Về giáo dục Nho giáo ở Việt Nam từ thế kỷ I đến thế kỷ XIX

VÒ gi¸o dôc nho gi¸o ë viÖt nam<br /> tõ thÕ kû I ®Õn thÕ kû XIX<br /> <br /> <br /> Lª trung khoa(*)<br /> <br /> <br /> ho gi¸o lµ mét häc thuyÕt chÝnh ë ViÖt Nam, Nho gi¸o vµ t− t−ëng<br /> N trÞ - ®¹o ®øc lín trong lÞch sö t−<br /> t−ëng ph−¬ng §«ng. Víi lÞch sö h¬n hai<br /> gi¸o dôc cña Nho gi¸o ®· tån t¹i vµ ph¸t<br /> triÓn suèt 20 thÕ kû. Sù cã mÆt tÊt yÕu<br /> ngh×n n¨m, Nho gi¸o cã ¶nh h−ëng lín vµ vai trß lÞch sö cña gi¸o dôc Nho gi¸o<br /> ®Õn nhiÒu n−íc ph−¬ng §«ng, trong ®ã kh«ng t¸ch rêi sù h×nh thµnh vµ ph¸t<br /> cã ViÖt Nam. Nho gi¸o ®Æc biÖt quan triÓn chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam. (*Khi<br /> t©m ®Õn vÊn ®Ò gi¸o dôc, ®µo t¹o con chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam suy tµn th×<br /> ng−êi. Nho gi¸o cho r»ng, gi¸o hãa con ¶nh h−ëng cña gi¸o dôc Nho gi¸o còng<br /> ng−êi lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô c¬ suy yÕu. MÆc dï quan ®iÓm gi¸o dôc vµ<br /> b¶n cña nhµ cÇm quyÒn vµ còng lµ ®µo t¹o con ng−êi cña Nho gi¸o cã<br /> ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó ®−a x· héi tõ nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, song vÉn cã<br /> “lo¹n” thµnh “b×nh”. ë Nho gi¸o, néi mÆt tÝch cùc, nã vÉn tån t¹i vµ t¸c ®éng<br /> dung gi¸o dôc chñ yÕu lµ ®¹o ®øc, lµ ®Ò phÇn nµo tíi nÒn gi¸o dôc ViÖt Nam<br /> cao ®¹o ®øc cña ng−êi cÇm quyÒn, nhÊn trong thêi kú míi. Néi dung bµi viÕt<br /> m¹nh tu th©n ®Ó lµm g−¬ng, ®Ó gi¸o hãa tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ bèi c¶nh ra ®êi<br /> d©n. ý nghÜa cña quan ®iÓm gi¸o dôc nÒn gi¸o dôc Nho gi¸o ë ViÖt Nam giai<br /> cña Nho gi¸o lµ t¹o nªn tinh thÇn hiÕu ®o¹n tõ thÕ kû I ®Õn thÕ kû XIX, qua ®ã<br /> häc, ®Ò cao tri thøc. Tuy nhiªn, tri thøc lµm râ ¶nh h−ëng vµ môc tiªu gi¸o dôc<br /> theo Nho gi¸o chØ ®−îc bã hÑp trong cña nã qua c¸c thêi kú lÞch sö.)<br /> nh÷ng lêi d¹y cña bËc th¸nh nh©n ®−îc 1. N¨m 179 (TCN), n−íc Nam ViÖt<br /> ghi l¹i trong “Tø th−” (S¸ch LuËn Ng÷, cña TriÖu §µ th«n tÝnh n−íc ¢u L¹c cña<br /> M¹nh Tö, §¹i häc, Trung dung) vµ Thôc An D−¬ng V−¬ng. N¨m 111 (TCN)<br /> “Ngò kinh” (Kinh Thi, Kinh Th−, Kinh nhµ T©y H¸n Trung Quèc tiªu diÖt n−íc<br /> LÔ, Kinh DÞch vµ Kinh Xu©n Thu). Yªu Nam ViÖt, s¸t nhËp ®Êt LÜnh Nam, bao<br /> cÇu cña viÖc häc tËp chØ lµ nhí vµ thuéc gåm c¶ ViÖt Nam lóc bÊy giê vµo l·nh<br /> lßng nh÷ng ®iÒu trong ®ã mµ kh«ng cÇn thæ ®Õ quèc H¸n. Giai ®o¹n ®Çu chiÕm<br /> sù vËn dông s¸ng t¹o. §iÒu nµy ®· t¹o ®ãng do c«ng viÖc qu©n sù vµ chÝnh trÞ<br /> thµnh lèi häc theo kiÓu “tÇm ch−¬ng trÝch<br /> có”, lèi häc chØ lµ “thuËt” (nãi l¹i, nh¾c l¹i) (*)<br /> ThS., NCS., Tr−êng Cao ®¼ng Céng ®ång<br /> mµ “bÊt t¸c” (kh«ng s¸ng t¸c thªm). H¶i Phßng.<br /> 36 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> cÇn kÝp, nhµ H¸n ch−a cã ®iÒu kiÖn tæ Vµo cuèi thÕ kû thø VIII, d−íi sù<br /> chøc truyÒn b¸ Nho gi¸o. §Çu thÕ kû I thèng trÞ cña nhµ §−êng, Nho gi¸o ë<br /> (SCN), c¸c viªn th¸i thó vµ thø sö nhµ Giao ChØ ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Ng−êi<br /> H¸n nh− Nh©m Diªn vµ TÝch Quang b¾t theo Nho häc, nhÊt lµ häc lªn cÊp cao<br /> ®Çu cã kÕ ho¹ch triÓn khai viÖc gi¸o dôc ngµy mét ®«ng. Nhµ §−êng ph¶i ®i ®Õn<br /> Nho gi¸o, vµ “phong tôc v¨n minh ®Êt h¹n ®Þnh ngÆt nghÌo, quy ®Þnh r»ng ë<br /> LÜnh Nam b¾t ®Çu tõ hai th¸i thó Êy” Giao ChØ vµ mét sè quËn kh¸c thuéc néi<br /> (§¹i ViÖt sö ký toµn th−, 1998, tËp 4, ®Þa Trung Quèc, dù thi khoa Minh kinh<br /> tr.155). Theo Nho häc ë Giao ChØ lóc kh«ng qu¸ 10 ng−êi, thi khoa TiÕn sÜ<br /> bÊy giê, ngoµi c− d©n ng−êi H¸n cßn cã kh«ng qu¸ 8 ng−êi. Lóc bÊy giê ë Giao<br /> ng−êi ViÖt b¶n ®Þa. Ng−êi ViÖt theo Nho ChØ ®· xuÊt hiÖn mét sè nho sÜ cã tªn<br /> häc cã nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau. tuæi ®Ëu tiÕn sÜ vµ lµm quan ë néi ®Þa<br /> Cã ng−êi do nhu cÇu tiÕn th©n vµo hÖ Trung Quèc, nh− Kh−¬ng C«ng Phô,<br /> thèng chÝnh quyÒn ®« hé mµ häc tËp, cã Kh−¬ng C«ng Phôc, Liªu H÷u Ph−¬ng...<br /> ng−êi do thêi th−îng mµ häc theo, cã Cuèi ®êi §−êng vµ sang ®êi Ngò §¹i<br /> ng−êi do muèn hiÓu biÕt mét nÒn v¨n (cuèi thÕ kû thø IX ®Çu thÕ kû thø X),<br /> hãa kh¸c mµ theo ®uæi. Ch÷ H¸n vµ viÖc häc Nho gi¸o ë Giao ChØ bÞ gi¸n<br /> Nho gi¸o tuy khã häc, song lóc bÊy giê ®o¹n. Mét phÇn v× lóc bÊy giê lo¹n l¹c ë<br /> ®· cã mét sè ng−êi häc giái vµ ®−îc lµm Trung Quèc diÔn ra liªn miªn, kh«ng<br /> quan, nh÷ng ng−êi cã tªn tuæi nh− cßn ®iÒu kiÖn chó ý ®Õn häc tËp, mét<br /> Tr−¬ng Träng, Lý TiÕn, Lý CÇm… ®· phÇn v× ë ViÖt Nam ®· b−íc vµo thêi kú<br /> ®−îc sö s¸ch ghi l¹i. chuÈn bÞ c¸c cuéc khëi nghÜa giµnh ®éc<br /> Cuèi thÕ kû II ®Çu thÕ kû III (SCN), lËp d©n téc. Nho gi¸o ®i vµo tho¸i trµo,<br /> sè ng−êi ViÖt cã ®iÒu kiÖn theo häc Nho kh«ng cßn ®iÒu kiÖn ®Ó xuÊt hiÖn c¸c<br /> gi¸o nhiÒu h¬n tr−íc. Sü NhiÕp - viªn nhµ nho næi tiÕng. Lóc nµy PhËt gi¸o<br /> th¸i thó gèc H¸n - th«ng th¹o kinh s¸ch næi lªn, kiÕn thøc Nho gi¸o còng ®−îc<br /> Nho gi¸o nªn ®· tæ chøc c¸c líp häc Nho c¸c nhµ s− lÜnh héi.