Bài giảng -Lâm nghiệp xã hội đại cương-chương 1

Chia sẻ: Song Song Cuoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:36

Thêm vào BST

Báo xấu

126
lượt xem 26
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 1: Giới thiệu môn học Tình hình kinh tế xã hội Việt Nam đã và đang thay đổi rất nhanh, nhất là từ khi bắt đầu sự nghiệp đổi mới, từ thực tiển đó đòi hỏi chúng ta phải thay đổi về phương pháp tiếp cận trong quản lý tài nguyên thiên nhiên nói chung, tài nguyên rừng và đất rừng nói riêng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng -Lâm nghiệp xã hội đại cương-chương 1

Bμi gi¶ng l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng
Bμi gi¶ng l©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng Biªn tËp: ThS. Vâ V¨n Thoan TS. NguyÔn B¸ Ng·i C¸c t¸c gi¶: ThS. GVC. Vâ V¨n Thoan, KS. §Æng H¶i Ph−¬ng - §¹i Häc N«ng L©m Tp. HCM TS. B¶o Huy, ThS. Lª ThÞ Lý - §¹i Häc T©y Nguyªn KS. GVC. NguyÔn Thanh Thù , ThS. Hå §¾c Th¸i Hoμng - §¹i häc N«ng L©m HuÕ TS. NguyÔn B¸ Ng·i, TS. §Æng Tïng Hoa - §¹i Häc L©m nghiÖp ViÖt Nam KS. Hå Ngäc S¬n, ThS. NguyÔn V¨n M¹n - §¹i Häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn TS. Ph¹m Quang Hμ - ViÖn Thæ Nh−ìng N«ng Ho¸ Hμ Néi - Th¸ng 7 n¨m 2002 ii
Môc Lôc i Lêi nãi ®Çu ii Danh môc c¸c tõ viÕt t¾t 1 PhÇn më ®Çu 5 Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ L©m nghiÖp x· héi Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi 6 Bμi 2: Kh¸i niÖm vÌ L©m nghiÖp x· héi 19 30 Ch−¬ng 2: HÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn L©m nghiÖp x· héi 31 Bμi 4: T×nh h×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch cã liªn quan ®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· 47 héi 61 Ch−¬ng 3: HÖ sinh th¸i nh©n v¨n trong L©m nghiÖp x· héi Bμi 5: Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n 62 Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· héi 78 Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn 87 Bμi 8: Giíi trong L©m nghiÖp x· héi 100 123 Ch−¬ng 4: TiÕp cËn cã sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi 124 Bμi 10: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia 142 i
lêi nãi ®Çu Tõ n¨m 1992, m«n häc L©m nghiÖp x· héi ®−îc ®−a vμo gi¶ng d¹y ë c¸c Tr−êng §¹i häc cã ®μo t¹o vÒ l©m nghiÖp. Trong nh÷ng n¨m ®Çu, ph¸t triÓn vμ gi¶ng d¹y m«n häc chñ yÕu dùa vμo kh¶ n¨ng cña mçi c¬ së ®μo t¹o, kÓ c¶ ph−¬ng ph¸p vμ nguån lùc. V× vËy, gi¶ng day vμ häc tËp m«n häc nμy ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu ®ßi hái ngμy cμng cao vÒ ph¸t triÓn l©m nghiÖp x· héi (LNXH). §−îc sù hç trî cña Dù ¸n hç trî L©m nghiÖp x· héi (Giai ®o¹n I: 1994-1997), viÖc ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o LNXH ®−îc thùc hiÖn lÇn ®Çu tiªn trªn toμn quèc vμ Héi th¶o quèc gia vÒ ®μo t¹o LNXH ®−îc tæ chøc vμo th¸ng 11 n¨m 1996 t¹i Tr−êng §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam ®· ®Ò xuÊt m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng cÇn ®−îc chÝnh thøc ®−a vμo ch−¬ng tr×nh gi¶ng d¹y ë tÊt c¶ c¸c tr−êng ®¹i häc cã ®μo t¹o l©m nghiÖp. Tõ ®ã ®Õn nay, m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng ®· ®−îc gi¶ng d¹y t¹i 5 tr−êng: §¹i häc N«ng L©m Th¸i Nguyªn, §¹i häc L©m nghiÖp ViÖt Nam, §¹i häc N«ng L©m HuÕ, §¹i häc T©y Nguyªn vμ §¹i häc N«ng L©m Thμnh phè Hå ChÝ Minh. Tuy nhiªn, viÖc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh m«n häc nμy cßn nhiÒu h¹n chÕ do máng vÒ ®éi ngò, thiÕu kinh nghiÖm, thiÕu t− liÖu vμ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y phï hîp. Do ®ã sù hîp t¸c gi÷a c¸c tr−êng ®¹i häc vμ c¸c ®èi t¸c liªn quan trong ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh vμ ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cho m«n häc nμy trë nªn hÕt søc cÊp b¸ch. ChÝnh v× vËy, tõ n¨m 1998 Ch−¬ng tr×nh Hç trî LNXH (Giai ®o¹n II: 1998-2001) ®· cã s¸ng kiÕn tæ chøc ph¸t triÓn ch−¬ng tr×nh ®μo t¹o cã sù tham gia, trong ®ã cã viÖc ph¸t triÓn m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng víi sù tham gia cña 7 ®èi t¸c chÝnh: 5 tr−êng ®¹i häc nãi trªn, ViÖn Thæ nh−ìng n«ng ho¸ vμ Trung t©m khuyÕn n«ng khuyÕn l©m tØnh Hoμ B×nh. Qu¸ tr×nh h×nh hîp t¸c ph¸t triÓn m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng ®· ®−îc thùc hiÖn th«ng qua ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®¹o t¹o, c¸c cuéc héi th¶o x©y dùng khung ch−¬ng tr×nh, viÕt dù th¶o, trao ®æi th«ng tin trªn m¹ng, th¶o luËn nhãm, ph¶n biÖn chØnh söa vμ héi th¶o ®¸nh gi¸. §Õn nay bμi gi¶ng ®· ®−îc chØnh söa lÇn thø 2 gåm 4 ch−¬ng víi 10 bμi vμ tËp vËt liÖu gi¶ng d¹y. Tμi liÖu nμy dïng ®Ó gi¶ng d¹y trong thêi gian 45 tiÕt. §Ó hoμn thμnh bμi gi¶ng nμy chóng t«i ®· nhËn ®−îc sù gióp ®ì, t¹o ®iÒu kiÖn vμ gãp ý cña c¸c c¬ quan, tæ chøc vμ c¸ nh©n liªn quan. §Æc biÖt, chóng t«i xin ch©n thμnh c¸m ¬n Bé NN&PTNT, Bé GD&§T, Ch−¬ng tr×nh hç trî LNXH, l·nh ®¹o c¸c tr−êng ®¹i häc ®· chØ ®¹o, tæ chøc, hç trî kinh phÝ vμ ®ãng gãp ý kiÕn. Chóng t«i còng xin c¸m ¬n GS.TS. Phïng Ngäc Lan, TS. ChrÝtina Giesh ®· cã nh÷ng ý kiÕn ®ãng gãp quý b¸u vÒ chuyªn mon cña Bμi gi¶ng nμy. Tuy nhiªn, biªn so¹n bμi gi¶ng theo ph−¬ng ph¸p cïng tham gia, bao gåm nhiÒu vÊn ®Ò míi, nªn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng khiÕm khuyÕt vÒ néi dung vμ c¸ch tr×nh bμy. Chóng t«i rÊt mong nhËn ®−îc sù ®ãng gãp cña tÊt c¶ c¸c b¹n ®ång nghiÖp vμ nh÷ng ai quan t©m. §Þa chØ liªn hÖ: Ban biªn tËp bμi gi¶ng LNXH §¹i c−¬ng - Ch−¬ng tr×nh Hç trî LNXH Kh¸ch s¹n La Thμnh - 218 §éi CÊn - Ba §×nh - Hμ Néi Tel: 8.329833; Fax: 8.329834 Email: sfsp.office@hn.vnn.vn; Website: www.socialforestry.org.vn 123
Danh môc c¸c tõ viÕt t¾t Tõ viÕt t¾t Gi¶i nghÜa §C§C §Þnh canh ®Þnh c− AEA Agro-Ecological Analysis: Ph©n tÝch sinh th¸i n«ng nghiÖp BV & PTR B¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng BVR B¶o vÖ rõng CIPP Context - Input – Process – Product: Bèi c¶nh - §Çu vμo – TiÕn tr×nh – S¶n phÈm. D&D Design & Diagnostic: ChÈn ®ãan vμ ThiÕt kÕ DM Deush Mark: §ång tiÒn §øc FAO Food Agriculture Organization: Tæ chøc N«ng L−¬ng ThÕ giíi FLCD Forestry Local Community Development: Ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång ®Þa ph−¬ng FSR Farming System Research: Nghiªn cøu hÖ thèng canh t¸c G§KR Giao ®Êt khãan rõng GAD Gender & Development: Giíi vμ Ph¸t triÓn GRET Groupe de Recherches et d’ Echanges Technologies: Nhãm nghiªn cøu vμ trao ®æi c«ng nghÖ (Ph¸p) GTZ Gesellschaft fur Technische Zurammentracbeit: C¬ quan ph¸t triÓn kü thuËt §øc HTSD§ HÖ thèng sö dông ®Êt HTX Hîp t¸c x· ICRAF International Center for Research in Agroforestry: Trung t©m quèc tÕ nghiªn cøu n«ng l©m kÕt hîp IIRR International Institute for Rural Recontruction: ViÖn quèc tÕ vÒ t¸i thiÕt n«ng th«n IPM Integrated Plant Manegement: Phßng trõ dÞch bÖnh tæng hîp ISF Itroduction Social Forestry: L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng IUCN International Union for Conservation of Nature: HiÖp héi thÕ giíi vÒ b¶o tån thiªn nhiªn. K/S/A Knowledge/Skill/Attitude: KiÕn thøc / Kü n¨ng / Th¸i ®é KL KiÓm l©m LHQ Liªn hiÖp quèc LM Learning Materials; VËt liÖu gi¶ng d¹y LNC§ L©m nghiÖp céng ®ång LNTT L©m nghiÖp truyÒn thèng LNXH L©m nghiÖp x· héi LNXH§C L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng NGO Non Goverment Organization: Tæ chøc phi chÝnh phñ NLKH N«ng l©m kÕt hîp 124
