thiết chế này đƣợc các nhà làm luật thiết kế đa dạng, quy định tƣơng đối cụ thể và rõ ràng hơn các thiết chế khác, thiết chế này có một “khoảng” tƣơng đối để thể hiện chức năng bảo hiến. Còn các thiết chế khác cũng có một số quy định thẩm quyền, phƣơng thức vận hành cơ chế bảo hiến 16