<br /> gi¸o cho ng−êi b¶n xø vµ ®−a viÖc gi¸o Vµo nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû X,<br /> dôc Nho gi¸o ë ®©y vµo nÒ nÕp. NhiÒu sü cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc<br /> phu ph−¬ng B¾c l¸nh n¹n sang Giao ChØ cña ViÖt Nam ®· b−íc sang mét trang<br /> n−¬ng nhê Sü NhiÕp còng gãp phÇn vµo míi. Cuéc khëi nghÜa cña D−¬ng §×nh<br /> viÖc truyÒn b¸ Nho gi¸o. Giao ChØ trë NghÖ diÔn ra n¨m 931, giµnh l¹i ®Êt<br /> thµnh mét trung t©m truyÒn b¸ vµ xóc Giao Ch©u tõ tay HËu §−êng. N¨m 938<br /> tiÕn häc thuËt Nho gi¸o lóc bÊy giê. Sü Ng« QuyÒn ®¸nh b¹i qu©n Nam H¸n<br /> NhiÕp ®−îc c¸c nhµ nho ViÖt Nam sau trªn s«ng B¹ch §»ng, gi÷ v÷ng nÒn ®éc<br /> nµy t«n x−ng lµ “Nam giao häc tæ”, thËm lËp d©n téc võa míi ®−îc kh«i phôc.<br /> chÝ cã ng−êi gäi lµ Sü V−¬ng. Sö thÇn TiÕp theo lµ nhµ §inh, nhµ TiÒn Lª cã ý<br /> Ng« SÜ Liªn nãi: “N−íc ta th«ng thi th−, thøc x©y dùng triÒu ®¹i v÷ng m¹nh ®Ó<br /> häc lÔ nh¹c, lµm mét n−íc v¨n hiÕn, lµ cñng cè nÒn ®éc lËp ®· cã. Hä cÇn ®Õn<br /> b¾t ®Çu tõ SÜ V−¬ng, c«ng ®øc Êy kh«ng nh÷ng tri thøc, ®Õn nÒn gi¸o dôc ®Ó<br /> nh÷ng chØ ë ®−¬ng thêi mµ cßn truyÒn qu¶n lý ®Êt n−íc, qu¶n lý x· héi, qu¶n<br /> m·i ®êi sau, h¸ ch¼ng lín sao” (§¹i ViÖt lý con ng−êi. C¸c häc thuyÕt chÝnh trÞ-<br /> sö ký toµn th−, 1998, tËp 4, tr.164). x· héi vµ t«n gi¸o ®· cã tr−íc ®ã lµ c¬ së<br /> VÒ gi¸o dôc Nho gi¸o… 37<br /> <br /> ®Ó hä suy nghÜ, lùa chän. Tr−íc ®ã, Nho M«ng, mét nhµ nho cã träng tr¸ch trong<br /> gi¸o ph¸t triÓn kh«ng liªn tôc, cho nªn triÒu ®×nh nhµ Lý ®· cã ý kiÕn vÒ viÖc<br /> sang thêi kú ®Çu ®éc lËp, Nho gi¸o ph¸t cÇn thiÕt ph¶i h¹n chÕ ph¸t triÓn PhËt<br /> triÓn ch−a m¹nh. Lóc nµy còng ch−a gi¸o. Dï lóc nµy PhËt gi¸o cßn chiÕm −u<br /> xuÊt hiÖn nh÷ng nho sÜ ViÖt Nam cã tªn thÕ, song Nho gi¸o ®· cã c¬ héi ph¸t<br /> tuæi, t− t−ëng vÒ ®¹o lµm ng−êi vµ lý huy. C©u nãi “§¹o lµm chñ d©n cèt ë<br /> luËn vÒ gi¸o dôc con ng−êi cña Nho gi¸o nu«i d©n” (Bµi v¨n Lé bè) cña Lý<br /> ch−a trë thµnh c¬ së t− t−ëng cho ®−êng Th−êng KiÖt vèn cã nguån gèc tõ Nho<br /> lèi chÝnh trÞ ë c¸c triÒu ®¹i Ng«, §inh, gi¸o ®· ®Æt tr¸ch nhiÖm kh«ng thÓ tho¸i<br /> TiÒn Lª. Thêi kú nµy, dÊu Ên cña PhËt th¸c cho bÊt cø triÒu ®×nh nµo.<br /> gi¸o næi tréi h¬n Nho gi¸o. C¸c nhµ s− cã §Õn ®êi TrÇn (thÕ kû XIII, XIV),<br /> kiÕn thøc Nho gi¸o ®· g¸nh v¸c mét Nho gi¸o ngµy cµng kh¼ng ®Þnh vai trß<br /> phÇn c¸c c«ng viÖc cña triÒu ®×nh, nh− cè<br /> chñ chèt cña m×nh trong ®¹o trÞ n−íc.