NN & PTNT N«ng nghiÖp vμ ph¸t triÓn n«ng th«n OHP Over Head Transparency: GiÊy chiÕu bãng kÝnh PAM Programme Alimentaire Mondiale: Ch−¬ng tr×nh lu¬ng thùc thÕ giíi. PARC Protected Area Resources Conservation: B¶o tån tμi nguyªn thiªn nhiªn trong c¸c khu b¶o vª (V−ên quèc gia, khu ®Æc dông) PCD Participatory Cirriculum Development: Ph¸t triÓn chuowng tr×nh cã sù tham gia PRA Participatory Rural Appraisal: §¸nh gi¸ n«ng th«n cã sù tham gia PTBV Ph¸t triÓn bÒn v÷ng PTD Participatory Technology Development: Ph¸t triÓn ký thuËt cã −j tham gia PTG Phñ Thñ t−íng QLDA Qu¶n lý dù ¸n RAPA Regional Agency for Pacific Asia: Tæ chøc vïng Ch©u ¸- Th¸i B×nh D−¬ng (FAO) REF Reference: Tμi liÖu tham kh¶o RRA Rural Rapid Appraisal: §¸nh gi¸ nhanh n«ng th«n SD§ Sö dông ®Êt SDC Swiss Development Cooperation: C¬ quan hîp t¸c ph¸t triÓn Thôy SÜ SFSP Social Forestry Support Programme: Ch−¬ng tr×nh hç trî l©m nghiÖp x· héi SIDA Swedish Internatinonal Development Agency: C¬ quan ph¸t triÓn quèc tÕ Thôy §iÓn. STNV Sinh th¸i nh©n v¨n SWOT Strength – Weakness – Opportunity – Threaten: §iÓm m¹nh - §iÓm yÕu – C¬ héi – Th¸ch thøc. TNTN Tμi nguyªn thiªn nhiªn ToT Training of Trainer: §μo t¹o gi¸o viªn UBND ñy ban nh©n d©n UNDP United Nation Development Programme UNEP United Nation Environment Programme: Ch−¬ng tr×nh m«i tr−êng Liªn hiÖp quèc. WCED World Council on Environment & Development: Uû héi thÕ giíi vÒ m«i tr−êng vμ ph¸t triÓn. WID Women in Development: Phô n÷ trong ph¸t triÓn WWF World Wide Fund for Nature: Quü quèc tÕ vÒ b¶o vÖ thiªn nhiªn WED Women, Enviroment and sustainable Development 125
126
PhÇn më ®Çu Giíi thiÖu m«n häc 1. Lý do vμ vÞ trÝ m«n häc T×nh h×nh kinh tÕ x· héi ViÖt Nam ®· vμ ®ang thay ®æi rÊt nhanh, nhÊt lμ tõ khi b¾t ®Çu sù nghiÖp ®æi míi, tõ thùc tiÔn ®ã ®ßi hái chóng ta ph¶i thay ®æi vÒ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn trong qu¶n lý tμi nguyªn thiªn nhiªn nãi chung, tμi nguyªn rõng vμ ®Êt rõng nãi riªng. LNXH ra ®êi nh»m h−íng tíi chuyÓn tõ nÒn l©m nghiÖp lÊy quèc doanh lμm chÝnh sang nÒn l©m nghiÖp nh©n d©n cã nhiÒu thμnh phÇn kinh tÕ tham gia. Thùc tiÔn LNXH ®· xuÊt hiÖn ë n−íc ta gÇn 2 thËp kû qua vμ hiÖn ®ang ®−îc ph¸t triÓn. LNXH ®· vμ ®ang gãp phÇn xøng ®¸ng vμo chiÕn l−îc g×n gi÷ vμ ph¸t triÓn tμi nguyªn rõng, xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo ë c¸c vïng n«ng th«n miÒn nói. M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng ra ®êi sÏ gãp phÇn ®¸p øng yªu cÇu ph¸t triÓn LNXH ë n−íc ta b»ng viÖc cung cÊp cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vμ ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn LNXH. KÕt qu¶ ®¸nh gi¸ nhu cÇu ®μo t¹o LNXH n¨m 1996 cho thÊy c¸c c¸n bé khuyÕn n«ng khuyÕn l©m thiÕu ph−¬ng ph¸p, kü n¨ng khi lμm viÖc víi céng ®ång ®Þa ph−¬ng. ChÝnh ®iÒu nμy ®· lμm cho c«ng t¸c ph¸t triÓn, phæ cËp cña hä trë nªn kÐm hiÖu qu¶ vμ kh«ng ®¸p øng ®−îc nhu cÇu cña thùc tiÔn s¶n xuÊt n«ng l©m nghiÖp. Nghiªn cøu m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng sÏ gióp sinh viªn cã ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng vμ th¸i ®é LNXH ®Ó hä cã thÓ thùc hiÖn tèt c«ng viÖc chuyªn m«n sau nμy. M«n häc nμy cßn cung cÊp kiÕn thøc nÒn t¶ng ®Ó sinh viªn cã thÓ tiÕp cËn c¸c m«n häc liªn quan nh− Qu¶n lý dù ¸n LNXH, N«ng l©m kÕt hîp, KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m vμ c¸c m«n häc kh¸c. 2. Môc ®Ých cña m«n häc M«n häc LNXH ®¹i c−¬ng nh»m trang bÞ cho ng−êi häc nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n vÒ LNXH ®Ó hä cã ®−îc ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn phï hîp khi thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng chuyªn m«n. M«n häc cßn gióp cho ng−êi häc cã c¬ së ®Ó ¸p dông c¸c kiÕn thøc, kÜ n¨ng vμ th¸i ®é phï hîp víi hoμn c¶nh cô thÓ, c«ng viÖc vμ thùc hiÖn linh ho¹t c¸c ho¹t ®éng L©m nghiÖp x· héi. M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng cßn khuyÕn khÝch sù quan t©m vμ sù tham gia cña sinh viªn vμo tiÕp cËn c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp x· héi ë ViÖt Nam. 3. CÊu tróc cña ch−¬ng tr×nh m«n häc Ch−¬ng tr×nh m«n häc LNXH ®¹i c−¬ng bao gåm c¸c néi dung ®−îc kÕt cÊu trong b¶ng 0.1: 1
