Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Luật học: Một số vấn đề cơ bản về chế định hiệu lực của Bộ Luật Hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam

Một số vấn đề cơ bản về chế định hiệu lực của<br /> Bộ Luật Hình sự trong pháp luật hình sự<br /> Việt Nam<br /> Nguyễn Xuân Lượt<br /> Khoa Luật<br /> Luận văn ThS. ngành: Luật hình sự; Mã số: 60 38 40<br /> Người hướng dẫn: GS.TSKH. Lê Văn Cảm<br /> Năm bảo vệ: 2012<br /> Abstract. Về mặt lý luận: Trên cơ sở nghiên cứu sự phát triển của chế định này<br /> trong lịch sử lập pháp hình sự Việt Nam, đồng thời so sánh chế định hiệu lực của Bộ<br /> luật hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam với chế định hiệu lực của Bộ luật hình<br /> sự trong pháp luật hình sự của một số nước khác trên thế giới, làm sáng tỏ bản chất<br /> pháp lý của chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam.<br /> Về mặt thực tiễn: nghiên cứu việc áp dụng các quy phạm pháp luật của chế định hiệu<br /> lực của Bộ luật hình sự trong thực tiễn áp dụng pháp luật hình sự nước ta. Trên cơ sở<br /> phân tích những thiếu sót, khuyết điểm và những vướng mắc của việc áp dụng pháp<br /> luật hình sự liên quan đến chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự, đề xuất những giải<br /> pháp cụ thể nhằm góp phần tạo sự nhận thức và áp dụng pháp luật được thống nhất.<br /> Keywords. Luật học; Luật hình sự; Pháp luật Việt Nam<br /> Content<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Tính cấp thiết của đề tài<br /> Quá trình đổi mới tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp trong giai đoạn xây<br /> dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, cùng với đó là quá trình nhất thể hóa hội nhập<br /> pháp luật đã và đang thực sự diễn ra trên nhiều lĩnh vực, có tác động sâu sắc đến sự phát triển<br /> của đất nước ta hiện nay. Trong đó, vấn đề hoàn thiện chính sách pháp luật trong đó có chính<br /> sách pháp luật hình sự là một vấn đề luôn được Đảng và Nhà nước ta đặc biệt quan tâm.<br /> Điều đó được phản ánh trong các văn kiện Đại hội của Đảng Cộng Sản Việt Nam,<br /> cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội trong các kỳ Đại hội<br /> vừa qua. Nhằm cụ thể hóa một số chủ chương của Đảng, tại Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày<br /> 02 tháng 6 năm 2005 của Bộ Chính Trị về Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã chỉ<br /> rõ: ”hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến lĩnh vực tư pháp hình sự phù hợp với mục<br /> tiêu của chiến lược xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật. Coi trọng việc hoàn thiện<br /> chính sách hình sự” [19] với quan điểm “phải kế thừa truyền thống pháp lý dân tộc, những<br /> thành tựu đã đạt được của nền tư pháp xã hội chủ nghĩa Việt Nam; tiếp thu có chọn lọc<br /> những kinh nghiệm của ngoài phù hợp với hoàn cảnh nước ta và yêu cầu chủ động hội nhập<br /> quốc tế; đáp ứng được xu thế phát triển của xã hội trong tương lai” [19].<br /> <br /> Với chủ chương cải cách tư pháp trên, việc nghiên cứu chế định hiệu lực của Bộ luật<br /> hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam có ý nghĩa rất quan trọng thể hiện trên các bình<br /> diện chủ yếu dưới đây:<br /> - Về mặt lý luận, luận văn là công trình nghiên cứu chuyên khảo đề cập riêng đến việc<br /> phân tích có hệ thống những nội dung cơ bản của chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự theo<br /> pháp luật hình sự Việt Nam với những đóng góp về mặt khoa học pháp lý, làm sáng tỏ bản<br /> chất pháp lý của chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự theo pháp luật hình sự Việt Nam.