<br /> vÊn chÝnh trÞ cho c¸c nhµ vua, tiÕp ®ãn<br /> Mét sè t− t−ëng tÝch cùc cña Nho gi¸o<br /> c¸c sø gi¶ ph−¬ng B¾c, thùc hiÖn viÖc nh− yªu d©n, khoan th− søc d©n ®·<br /> truyÒn thô vµ ph¸t triÓn v¨n hãa PhËt ®−îc c¸c nhµ t− t−ëng yªu n−íc vËn<br /> gi¸o, Nho gi¸o. VÞ trÝ c¸c nhµ nho lóc nµy dông vµ ph¸t huy trong c«ng cuéc dùng<br /> ®øng sau c¸c nhµ s−, song kiÕn thøc n−íc vµ gi÷ n−íc. Mèi quan hÖ gi÷a Nho<br /> Nho gi¸o víi chøc n¨ng vèn cã cña nã gi¸o vµ PhËt gi¸o ®−îc nhËn thøc s©u<br /> kh«ng ph¶i v× vËy mµ kh«ng ph¸t huy.<br /> h¬n vµ ®−îc ph©n ®Þnh chøc n¨ng râ<br /> rµng h¬n. ViÖc thi cö theo khu«n mÉu,<br /> Sang thêi Lý, thÕ kû XI vµ XII, c¸c<br /> vua Lý tõng b−íc vËn dông kiÕn thøc nÒ nÕp cña Nho häc, cø 7 n¨m tæ chøc<br /> Nho gi¸o vµo c«ng viÖc trÞ n−íc. Lý mét lÇn thi ®Ó chän ng−êi tµi cho ®Êt<br /> C«ng UÈn (Lý Th¸i Tæ) thÊy Kinh ®« n−íc. DÊu Ên cña Nho gi¸o trong c¸c v¨n<br /> Hoa L− chËt hÑp, kh«ng cã ®iÒu kiÖn kiÖn quan träng cña triÒu ®×nh ngµy<br /> ph¸t triÓn nªn ®· dùa vµo t− t−ëng cµng râ nÐt. Uy tÝn x· héi cña nhµ nho<br /> “thiªn mÖnh” cña Nho gi¸o ®Ó dêi ®« ra ngµy mét cao h¬n c¸c nhµ s−. Kh«ng<br /> thµnh §¹i La (sau ®æi lµ Th¨ng Long). nh÷ng thÕ, nhµ Nho cßn ®−îc d−¬ng lªn<br /> Lý Th−êng KiÖt ®· dùa vµo t− t−ëng ngän cê phª ph¸n vai trß x· héi cña PhËt<br /> “d−ìng d©n” cña Nho gi¸o ®Ó trõng ph¹t gi¸o. §ång thêi, vµo cuèi ®êi TrÇn, trong<br /> ý ®å x©m l−îc cña nhµ Tèng. VÒ mÆt néi hµng ngò nho sÜ xuÊt hiÖn lèi häc kinh<br /> trÞ, nhµ Lý thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i ®Ò cao viÖn cña Tèng Nho, t¹o nªn mét sù kiÖn<br /> Nho gi¸o nªn viÖc coi träng Nho gi¸o trë cã mét kh«ng hai trong lÞch sö Nho gi¸o<br /> thµnh chÝnh s¸ch cña triÒu ®×nh. N¨m ViÖt Nam: “D−íi quyÒn Hå Qóy Ly, Nho<br /> häc ®−îc khuyÕn khÝch ph¸t triÓn m¹nh<br /> 1070 nhµ Lý cho tu söa V¨n miÕu ë<br /> kinh ®« Th¨ng Long, lÊy ®ã lµm n¬i thê mÏ. Sè tr−êng d¹y Nho häc t¨ng lªn<br /> tù Khæng Tö vµ c¸c th¸nh hiÒn kh¸c nhanh chãng vµ më ®Õn tËn ch©u huyÖn.<br /> cña Nho gi¸o. §©y còng lµ n¬i ®Ó Th¸i Nhµ n−íc cÊp ruéng ®Ó nu«i thÇy, cÊp<br /> tö ®Õn häc tËp ®¹o Nho. N¨m 1075 nhµ tiÒn më líp vµ mua s¸ch” (Do·n ChÝnh,<br /> Lý më khoa thi nho häc ®Çu tiªn trong NguyÔn Sinh KÕ, 2004, tr.35).<br /> n−íc. N¨m 1076 nhµ Lý tiÕp tôc x©y §Çu thÕ kû XV, nhµ Minh tiÕn hµnh<br /> dùng Quèc Tö Gi¸m ®Ó ®µo t¹o Nho häc x©m l−îc ViÖt Nam d−íi chiªu bµi<br /> cÊp cao. Lóc nµy xuÊt hiÖn §µm DÜ truyÒn b¸ t− t−ëng nh©n nghÜa cña Nho<br /> 38 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> gi¸o. Cuéc khëi nghÜa Lam S¬n chèng nhµ Nho chÝnh trùc ph¶i ®i ë Èn. C¸c<br /> giÆc Minh th¾ng lîi, triÒu Lª ®−îc lËp nhµ Nho kh¸c tuy ®Çu ãc Ýt nhiÒu ®−îc<br /> nªn vµ triÒu ®×nh chñ tr−¬ng trÞ n−íc gi¶i phãng khái