B¶ng 0.1: CÊu tróc m«n häc LNXH§C Ch−¬ng Bμi gi¶ng Thêi gian Giíi thiÖu m«n häc 1 tiÕt PhÇn më ®Çu Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi 2 tiÕt Ch−¬ng 1: Tæng quan vÒ Bμi 2: Kh¸i niÖm vÒ L©m nghiÖp x· héi 5 tiÕt L©m nghiÖp x· héi 7 tiÕt Céng Bμi 3: Giíi thiÖu hÖ thèng chÝnh s¸ch cã liªn 5 tiÕt Ch−¬ng 2: quan tíi ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi HÖ thèng chÝnh s¸ch liªn quan ®Õn Bμi 4: T×nh h×nh thùc hiÖn chÝnh s¸ch cã liªn 5 tiÕt quan ®Õn ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi 10 tiÕt Céng Bμi 5: Kh¸i niÖm hÖ sinh th¸i nh©n v¨n 2 tiÕt Ch−¬ng 3: Bμi 6: Ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong L©m nghiÖp x· 2 tiÕt héi HÖ sinh th¸i nh©n v¨n trong L©m Bμi 7: KiÕn thøc b¶n ®Þa trong qu¶n lý tμi nghiÖp x· héi 4 tiÕt nguyªn thiªn nhiªn Bμi 8: Giíi trong L©m nghiÖp x· héi 4 tiÕt 12 tiÕt Céng Ch−¬ng 4: Bμi 9: Sù tham gia trong L©m nghiÖp x· héi 6 tiÕt TiÕp cËn cã sù tham gia Bμi 10: Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia 9 tiÕt trong L©m nghiÖp x· héi 15 tiÕt Céng Tæng céng 45 tiÕt 2
CÊu tróc ch−¬ng tr×nh m«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng cã thÓ ®−îc minh häa trong h×nh 0.1. Kh¸i niÖm L©m nghiÖp x· héi TiÕp cËn cã sù tham gia ChÝnh HÖ sinh s¸ch th¸i nh©n v¨n Chó thÝch: §−êng ph¸t triÓn §−êng nhËn thøc. H×nh 0.1: M« h×nh ho¸ cÊu tróc m«n häc LNXH§C C¸c néi dung cña m«n häc trong B¶ng 0.1. vμ mèi quan hÖ cña chóng ®−îc m« h×nh ho¸ nh− trong h×nh 0.1. vμ gi¶i thÝch nh− sau: Kh¸i niÖm LNXH ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn dùa trªn sù ph¸t triÓn x· héi; c¸c ho¹t ®éng thùc tiÔn vÒ l©m nghiÖp hiÖn nay; c¸c c¬ së tiÒn ®Ò vÒ ®iÒu kiÖn tù nhiªn vμ KTXH; ®Þnh h−íng vμ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn cña §¶ng vμ Nhμ n−íc; ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia. Con ®−êng h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn lý luËn vÒ LNXH lμ tõ trùc quan sinh ®éng ®Õn t− duy trõu t−îng mμ ë ®©y §−êng ph¸t triÓn LNXH trong h×nh 0.1. ®−îc hiÓu lμ kh¸i niÖm LNXH ph¶i ®−îc h×nh thμnh tõ ®iÒu kiÖn thùc tÕ vμ cô thÓ cña tõng ®Þa ph−¬ng, tõng vïng ®Ó gi¶i quyÕt c¸c yªu cÇu ®ßi hái tõ thùc tiÔn. C¸c lý luËn vÒ LNXH cÇn ph¶i ®−îc ph¶n ¶nh l¹i ®êi sèng thùc tiÔn. Thùc tiÔn LNXH lu«n thay ®æi vμ h−íng tíi ph¸t triÓn. Do ®ã cÇn ph¶i cã qu¸ tr×nh nhËn thøc l¹i vÒ c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn LNXH. §−êng nhËn thøc LNXH ë ®©y ®−îc gi¶i thÝch b»ng qu¸ tr×nh tõ t− duy trõu t−îng ®Õn thùc tiÔn. LNXH ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng thay ®æi vÒ chÝnh s¸ch, thÓ chÕ, tæ chøc phï hîp, nhËn thøc vμ t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ph¸t triÓn KTXH vμ b¶o vÖ tμi nguyªn thiªn nhiªn. 3