<br /> - Về mặt lập pháp, các kết quả của quá trình nghiên cứu sẽ hỗ trợ, bổ sung cho các cơ<br /> quan nhà nước có thẩm quyền trong quá trình xây dựng và áp dụng pháp luật.<br /> - Về mặt thực tiễn, kết quả của việc nghiên cứu sẽ cung cấp cho các nhà làm luật, các<br /> nhà lý luận, các thẩm phán và những chủ thể hoạt động thực tiễn pháp lý khác những giải<br /> pháp để giải quyết các vấn đề xã hội được đặt ra trong đời sống xã hội.<br /> 2. Tình hình nghiên cứu<br /> Việc chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự Việt Nam đã có nhiều tài liệu đề cập đến<br /> như giáo trình Luật hình sự Việt Nam, Phần chung, Khoa luật - Đại Học Quốc gia Hà Nội,<br /> Nxb Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Hà Nội, 2003; Giáo trình Luật hình sự Việt Nam, tập 1, Đại<br /> Học Luật Hà Nội, Nxb Công An Nhân Dân, Hà nội, 2006; Lê Văn Cảm: Những vấn đề cơ<br /> bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại Học Quốc Gia Hà Nội, Hà Nội, 2005;<br /> Đinh Văn Quế: Bình Luận Khoa Học Bộ Luật Hình Sự (Phần chung), Nxb Thành Phố Hồ<br /> Chí Minh, Thành Phố Hồ Chí Minh, 2006…<br /> Những công trình này đã phần nào đề cập đến chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự.<br /> Tuy nhiên, các công trình này vẫn chưa nghiên cứu một cách có hệ thống và chuyên biệt chế<br /> định này. Vì vậy, việc nghiên cứu chế định này có ý nghĩa thiết thực về mặt lý luận cũng như<br /> về thực tiễn áp dụng, nhằm đưa ra một cách hệ thống, toàn diện, đầy đủ và chuyên biệt nhất<br /> chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự Việt Nam. Tác giả chọn đề tài “Một số vấn đề cơ bản<br /> về chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam” để làm luận văn<br /> tốt nghiệp cũng nhằm mục đích đó.<br /> 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu<br /> - Mục đích: Mục đích của luận văn đó là làm sáng tỏ một cách có hệ thống về mặt lý<br /> luận những nội dung cơ bản của chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự<br /> Việt Nam, xác định những bất cập trong thực tiễn để đề xuất những giải pháp tiếp tục hoàn<br /> thiện chế định trong thời gian tới và nâng cao hiệu quả của cuộc đấu tranh phòng và chống tội<br /> phạm ở nước ta trong giai đoạn hiện nay.<br /> - Nhiệm vụ: Với mục đích nghiên cứu trên, luận văn tập trung vào giải quyết những<br /> nhiệm vụ sau:<br /> 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu:<br /> Đối tượng nghiên cứu của luận văn là chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong<br /> pháp luật hình sự Việt Nam qua các thời kỳ và các qui định về chế định hiệu lực của Bộ luật<br /> hình sự ở một số nước trên thế giới.<br /> Đồng thời, luận văn còn nghiên cứu thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật hình<br /> sự Việt Nam về chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự.<br /> 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu<br /> Cơ sở lý luận của luận văn là quan điểm của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí<br /> Minh, các quan điểm đường lối chính sách của Đảng Cộng Sản Việt Nam và của Nhà nước ta<br /> về Nhà nước pháp quyền và hoạt động tư pháp, các học thuyết chính trị pháp lý trên thế giới.<br /> Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật<br /> lịch sử, luận văn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như phương pháp hệ thống, lịch<br /> sử, lôgíc, phân tích, tổng hợp, so sánh luật học. Ngoài ra, trong quá trình nghiên cứu, tác giả<br /> còn tham khảo ý kiến của các chuyên gia đầu nghành trong lĩnh vực tư pháp hình sự liên<br /> quan đến đề tài.<br /> <br /> 6. Đóng góp mới về mặt khoa học của luận văn.