sù k×m kÑp cña c¸c<br /> theo Nho gi¸o. T− t−ëng "nh©n" vµ nguyªn lý kh¾c nghiÖt Nho gi¸o ®· cè<br /> ®−êng lèi chÝnh trÞ "nh©n nghÜa" cña g¾ng cøu v·n thêi thÕ nh−ng vÉn gÆp<br /> Nho gi¸o ®Õn ®Çu thÕ kû XV míi ®−îc ph¶i sù bÕ t¾c. Song hä vÉn nãi tíi lßng<br /> c¸c nho sÜ ViÖt Nam ph¸t huy m¹nh mÏ. nh©n vµ d−¬ng lªn ngän cê chÝnh trÞ<br /> NguyÔn Tr·i, nhµ trÝ thøc ViÖt Nam nh©n nghÜa. ChÝnh nhê cã t− t−ëng<br /> trong lóc nµy ®· ®Æt t×nh c¶m, niÒm tin nh©n vµ nh©n nghÜa mµ hä ®· bít ®−îc<br /> vµ lý trÝ vµo nh©n, nghÜa, trung, hiÕu phÇn nµo tiªu cùc do vÞ thÕ cña m×nh lóc<br /> cña ®¹o Nho. ¤ng tin t−ëng r»ng: “KÎ bÊy giê t¹o nªn. C¸c cuéc khëi nghÜa<br /> nh©n gi¶ lÊy yÕu chÕ m¹nh, kÎ nghÜa gi¶ n«ng d©n ngµy mét nhiÒu ®−a tíi t¸c<br /> lÊy Ýt ®Þch nhiÒu” (Th− göi Ph−¬ng dông kÐp, võa chèng c¸c tËp ®oµn phong<br /> ChÝnh). ¤ng t©m niÖm: “ViÖc nh©n nghÜa kiÕn vÒ mÆt chÝnh trÞ võa ®¶ ph¸ hÖ t−<br /> cèt ë yªn d©n” (§¹i C¸o b×nh Ng«). t−ëng cña chóng lµ Nho gi¸o b¶o thñ.<br /> D−íi triÒu ®¹i Lª Th¸nh T«ng, Vµo thÕ kû XVII-XVIII, viÖc häc hµnh<br /> ng−êi ®Ëu tiÕn sÜ ®−îc kh¾c vµo bia ®¸ vµ thi cö cña Nho gi¸o tuy cã nh÷ng nÐt<br /> dùng trong V¨n MiÕu ë Th¨ng Long. tiªu cùc, nh−ng còng chÝnh nÒn gi¸o dôc<br /> “ViÖc khuyÕn khÝch häc hµnh vµ thi cö Nho häc ®· s¶n sinh ra nh÷ng nhµ th¬,<br /> theo Nho häc tõ thêi Lª S¬ vÒ sau ®· t¹o nhµ v¨n, nhµ khoa häc, nhµ y häc kiÖt<br /> ra mét líp nho sÜ ®«ng ®¶o, ®a d¹ng, xuÊt, nh− NguyÔn Du, Lª Quý §«n, Lª<br /> phøc t¹p ë triÒu ®×nh vµ c¸c ®Þa ph−¬ng H÷u Tr¸c, Ng« Th× NhËm...<br /> trªn c¶ n−íc” (Do·n ChÝnh chñ biªn, B−íc sang thÕ kû XIX, nhµ NguyÔn<br /> 2002, tr.35). Vua Lª Th¸nh T«ng tù hµo sau khi ®−îc dùng lªn ®· ra søc ®Ò cao<br /> r»ng mäi quan l¹i cña triÒu ®¹i m×nh Nho gi¸o, lÊy nã lµm ®iÒu kiÖn cñng cè<br /> ®Òu tõ mò nhµ nho mµ ra. Nhµ nho triÒu ®¹i. Nh−ng viÖc phôc håi Nho gi¸o<br /> ®−îc xem lµ hiÒn tµi cña ®Êt n−íc. Mét lóc bÊy giê lµ viÖc lµm tr¸i víi xu thÕ<br /> Nho thÇn lóc bÊy giê lµ Th©n Nh©n ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, cña t×nh h×nh<br /> Trung còng dùa vµo c©u nãi cña Ph¹m thÕ giíi. Sau khi th«n tÝnh toµn bé l·nh<br /> Träng Yªm ®êi Tèng (Trung Quèc) vµ thæ ViÖt Nam vµo n¨m 1884, thùc d©n<br /> cho r»ng: “HiÒn tµi lµ nguyªn khÝ quèc Ph¸p tõng b−íc t×m mäi c¸ch ®Ó ng¨n<br /> gia”. Nho gi¸o th¾ng thÕ, nh−ng còng tõ c¶n, h¹n chÕ vai trß cña Nho gi¸o. Tuy<br /> ®©y xuÊt hiÖn bé m¸y quan liªu mÊt dÇn nhiªn, thùc d©n Ph¸p vÉn sö dông Nho<br /> sinh khÝ vµ ®i vµo xu h−íng b¶o thñ. gi¸o ë møc ®é nhÊt ®Þnh nh»m cñng cè<br /> C¸c thÕ kû XVI-XVIII, chÝnh quyÒn chÕ ®é thuéc ®Þa.