C¶ hai con ®−êng hay qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vμ nhËn thøc lμ qu¸ tr×nh ®éng, lu«n ®−îc nèi tiÕp theo tiÕn tr×nh ph¸t triÓn. §Ó ®¶m b¶o cho c¸c con ®−êng ph¸t triÓn vμ nhËn thøc LNXH võa cã tÝnh chÊtt lý luËn vμ kh¸i qu¸t cao, võa ph¶n ¶nh ®óng ®iÒu kiÖn thùc tÕ th× ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn cã sù tham gia ®−îc xem lμ trung t©m. H×nh 0.1. chØ ra r»ng TiÕp cËn cã sù tham gia lμm c¬ së nÒn t¶ng vμ xuyªn suèt trong ph¸t triÓn LNXH nãi chung vμ tiÕp cËn m«n häc LNXH nãi riªng. 4. Ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn m«n häc M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nhiÒu ph−¬ng ph¸p kh¸c nhau nh− lμ thuyÕt tr×nh, th¶o luËn nhãm, giao bμi tËp, ®ãng vai, bμi tËp t×nh huèng . . . do ®ã sinh viªn còng cã thÓ tiÕp cËn m«n häc b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. • D¹y vμ häc lÝ thuyÕt trªn líp Sinh viªn trªn líp cã thÓ lÜnh héi kiÕn thøc LNXH th«ng qua c¸c h×nh thøc sau: - TiÕp thu phÇn tr×nh bμy bμi gi¶ng cña gi¸o viªn ë trªn líp. §Ó cã thÓ tiÕp thu tèt gi¸o viªn cÇn vËn dông c¸c ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y thÝch hîp ®Ó tiÕn hμnh gi¶ng d¹y theo yªu cÇu cña tõng bμi vμ néi dung. Ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y lÊy sinh viªn lμm trung t©m sÏ ®−îc vËn dông. Sinh viªn sÏ tham gia tr¶ lêi c¸c c©u hái vÊn ®¸p cña gi¸o viªn hoÆc ®Æt c¸c vÊn ®Ò ch−a râ cho c¶ líp cïng trao ®æi. - Sinh viªn häc theo nhãm b»ng c¸c bμi tËp nhãm ngay trªn líp. Sinh viªn sÏ nghiªn cøu tμi liÖu cã liªn quan tr−íc khi ®Õn líp. KÕt qu¶ th¶o luËn nhãm sÏ do sinh viªn tr×nh bμy, cïng nhau tæng kÕt vμ ®óc rót ngay t¹i trªn líp. • D¹y vμ häc kÜ n¨ng M«n häc L©m nghiÖp x· héi ®¹i c−¬ng ®ßi hái sinh viªn ph¶i tiÕp thu vμ thùc hμnh ®−îc kü n¨ng t− duy vμ kü n¨ng nghÒ nghiÖp. Sinh viªn thùc hμnh c¸c kÜ n¨ng ngay trªn líp th«ng qua c¸c ho¹t ®éng nh− th¶o luËn nhãm, ®ãng vai, bμi tËp nhãm, ®éng n·o, bμi tËp t×nh huèng, kiÓm tra vμ ®¸nh gi¸. Mét sè kü n¨ng sÏ ®−îc sinh viªn thùc hμnh th«ng qua c¸c ®ît thùc tËp hiÖn tr−êng cña m«n häc vμ kÕt hîp víi c¸c m«n häc liªn quan. Qu¸ tr×nh tù häc cña sinh viªn sÏ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua bμi giao nhiÖm vô. Sinh viªn sÏ tù häc theo c¸ nh©n hay nhãm. C¸c tμi liÖu tham kh¶o ®−îc gi¸o viªn ph¸t hoÆc giíi thiÖu, h−íng dÉn c¸c néi dung vμ yªu cÇu. Sinh viªn tù nghiªn cøu theo c¸ nh©n hay nhãm. Qu¸ tr×nh tù häc sÏ ®−îc gi¸o viªn ®¸nh gi¸ trong qu¸ tr×nh gi¶ng bμi hoÆc bμi kiÓm tra. 4
Ch−¬ng 1 Tæng quan vÒ L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong ch−¬ng nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng: • Gi¶i thÝch ®−îc bèi c¶nh ra ®êi vμ ph¸t triÓn L©m nghiÖp x· héi. • Tr×nh bμy ®−îc LNXH lμ g×. • Ph©n biÖt ®−îc LNXH vμ L©m nghiÖp truyÒn thèng (LNTT). • VËn dông ®−îc c¸c quan ®iÓm vÒ LNXH ®Ó tiÕp cËn c¸c m«n häc kh¸c nh− KhuyÕn n«ng khuyÕn l©m, Qu¶n lý dù ¸n, N«ng l©m kÕt hîp... • Gi¶i thÝch ®−îc tÇm quan träng vμ c¸c ý nghÜa cña LNXH ®èi víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©m nghiÖp ë ViÖt Nam. 5
Bμi 1: Bèi c¶nh ra ®êi cña L©m nghiÖp x· héi Môc tiªu: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn sÏ cã kh¶ n¨ng gi¶i thÝch vμ ph©n tÝch ®−îc nh÷ng ®iÓm chÝnh cña t×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi vμ bèi c¶nh ra ®êi cña LNXH ë ViÖt Nam nh− c¸c c¬ së vÒ kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ vμ thÓ chÕ, c¬ së vÒ tμi nguyªn vμ c«ng nghÖ, tõ ®ã cã c¸ch nh×n tæng qu¸t vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH cña n−íc ta. KÕ ho¹ch bμi gi¶ng: Néi dung Ph−¬ng ph¸p VËt liÖu Thêi gian 1. T×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi Gi¶ng bμi cã OHP, 1 tiÕt minh ho¹ 2. Bèi c¶nh ra ®êi LNXH ë ViÖt Nam VÊn ®¸p Tμi liÖu 1 tiÕt ®äc thªm 6