<br /> Luận văn là công trình lần đầu tiên nghiên cứu đi sâu vào phân tích một cách toàn<br /> diện, đầy đủ và có hệ thống chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự qua các thời kỳ.<br /> Đồng thời luận văn cũng tiếp thu có chọn lọc những qui định tiến bộ của pháp luật<br /> một số nước trên thế giới phù hợp với pháp luật nước ta để từ đó tìm ra những giải pháp<br /> nhằm góp phần hoàn thiện, hệ thống các qui phạm pháp luật về chế định hiệu lực của Bộ luật<br /> hình sự Việt Nam.<br /> Điều này được thể hiện qua các kiến giải lập pháp nhằm hoàn thiện chế định hiệu lực<br /> của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự Việt Nam hiện nay được tác giả trình bày trong<br /> luận văn.<br /> 7. Kết cấu của luận văn<br /> Ngoài Phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, Luận văn này bao gồm<br /> 3 chương với kết cấu như sau:<br /> Chương 1: Một số vấn đề cơ bản về hiệu lực của đạo luật hình sự<br /> Chương 2: Các quy phạm pháp luật hình sự Việt Nam có liên quan đến chế định hiệu<br /> lực của đạo luật hình sự và thực tiễn áp dụng<br /> Chương 3: Vấn đề hoàn thiện các quy phạm pháp luật hình sự Việt Nam liên quan<br /> đến chế định hiệu lực của đạo luật hình sự<br /> CHƢƠNG 1<br /> MỘT SỐ VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ HIỆU LỰC CỦA ĐẠO LUẬT HÌNH SỰ<br /> 1.1. Khái niệm hiệu lực của đạo luật hình sự và các đặc điểm cơ bản của nó<br /> 1.1.1. Khái niệm hiệu lực của đạo luật hình sự<br /> Theo lý luận chung về pháp luật thì “đạo luật hình sự có thể là Bộ luật hình sự hoặc một đạo<br /> luật hình sự đơn hành qui định trách nhiệm hình sự đối với một hoặc một số tội phạm nhất<br /> định. Bộ luật hình sự được hiểu là Đạo luật hình sự hoàn chỉnh nhất tập hợp đầy đủ các qui<br /> phạm pháp luật hình sự”[8, tr. 84].<br /> Theo chúng tôi: Hiệu lực của đạo luật hình sự là sự biểu hiện năng lượng pháp lý của<br /> một hoặc nhiều qui phạm cụ thể được qui định cụ thể trong Bộ luật hình sự đối với tội phạm<br /> xảy ra trong thực tế trên một lãnh thổ nào đó và trong một khoảng thời gian nào đó.<br /> 1.1.2. Các đặc điểm cơ bản về hiệu lực của đạo luật hình sự<br /> Từ khái niệm hiệu lực của đạo luật hình sự nêu trên cho thấy, các đặc điểm chính của<br /> nó là:<br /> Thứ nhất, hiệu lực của đạo luật hình sự biểu hiện năng lượng pháp lý của một hoặc<br /> nhiều quy phạm pháp luật cụ thể.<br /> Thứ hai, một hoặc nhiều quy phạm cụ thể được quy định tại một hoặc nhiều điều<br /> (khoản) tương ứng của pháp luật hình sự thực định.<br /> Thứ ba, có hành vi xảy ra trong thực tế được coi là tội phạm theo qui định của Bộ luật<br /> hình sự.<br /> Thứ tư, quy định trong đạo luật hình sự được áp dụng đối với tội phạm thực hiện trên<br /> một lãnh thổ nào đó.<br /> Thứ năm, quy định trong đạo luật hình sự được áp dụng trong thời gian mà thời hiệu<br /> để cơ quan Nhà nước có thẩm quyền truy cứu trách nhiệm hình sự chủ thể của tội phạm theo<br /> luật định vẫn còn.<br /> 1.2. Nội hàm khoa học của phạm trù “hiệu lực hồi tố” của đạo luật hình sự<br /> 1.2.1. Khái niệm “hiệu lực hồi tố của đạo luật hình sự”<br /> Hiệu lực hồi tố là một dạng hiệu lực pháp luật của văn bản quy phạm pháp luật. Hiệu<br /> lực hồi tố là “hiệu lực trở về trước của một văn bản quy phạm pháp luật trước cả ngày văn<br /> bản đó được ban hành, tức là các quy định của văn bản pháp luật đó được áp dụng với cả<br /> <br /> những hành vi, sự kiện đã xảy ra trước ngày văn bản quy phạm pháp luật đó được ban hành”<br /> [38].