<br /> phong kiÕn trung −¬ng tËp quyÒn nhµ 2. Nho gi¸o cã mÆt ë ViÖt Nam<br /> Lª suy yÕu, xuÊt hiÖn sù ph©n t¸n, c¸t kho¶ng 20 thÕ kû, “v× lÏ ®ã, Nho gi¸o ®·<br /> cø, hÕt chiÕn tranh Lª-M¹c ®Õn TrÞnh- cã ®ñ thêi gian vµ ®iÒu kiÖn ®Ó thÊm<br /> NguyÔn ph©n tranh, t¹o nªn côc diÖn s©u, b¸m rÔ vµ ¶nh h−ëng s©u s¾c ®Õn<br /> §µng Ngoµi - §µng Trong. Nho gi¸o r¬i ®êi sèng tinh thÇn cña d©n téc ta” (Do·n<br /> vµo khñng ho¶ng, c¸c nguyªn lý c−¬ng ChÝnh, NguyÔn Sinh KÕ, 2004, tr.39).<br /> th−êng, trung hiÕu cña nã chØ cßn lµ Nho gi¸o ®· khiÕn mçi ng−êi ®Òu coi<br /> nh÷ng tõ ng÷ kh«ng cã thùc chÊt. NhiÒu träng viÖc häc, thÊy viÖc häc lµ v« cïng<br /> VÒ gi¸o dôc Nho gi¸o… 39<br /> <br /> quan träng cña ®¹o lµm ng−êi. Ng−êi ta VÒ mÆt thi cö, ®©y lµ biÖn ph¸p ®Ó<br /> ®Òu dùa vµo “§¹o” vµ ®Òu xuÊt ph¸t tõ triÒu ®×nh tuyÓn ng−êi, dïng ng−êi.<br /> c©u “Ng−êi kh«ng häc th× kh«ng biÕt ViÖc thi cö cµng vÒ c¸c triÒu ®¹i sau nµy<br /> ®¹o” (Nh©n bÊt häc bÊt tri ®¹o) (LÔ Ký, cµng chÆt chÏ. Thêi Lý ch−a cã ®iÒu<br /> ThËp tam kinh chó sí, 1996, tr.152) ®Ó kiÖn tæ chøc ®Òu ®Æn c¸c kú thi. §Õn ®êi<br /> r¨n ng−êi vµ tù r¨n m×nh. TriÒu ®×nh TrÇn th× viÖc thi cö ®· ®i vµo nÒ nÕp víi<br /> phong kiÕn ViÖt Nam còng cho r»ng ®Ó nh÷ng quy ®Þnh râ rµng, cø 7 n¨m tæ<br /> chän ®−îc ng−êi tµi trÞ n−íc kh«ng thÓ chøc mét lÇn thi. §Õn thêi Lª vµ kÐo dµi<br /> kh«ng b»ng con ®−êng häc tËp vµ thi cö. ®Õn triÒu NguyÔn, cø 3 n¨m tæ chøc mét<br /> Do ¶nh h−ëng cña Nho häc mµ c¶ x· héi lÇn thi. Mçi cÊp häc cã mét kú thi. CÊp<br /> ViÖt Nam giai ®o¹n bÊy giê ®Òu träng ®Þa ph−¬ng (tØnh hoÆc liªn tØnh) th× cã<br /> viÖc häc tËp. h−¬ng thÝ, cÊp trung −¬ng th× cã héi thÝ<br /> vµ ®×nh thÝ. §èi víi nh÷ng ng−êi ®ç ®¹t<br /> VÒ mÆt hÖ thèng tæ chøc, cã thÓ thÊy trong c¸c kú thi, thêi B¾c thuéc cã hiÕu<br /> gi¸o dôc Nho gi¸o rÊt cã nÒ nÕp vµ hÖ liªm vµ mËu tµi. Thêi Lý, ng−êi ®Ëu ®¹t<br /> thèng. C¸c cÊp häc cã quèc häc, tØnh häc, ch−a cã häc vÞ riªng. Thêi TrÇn vµ Hå,<br /> phñ häc, huyÖn häc, h−¬ng häc. Qu¶n ng−êi tróng tuyÓn ®×nh thÝ ®−îc gäi lµ<br /> viÖc häc vµ thÇy häc cã c¸c chøc danh: th¸i häc sinh. §Õn thêi Lª, NguyÔn míi<br /> T− ®å (TriÒu TrÇn Lª), th−îng th− bé LÔ ph©n chia thµnh 3 cÊp häc vÞ kh¸c<br /> (TriÒu NguyÔn), ®èc häc (tØnh), gi¸o thô nhau, cÊp h−¬ng thÝ gäi lµ cö nh©n (®Ëu<br /> (phñ), huÊn ®¹o (huyÖn), nho sÜ c¸c cao), tó tµi (®Ëu thÊp), cÊp héi thÝ gäi lµ<br /> lµng, x·; Ng−êi häc cã: Sinh viªn (Quèc cèng sÜ, cÊp ®×nh thÝ gäi lµ tiÕn sÜ. Kh«ng<br /> Tö Gi¸m), khãa sinh, nho sinh. HÖ nh÷ng thÕ, tiÕn sÜ cßn chia ra c¸c lo¹i:<br /> thèng tæ chøc vµ häc tËp vÒ c¬ b¶n lµ tam kh«i (tr¹ng nguyªn, b¶ng nh·n,<br /> gièng nhau qua c¸c triÒu ®¹i. §iÒu ®ã ®· th¸m hoa), tiÕn sÜ xuÊt th©n, ®ång tiÕn sÜ<br /> khiÕn mäi ng−êi ®Òu cã thãi quen hÔ nãi xuÊt th©n, chÝnh b¶ng, phã b¶ng…<br /> ®Õn häc lµ häc Nho, nãi ®Õn ng−êi häc lµ<br /> c¸c nho sinh. Môc ®Ých cña nh÷ng ng−êi theo häc<br /> Nho gi¸o chñ yÕu lµ ®Ó ®ç ®¹t lµm quan,<br /> VÒ mÆt néi dung, néi dung lín nhÊt cã nghÜa lµ ®−îc ®æi ®êi, ®æi th©n phËn.<br /> trong viÖc häc tËp cña nhµ Nho lµ häc §ang lµ ng−êi n«ng d©n, ng−êi thî,<br /> “§¹o” vµ ®¹o Êy ®−îc thÓ hiÖn trong c¸c ng−êi bu«n, lÝnh tr¸ng, nÕu ®Ëu ®¹t th×<br /> t¸c phÈm: “Thi”, “Th−”, “DÞch”, “LÔ”, trë nªn danh gi¸, cã ®Þa vÞ, tiÒn tµi, bæng<br /> “Xu©n thu” (Ngò kinh) vµ “LuËn ng÷”, léc. §Ëu ë cÊp thÊp th× ®−îc triÒu ®×nh<br /> “M¹nh tö”, “§¹i häc”, “Trung dung” (Tø miÔn cho hÕt c¸c nghÜa vô phu phen,<br /> th−); cã khi cßn thªm tµi liÖu kh¸c, nh−: t¹p dÞch, lÝnh tr¸ng; nÕu ®Ëu cao, ®Ëu<br /> “Trung kinh”, “HiÕu kinh”, “TÝnh lý”… tiÕn sÜ th× ®−îc nhµ vua ban cho ¨n yÕn,<br /> KiÕn thøc chøa ®ùng trong c¸c tµi liÖu ®−îc ®i xem v−ên ngù uyÓn, ®−îc ban<br /> trªn, chñ yÕu lµ vÒ chÝnh trÞ, ®¹o ®øc, Ýt cho mò ¸o, ®−îc kh¾c tªn lªn bia ®¸ vµ<br /> kiÕn thøc vÒ giíi tù nhiªn vµ vÒ s¶n ®−îc r−íc vÒ lµng ®Ó b¸i tæ, ®Ó hiÓn<br /> xuÊt vËt chÊt. NÕu ®øng ë gãc ®é ngµy danh. Tõ ®ã t¹o nªn mét t©m lý x· héi:<br /> nay mµ nhËn ®Þnh th× kh«ng thÓ kh«ng “Kh«ng tham ruéng c¶ ao liÒn, tham v×<br /> ®i ®Õn kÕt luËn: Néi dung häc tËp ®ã c¸i bót, c¸i nghiªn anh ®å”, “ch−a ®ç<br /> thËt phiÕn diÖn. «ng nghÌ ®· ®e hµng tæng”, “Lóc khã th×<br /> 40 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 2.2014<br /> <br /> <br /> ch¼ng ai nh×n, ®Õn khi ®ç tr¹ng chÝn sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt.<br /> ngh×n anh em”. Do ®ã, nhiÒu thanh niªn Quan hÖ s¶n xuÊt x· héi phong kiÕn<br /> trai tr¸ng lóc bÊy giê lÊy viÖc häc tËp, ViÖt Nam, x· héi ph−¬ng §«ng tr× trÖ<br /> thi cö lµ môc tiªu cao nhÊt vµ duy nhÊt l©u ngµy trong t×nh tr¹ng s¶n xuÊt thÊp<br /> trong cuéc ®êi cña m×nh. kÐm, mét phÇn còng lµ do néi dung vµ<br /> Cã thÓ thÊy, Nho gi¸o ®· gãp phÇn môc tiªu cña gi¸o dôc Nho gi¸o.<br /> t¹o nªn truyÒn thèng ham häc trong mçi<br /> Cã thÓ nãi r»ng, kÓ tõ khi vµo ViÖt<br /> ng−êi d©n ViÖt Nam, truyÒn thèng t«n<br /> Nam, mét mÆt, Nho gi¸o lµ c«ng cô<br /> s− träng ®¹o, truyÒn thèng coi träng<br /> ng−êi cã häc. Tõ ®ã c¸c kiÕn thøc häc thèng trÞ cña chÝnh quyÒn ®« hé vµ phôc<br /> tËp ®−îc tÝch lòy, cã ®iÒu kiÖn ph¸t vô cho chÝnh quyÒn ®« hé; mÆt kh¸c, sù<br /> truyÒn b¸ Nho gi¸o cïng víi viÖc phæ<br /> triÓn. Còng tõ ®ã, khi x· héi chuyÓn m«<br /> biÕn ch÷ H¸n ®· ®−a tíi ViÖt Nam mét<br /> h×nh qu¶n lý, mét sè ng−êi do ®iÒu kiÖn<br /> kho tµng tri thøc vÒ x· héi vµ tù nhiªn.