T×nh h×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi §Æc ®iÓm chñ yÕu cña L©m nghiÖp truyÒn thèng liªn quan ®Õn ph¸t triÓn LNXH Ngay tõ buæi b×nh minh cña lÞch sö, con ng−êi ®· lÊy tõ rõng c¸c thøc ¨n, chÊt ®èt, vËt liÖu phôc vô cuéc sèng, rõng ®−îc coi lμ c¸i n«i sinh ra vμ lμ m«i tr−êng sèng cña con ng−êi. §Õn thÕ kû 17, hÖ thèng qu¶n lý rõng ®−îc ra ®êi t¹i Ch©u ¢u, ®¸nh dÊu mét xu h−íng míi trong viÖc khai th¸c vμ t¸i t¹o tμi nguyªn rõng. Khai th¸c, lîi dông vμ t¸i t¹o tμi nguyªn rõng ngμy cμng ph¸t triÓn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ngμy cμng cao cña x· héi lu«n ®ßi hái ph¶i cã mét hÖ thèng qu¶n lý rõng thÝch hîp. Hai qu¸ tr×nh nμy ph¸t triÓn ngμy cμng cao vμ dÇn dÇn h×nh thμnh ngμnh l©m nghiÖp. Ngμnh l©m nghiÖp ra ®êi ngμy cμng cã vÞ trÝ quan träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ-x· héi cña mçi quèc gia. Nh− vËy l©m nghiÖp ra ®êi xuÊt ph¸t tõ nhu cÇu thùc tiÔn cña x· héi ®èi víi rõng vμ vai trß cña x· héi ®èi víi rõng th«ng qua chøc n¨ng qu¶n lý, g×n g÷i vμ ph¸t triÓn rõng. Mçi giai ®o¹n lÞch sö nhu cÇu x· héi vμ vai trß cña x· héi ®èi víi rõng kh¸c nhau nªn nhËn thøc vμ ph¸t triÓn l©m nghiÖp còng kh¸c nhau, phï hîp víi tõng giai ®o¹n lÞch sö. Trong mét thêi gian dμi ph¸t triÓn l©m nghiÖp dùa vμo lîi dông vèn tù nhiªn s½n cã cña rõng ®· h×nh thμnh quan ®iÓm truyÒn thèng cho r»ng chøc n¨ng chñ yÕu cña l©m nghiÖp lμ s¶n xuÊt gç ®Ó cung cÊp cho x· héi, do vËy nhiÖm vô chÝnh cña l©m nghiÖp ®−îc xem lμ qu¶n lý rõng ®Ó s¶n xuÊt gç. §©y chÝnh lμ con ®−êng dÉn ®Õn h×nh thμnh lo¹i h×nh l©m nghiÖp hiÖn ®¹i mμ ®Æc tr−ng cña nã lμ ®éc canh, s¶n xuÊt tËp trung, ®Çu t− cao, c«ng nghÖ vμ kü thuËt tiÕn tiÕn. Lo¹i h×nh l©m nghiÖp nμy ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn m¹nh ë Ch©u ¢u dÇn dÇn h×nh thμnh ë nhiÒu n−íc nhiÖt ®íi trong nh÷ng thËp kû gÇn ®©y vμ ®−îc xem nh− lμ l©m nghiÖp truyÒn thèng ®Ó ph©n biÖt víi c¸c trμo l−u l©m nghiÖp kh¸c xuÊt hiÖn tõ gÇn 2 thËp kû gÇn ®©y nh−: L©m nghiÖp x· héi, L©m nghiÖp míi, L©m nghiÖp tæng hîp, L©m nghiÖp gÇn víi tù nhiªn. L©m nghiÖp truyÒn thèng chñ yÕu dùa trªn nÒn t¶ng cña kü thuËt l©m sinh víi môc tiªu chÝnh lμ t¹o ra vμ khai th¸c c¸c s¶n phÈm gç. Do ®ã l©m nghiÖp ®−îc ph©n t¸ch t−¬ng ®èi râ rμng víi n«ng nghiÖp hoÆc víi c¸c ngμnh nghÒ kh¸c. L©m nghiÖp truyÒn thèng cã nh÷ng ®iÓm chñ yÕu liªn quan ®Õn l©m nghiÖp cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nhiÖt ®íi, ®ã lμ: • L©m nghiÖp dùa trªn mét ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng nh»m môc ®Ých phôc vô nhu cÇu x· héi vÒ s¶n phÈm gç ngμy cμng cao. • Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng chñ yÕu dùa trªn nÒn t¶ng cña khoa häc tù nhiªn ®−îc thÓ hiÖn b»ng c¸c kü thuËt l©m sinh thuÇn tuý. • Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng truyÒn thèng chØ phï hîp víi nh÷ng n¬i kh«ng cã tranh chÊp ®Êt ®ai, cã nhiÒu c¬ héi viÖc lμm vμ thu nhËp kh¸c cho c¸c céng ®ång d©n c−. Ph−¬ng thøc qu¶n lý nμy khã phï hîp víi nh÷ng n¬i ®«ng d©n c− vμ hoμn c¶nh x· héi nh− ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn nhiÖt ®íi hiÖn nay. • Ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng trªn chØ cã thÓ thùc hiÖn trong mét m«i tr−êng thèng nhÊt vÒ luËt ph¸p vμ thÓ chÕ nhμ n−íc, Ýt bÞ chi phèi bëi c¸c yÕu tè céng ®ång, phong tôc tËp qu¸n vμ luËt lÖ ®Þa ph−¬ng. 7
Theo Rao (1990) l©m nghiÖp truyÒn thèng cã nguån gèc tõ Ch©u ¢u ®−îc ¸p dông ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn ®· ®i theo chiÒu h−íng sau: • ThiÕt lËp quyÒn hîp ph¸p cña c¸c chñ thÓ nhμ n−íc vμ t− nh©n trong qu¶n lý vμ sö dông tμi nguyªn rõng. DÉn ®Õn nhμ n−íc qu¶n lý rõng víi quyÒn bÊt kh¶ kh¸ng ®· trë thμnh mét nçi ¸m ¶nh l©u dμi ®èi víi ng−êi d©n sèng gÇn rõng vμ phô thuéc vμo rõng. • Quy ®Þnh c¸c chØ tiªu khai th¸c gç hμng ho¸ vμ t¨ng sè l©m s¶n lÊy tõ rõng mμ kh«ng cÇn hái: “v× quyÒn lîi cña ai?”