<br /> Từ những nhận định trên, theo chúng tôi hiệu lực hồi tố của đạo luật hình được hiểu<br /> là: hiệu lực của một hoặc nhiều quy phạm pháp luật hình sự đối với hành vi được pháp luật<br /> hình sự quy định là tội phạm đã thực hiện trước khi quy phạm pháp luật hình sự đó có hiệu<br /> lực thi hành.<br /> 1.2.2. Bản chất xã hội - pháp lý của vấn đề “hiệu lực hồi tố của đạo luật hình sự”<br /> Một văn bản quy phạm pháp luật được ban hành có hiệu lực từ bao giờ, từ mốc thời<br /> gian nào là vấn đề có tầm quan trọng đặc biệt. Qua cách thức xác định mốc thời gian, tức là<br /> từ thời điểm một văn bản quy phạm pháp luật được ban hành bắt đầu có hiệu lực, nhất là các<br /> văn bản quy phạm pháp luật trực tiếp liên quan, có quan hệ đến các quyền tự do, dân chủ của<br /> công dân, có thể hình dung ra bản chất nhân dân, thuộc tính dân chủ của một hệ thống pháp<br /> luật, cũng là của một chế độ chính trị, nhà nước.<br /> Pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành không thừa nhận nguyên tắc hồi tố. Đây là<br /> nguyên tắc được thừa nhận rộng rãi trong luật hình sự quốc tế.<br /> Tuy vậy, trong lịch sử luật hình sự Việt Nam, cũng như một số vấn đề áp dụng pháp<br /> luật, chúng ta cho phép vận dụng nguyên tắc này.<br /> Như vậy có thể thấy, pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành không thừa nhận nguyên<br /> tắc hồi tố mà chỉ cho phép vận dụng nguyên tắc này trong một số trường hợp cụ thể theo<br /> hướng có lợi cho người phạm tội.<br /> 1.2.3. Hiệu lực của đạo luật hình sự về thời gian<br /> Hiệu lực của đạo luật hình sự theo thời gian được hiểu là “thời điểm áp dụng một<br /> hoặc nhiều qui phạm (chế định) cụ thể của luật hình sự đối với hành vi phạm tội tương ứng<br /> được thực hiện bởi chủ thể nhất định trong một thời gian nào đó” [16, tr. 222].<br /> Việc qui định hiệu lực về thời gian của đạo luật hình sự dựa vào hai nguyên tắc cơ<br /> bản đó là:<br /> Một là, nguyên tắc chung được thừa nhận trong luật hình sự của các nước là luật hình<br /> sự được áp dụng là luật đang có hiệu lực thi hành tại thời điểm thực hiện tội phạm. Điều này<br /> được thể hiện trong khoản 1 điều 7 Bộ luật hình sự năm 1999.<br /> Hai là, nguyên tắc không có hiệu lực hồi tố thể hiện ở chỗ đạo luật hình sự không có<br /> hiệu lực đối với những hành vi phạm tội đã được thực hiện trước khi đạo luật đó được ban<br /> hành, mà chỉ có hiệu lực ở khoảng thời gian từ thời điểm đạo luật đó có hiệu lực thi hành cho<br /> đến thời điểm đạo luật đó mất hiệu lực.<br /> 1.2.4. Hiệu lực của đạo luật hình sự về không gian<br /> Hiệu lực của đạo luật hình sự theo không gian là “thời điểm áp dụng một hoặc nhiều<br /> qui phạm (chế định) cụ thể của luật hình sự đối với hành vi phạm tội tương ứng được thực<br /> hiện bởi một chủ thể nhất định trên một lãnh thổ nào đó” [16, tr. 218-219].<br /> 1.2.5. Hiệu lực của đạo luật hình sự về lãnh thổ<br /> Lãnh thổ là dấu hiệu cấu thành đầu tiên, cơ bản nhất hình thành quốc gia. Lãnh thổ<br /> quốc gia là ranh giới để xác định chủ quyền quốc gia đối với dân cư của mình. Trên phạm vi<br /> lãnh thổ, quốc gia thực hiện các quyền năng của mình.<br /> 1.3. Vấn đề hiệu lực của đạo luật hình sự trong pháp luật hình sự một số nƣớc<br /> trên thế giới<br /> 1.3.1. Trong pháp luật hình sự Nhật Bản<br /> • Khái niệm hiệu lực của Bộ luật hình sự<br /> Qua nghiên cứu Bộ luật hình sự Nhật Bản, có thể thấy trong Bộ luật hình sự khái<br /> niệm hiệu lực của Bộ luật hình sự chỉ được thể hiện trong một số điều tại quyển I, chương I<br /> với khái niệm về chế định Phạm vi áp dụng (“Chapter I. Scope of Application”) của Bộ luật<br /> hình sự Nhật Bản<br /> • Đặc điểm về căn cứ pháp lý để xác định hiệu lực của Bộ luật hình sự Nhật Bản<br /> <br /> Trong pháp luật hình sự Nhật Bản khi đề cập đến chế định hiệu lực của Bộ luật hình<br /> sự được hiểu là nói đến chế định phạm vi áp dụng của Bộ luật hình sự.<br /> Nội dung của những vấn đề kể trên về chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự đó là:<br /> * Hiệu lực của Bộ luật hình sự theo thời gian:<br /> Hiệu lực của Bộ luật hình sự theo thời gian trong pháp luật hình sự Nhật Bản được<br /> hiểu đó là sự hạn chế về thời gian của Bộ luật hình sự.<br /> * Hiệu lực của Bộ luật hình sự về không gian<br /> Chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự Nhật Bản về không<br /> gian được hiểu là giới hạn hiệu lực của đạo luật về lãnh thổ và nó được qui định từ điều 1 đến<br /> điều 4 trong Bộ luật hình sự Nhật Bản. Chế định này được xây dựng dựa trên nguyên tắc lãnh<br /> thổ là chủ yếu.<br /> * Hiệu lực của Bộ luật hình sự Nhật Bản đối với bản án của Tòa án nước ngoài:<br /> Theo qui định tại điều 5 Bộ luật hình sự Nhật Bản thì đối với người phạm tội đã bị xét<br /> xử về tội phạm đó ở nước ngoài thì người đó cũng không tránh khỏi bị xét xử thêm hình phạt<br /> ở Nhật Bản đối với hành vi đó. Tuy nhiên, những bản án đối với người phạm tội bị tòa án<br /> nước ngoài tuyên có hiệu lực hoàn toàn hoặc một phần về mức hình phạt thì khi tòa án Nhật<br /> Bản xét xử đối với trường hợp này phải giảm hoặc tha.<br /> * Hiệu lực của Bộ luật hình sự Nhật Bản đối với những quan hệ pháp luật khác:<br /> Vấn đề này được qui định tại điều 8 Bộ luật hình sự Nhật Bản. Theo qui định đó thì<br /> các qui định chung của Bộ luật hình sự Nhật Bản cũng được áp dụng đối với những tội phạm<br /> mà hình phạt đối với chúng được qui định tại các luật và pháp lệnh khác, trừ trường hợp các<br /> văn bản luật và pháp lệnh đó có qui định khác.<br /> 1.3.2. Trong pháp luật hình sự Thụy Điển<br /> Qua nghiên cứu pháp luật hình sự Thụy Điển, các qui định về chế định hiệu lực của<br /> Bộ luật hình sự có một số điểm mới, tiến bộ mà chúng ta cần học tập đó là:<br /> Thứ nhất, trong hầu hết các qui định về phạm vi áp dụng Bộ luật hình sự đều có qui<br /> định việc áp dụng Bộ luật hình sự Thụy Điển được thực hiện tại Tòa án Thụy Điển.<br /> Thứ hai, về phạm vi áp dụng của Bộ luật hình sự theo không gian.<br /> 1.3.3. Trong pháp luật hình sự Trung Quốc<br /> Nội dung cơ bản về chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự trong pháp luật hình sự<br /> Trung Quốc cũng được biểu hiện qua khái niệm về phạm vi áp dụng của Bộ luật hình sự được<br /> qui định trong “Chương I - Nhiệm vụ, nguyên tắc cơ bản, và Phạm vi áp dụng của Luật hình<br /> sự”, Phần I – Những qui định chung, Bộ luật hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung<br /> Quốc.<br /> CHƢƠNG 2<br /> CÁC QUY PHẠM PHÁP LUẬT HÌNH SỰ VIỆT NAM CÓ LIÊN QUAN ĐẾN CHẾ<br /> ĐỊNH HIỆU LỰC CỦA ĐẠO LUẬT HÌNH SỰ VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG<br /> 2.1. Giai đoạn từ sau cách mạng tháng 8 năm 1945 đến pháp điển hóa lần thứ<br /> nhất (1945-1985)<br /> Pháp luật hình sự Việt Nam từ sau cách mạng tháng 8 năm 1945 đến trước năm 1975<br /> cũng không đề cập nhiều đến chế định hiệu lực của Bộ luật hình sự. Tuy nhiên, cũng có một<br /> số qui định liên quan đến phạm vi đối tượng áp dụng các Sắc lệnh hình sự; việc áp dụng ở<br /> những năm đầu giai đoạn này song song các văn bản luật hình sự cũ kèm theo các điều kiện<br /> để áp dụng và các văn bản luật hình sự mới nhằm duy trì ổn định trật tự xã hội, trong lúc<br /> chưa xây dựng các văn bản mới .<br /> 2.2. Trong Bộ luật hình sự năm 1985<br /> 2.2.1. Các quy phạm pháp luật về hiệu lực của đạo luật hình sự trong Bộ luật hình<br /> sự năm 1985<br /> <br />