<br /> chñ quan cña b¶n th©n cã thÓ tiÕp cËn<br /> Nho gi¸o ë ViÖt Nam ®· tõng cã vÞ trÝ<br /> c¸i míi, t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸i míi h×nh<br /> thµnh vµ ph¸t triÓn. Ngoµi ra, Nho gi¸o ®éc t«n (ë thÕ kû XV) vµ cã nh÷ng vai<br /> cßn gióp mçi ng−êi biÕt ®¹o ¨n ë, biÕt trß ®¸ng kÓ ®èi víi sù ph¸t triÓn kinh<br /> quan t©m ®Õn ng−êi kh¸c, biÕt sèng cã tÕ, v¨n ho¸, x· héi ViÖt Nam, ®ång thêi<br /> ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu cÇu nh»m x©y<br /> v¨n hãa. Trong sè nh÷ng ng−êi theo<br /> dùng vµ b¶o vÖ chÕ ®é phong kiÕn trung<br /> Nho häc, cã ng−êi trë thµnh “c©y tre”<br /> −¬ng tËp quyÒn ë ViÖt Nam. Víi tÊt c¶<br /> mäc th¼ng, hay “c©y th«ng” ®øng v÷ng<br /> trong giã rÐt. ThËm chÝ, cã nhµ nghiªn nh÷ng −u vµ nh−îc cña nã, gi¸o dôc<br /> cøu cßn cho r»ng, c¸c nho sÜ cßn h¬n Nho gi¸o lu«n chiÕm mét vÞ trÝ quan<br /> nh÷ng con ng−êi T©y häc “chØ lµ tói kiÕn träng trong lÞch sö gi¸o dôc n−íc ta. Bëi<br /> thøc, nh÷ng c©y sËy s½n sµng r¹p m×nh vËy, khi c¸ch m¹ng thµnh c«ng, Chñ<br /> tÞch Hå ChÝ Minh ®· kÕ thõa gi¸o dôc<br /> tr−íc giã nhÑ, mµ khi gian khæ kh«ng<br /> Nho gi¸o mét c¸ch cã phª ph¸n trªn<br /> thÓ tin cËy ®−îc” (NguyÔn Kh¾c ViÖn,<br /> 1993, tr.51). quan ®iÓm lËp tr−êng giai cÊp v« s¶n vµ<br /> ®Ó l¹i cho chóng ta nh÷ng quan ®iÓm<br /> Tuy nhiªn, vÒ néi dung häc tËp, Nho gi¸o dôc cã gi¸ trÞ bÒn v÷ng
<br /> gi¸o chØ tÝnh tíi mÆt ®øc dôc vµ mét<br /> phÇn trÝ dôc mµ kh«ng tÝnh tíi mÆt mü<br /> dôc vµ thÓ dôc lµ nh÷ng mÆt rÊt cÇn cho Tµi liÖu tham kh¶o<br /> sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng−êi.<br /> Ngay nh− ph−¬ng diÖn trÝ dôc th× nh÷ng 1. Do·n ChÝnh (chñ biªn 2002), §¹i<br /> kiÕn thøc vÒ giíi tù nhiªn vµ s¶n xuÊt c−¬ng triÕt häc Trung Quèc, Nxb.<br /> vËt chÊt l¹i kh«ng ®−îc chó ý mét c¸ch Thanh niªn, Hµ Néi.<br /> ®Çy ®ñ. §iÒu ®ã lµm cho ng−êi häc bì 2. Do·n ChÝnh, NguyÔn Sinh KÕ<br /> ngì, kinh dÞ tr−íc c¸c hiÖn t−îng vµ quy (2004), “VÒ qu¸ tr×nh Nho gi¸o du<br /> luËt vËn ®éng cña giíi tù nhiªn, ®i ®Õn nhËp vµo ViÖt Nam (tõ ®Çu C«ng<br /> mª tÝn, thÇn bÝ; ®iÒu ®ã còng lµm cho hä nguyªn ®Õn thÕ kû XIX)”, T¹p chÝ<br /> kh«ng tham gia ®−îc vµo s¶n xuÊt vËt TriÕt häc (9).<br /> chÊt, kh«ng ®ãng gãp trùc tiÕp cho qu¸<br /> tr×nh ®ã, thËm chÝ cßn cã khi k×m h·m (xem tiÕp trang 27)<br />