. • Bßn rót tμi nguyªn rõng c¹n kiÖt mÆc dï vÉn nªu khÈu hiÖu duy tr× æn ®Þnh n¨ng suÊt rõng, dÉn ®Õn gi¶m sót nguån tμi nguyªn rõng. • Thùc hiÖn qu¶n lý rõng b»ng c¸c chiÕn l−îc, ch−¬ng tr×nh do c¸c c¬ quan nhμ n−íc v¹ch ra mμ kh«ng cÇn cã sù tham gia cña nh©n d©n. • Sö dông søc d©n nh− lμ lμm c«ng ¨n l−¬ng, phñ nhËn vai trß b¶o vÖ rõng vμ quyÒn h−ëng lîi rõng cña hä. L©m nghiÖp truyÒn thèng cã mét lÞch sö l©u dμi, cã nh÷ng mÆt m¹nh, mÆt yÕu vμ ®−îc coi lμ tiÒn ®Ò, khëi nguyªn cho ph¸t triÓn LNXH, lμ sù tiÕp tôc cña chiÕn l−îc l©m nghiÖp ë c¸c n−íc nhiÖt ®íi ®ang ph¸t triÓn. Xu thÕ ph¸t triÓn vμ nguyªn nh©n ra ®êi cña LNXH T×m hiÓu sù ra ®êi vμ ph¸t triÓn cña LNXH ë mét sè n−íc Ch©u ¸ cã thÓ nhËn thÊy mét sè thay ®æi vμ chuyÓn dÞch trong ngμnh l©m nghiÖp nh− sau: • Xu thÕ phi tËp trung ho¸ xuÊt hiÖn b»ng qu¸ tr×nh ph©n cÊp qu¶n lý tμi nguyªn rõng ®· h×nh thμnh vμ b−íc ®Çu mang l¹i hiÖu qu¶. Th«ng qua ®ã nhiÒu thμnh phÇn kinh tÕ ®· tham gia vμo qu¶n lý tμi nguyªn, vai trß cña ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng ®−îc n©ng cao. • Xu thÕ chuyÓn tõ khai th¸c, lîi dông gç sang sö dông tæng hîp, ®a s¶n phÈm theo ph−¬ng thøc sö dông tæng hîp tμi nguyªn rõng. • Xu thÕ ph¸t triÓn tõ ®¬n ngμnh l©m nghiÖp sang ph¸t triÓn ®a ngμnh theo h−íng ph¸t triÓn n«ng th«n tæng hîp. • Xu thÕ quèc tÕ ho¸ trong viÖc phèi hîp, liªn kÕt c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp. Theo Donovan vμ TrÇn §øc Viªn (1997) LNXH ra ®êi vμo ®Çu nh÷ng n¨m 1970, do c¸c nguyªn nh©n chñ yÕu sau: • ChÝnh phñ c¸c n−íc bÞ thÊt b¹i trong viÖc kiÓm so¸t c¸c nguån tμi nguyªn rõng. • Sù kÐm hiÖu qu¶ cña l©m nghiÖp dùa trªn nÒn t¶ng c«ng nghiÖp rõng vμ s¶n phÈm gç thuÇn tuý. • Xu thÕ phi tËp trung ho¸ vμ d©n chñ ho¸ trong viÖc qu¶n lý c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. • C¸c nhu cÇu c¬ b¶n cña n«ng d©n vÒ l−¬ng thùc vμ l©m s¶n kh«ng ®−îc ®¸p øng. 8
• Cã sù m©u thuÉn vÒ lîi Ých gi÷a nhμ n−íc vμ céng ®ång cïng víi ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng ®èi víi c¸c s¶n phÈm cña rõng. T¹i mét sè n−íc LNXH ®· ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn dùa trªn c¸c s¸ng kiÕn cña céng ®ång nh− c¸c céng ®ång tù ®Ò ra c¸c quy chÕ ®Ó kiÓm so¸t, sö dông c¸c nguån tμi nguyªn rõng cña hä; thμnh lËp hÖ thèng tù qu¶n vμ ra quyÕt ®Þnh; x©y dùng c¸c c¬ chÕ ®ãng gãp vμ chia sÎ lîi Ých. ë nhiÒu n−íc kh¸c LNXH ®−îc h×nh thμnh khi chÝnh phñ c¸c n−íc nhËn thøc ®−îc vai trß quan träng cña ng−êi d©n trong viÖc b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. Tr−íc hÕt lμ c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ng−êi d©n tham gia vμo c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp, tiÕp theo lμ quyÒn sö dông ®Êt l©u dμi cho c¸c hé gia ®×nh ®−îc x¸c ®Þnh. C¸c dù ¸n LNXH chñ yÕu tËp trung vμo viÖc hç trî vμ gióp ®ì c¸c hé gia ®×nh gi¶i quyÕt c¸c nhu cÇu thiÕt yÕu vμ khuyÕn khÝch ph¸t triÓn n«ng l©m nghiÖp. Sau nh÷ng thÊt b¹i vμ kÐm hiÖu qu¶ cña c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH trong giai ®o¹n ®Çu, chÝnh phñ vμ c¸c tæ chøc quèc tÕ hç trî c¸c céng ®ång tham gia vμo viÖc tù qu¶n lý c¸c nguån tμi nguyªn thiªn nhiªn. LNXH ra ®êi vμ ph¸t triÓn ®Ó t¹o ra sù ph¸t triÓn cã hiÖu qu¶ b»ng viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò h−ëng dông tμi nguyªn rõng, h×nh thøc l©m nghiÖp céng qu¶n gi÷a chÝnh phñ vμ céng ®ång ®· xuÊt hiÖn vμ ph¸t triÓn. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn LNXH Theo Wiersum (1994), qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH trªn thÕ giíi tr¶i qua c¸c thêi kú víi c¸c c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau nh−ng rÊt ®Æc tr−ng cho qu¸ tr×nh chuyÓn tõ l©m nghiÖp truyÒn thèng sang LNXH. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH ë Ch©u ¸ ®−îc tiÕn triÓn theo c¸c mèc cña c¸c giai ®o¹n ®−îc kh¸i qu¸t trong c¸c b¶ng 2.1. B¶ng 1.1: Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn LNXH Tr−íc 1950 1950-1970 1971-1990 Tõ 1991 ®Õn nay L©m nghiÖp truyÒn thèng L©m nghiÖp x· héi L©m nghiÖp L©m nghiÖp L©m nghiÖp hé gia ®×nh L©m nghiÖp céng ®ång thuéc ®Þa nhμ n−íc L©m nghiÖp nhμ n−íc L©m nghiÖp nhμ n−íc MÇm mèng L©m nghiÖp L©m nghiÖp t− nh©n L©m nghiÖp hé gia ®×nh l©m nghiÖp t− nh©n L©m nghiÖp céng ®ång L©m nghiÖp t− nh©n céng ®ång L©m nghiÖp céng qu¶n Nguån: §inh §øc ThuËn (2002) • Giai ®o¹n: Tr−íc n¨m 1950 §Æc tr−ng cña giai ®o¹n nμy lμ l©m nghiÖp thuéc ®Þa vμ phong kiÕn. QuyÒn së h÷u ®Êt ®ai vμ rõng thuéc vÒ c¸c nhμ t− s¶n n−íc ngoμi, c¸c chñ ®ån ®iÒn. Mét phÇn ®Êt ®ai thuéc vÒ quyÒn tù qu¶n cña c¸c céng ®ång. Ho¹t ®éng chñ yÕu cña l©m nghiÖp lμ khai th¸c v¬ vÐt tμi nguyªn rõng phôc vô cho ''MÉu Quèc'' vμ giai cÊp thèng trÞ. • Giai ®o¹n: 1950 - 1970 9
C¸c n−íc thùc hiÖn quèc h÷u ho¸ rõng vμ x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u, qu¶n lý ®Êt rõng thuéc nhμ n−íc. L©m nghiÖp nhμ n−íc chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o. Ho¹t ®éng l©m nghiÖp chñ yÕu vÉn dùa vμo khai th¸c gç nh−ng tËp trung nhiÒu cho xuÊt khÈu sang c¸c n−íc ph¸t triÓn. ë giai ®o¹n nμy, tμi nguyªn rõng ë hÇu hÕt c¸c n−íc bÞ tμn ph¸ nghiªm träng, tû lÖ tμn che gi¶m sót nhanh chãng. • Giai ®o¹n: 1971 - 1990 ChÝnh phñ huy ®éng nh©n d©n ®Þa ph−¬ng vμo b¶o vÖ vμ ph¸t triÓn rõng. Mét phÇn rõng vμ ®Êt rõng ®−îc giao cho c¸c hé gia ®×nh qu¶n lý. C¸c ch−¬ng tr×nh LXNH ra ®êi víi môc tiªu trî gióp cho sù ph¸t triÓn vμ tho¶ m·n c¸c nhu cÇu vÒ l©m s¶n cña ng−êi d©n. C¸c n−íc gi¶m dÇn l−îng khai th¸c gç. Ho¹t ®éng l©m nghiÖp ®· h−íng vμo khai th¸c, lîi dông tæng hîp theo h×nh thøc n«ng l©m kÕt hîp, ph¸t triÓn nhiÒu lo¹i s¶n phÈm kh¸c nhau, chuyÓn tõ s¶n xuÊt ®¬n ngμnh sang s¶n xuÊt ®a ngμnh. • Giai ®o¹n: Tõ 1991 ®Õn nay C¸c chÝnh phñ tiÕp tôc ph©n cÊp qu¶n lý theo h−íng phi tËp trung ho¸, gia t¨ng quyÒn h¹n tù qu¶n cho chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng. Mét phÇn rõng vμ ®Êt rõng ®−îc giao cho c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng theo h−íng l©m nghiÖp céng ®ång. ChÝnh phñ c¸c n−íc vμ c¸c nhμ tμi trî ®Çu t− cho c¸c dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. Xu h−íng céng qu¶n gi÷a ChÝnh phñ vμ c¸c céng ®ång t¨ng lªn. N«ng l©m kÕt hîp, ph¸t triÓn tæng hîp theo h−íng ®a ngμnh ®· trë thμnh ph−¬ng thøc ho¹t ®éng phæ biÕn cña ngμnh l©m nghiÖp. HiÖn tr¹ng ph¸t triÓn LNXH 1.4.1. QuyÒn h−ëng dông tμi nguyªn rõng Theo Donovan (1997), §inh §øc ThuËn (2002) phÇn lín c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn x¸c ®Þnh quyÒn së h÷u ®Êt ®ai thuéc vÒ nhμ n−íc nh−ng ®−îc ph©n cÊp theo c¸c quyÒn sö dông kh¸c nhau. Sù ph©n cÊp vÒ quyÒn sö dông ®Êt ®ai ë c¸c n−íc kh¸c nhau vÒ c¸c mÆt nh− lo¹i ®Êt ®−îc giao, ®èi t−îng ®−îc giao, quyÒn s¶n xuÊt vμ chuyÓn nh−îng, quy m« ®−îc giao, thêi gian giao, tr¸ch nhiÖm ®−îc giao. Sù ph©n cÊp vÒ quyÒn sö dông ®Êt ®ai ®−îc thÓ hiÖn ë viÖc x¸c ®Þnh lo¹i ®Êt nμo nhμ n−íc qu¶n lý, lo¹i ®Êt nμo ®−îc giao cho c¸c tæ chøc vμ c¸ nh©n qu¶n lý. Theo §inh §øc ThuËn (2002) c¬ chÕ ph©n cÊp quyÒn sö dông ®Êt t¹i mét sè n−íc nh− sau: T¹i Ên §é, nhμ n−íc chØ giao ®Êt kh«ng cã rõng cho c¸c céng ®ång ®Þa ph−¬ng, ®Êt l©m nghiÖp do nhμ n−íc thèng nhÊt qu¶n lý hoÆc theo h×nh thøc céng qu¶n. Trung Quèc x¸c ®Þnh cã 2 h×nh thøc së h÷u ®Êt ®ai lμ së h÷u nhμ n−íc vμ së h÷u tËp thÓ. Nh− vËy ®èi víi ®Êt ®ai thuéc quyÒn së h÷u cña tËp thÓ. TÊt c¶ ®Êt cã rõng vμ kh«ng cã rõng ®Òu ®−îc giao cho céng ®ång. Nepal qui ®Þnh c¸c céng ®ång ®−îc qu¶n lý c¸c nguån tμi nguyªn trong vÞ trÝ l·nh thæ. §èi víi c¸c lo¹i ®Êt n»m trong vïng ®Öm cña c¸c v−ên quèc gia hay khu b¶o tån thiªn nhiªn, xu h−íng chung lμ ph¸t triÓn céng qu¶n gi÷a nhμ n−íc vμ ng−êi d©n. §èi t−îng ®−îc giao chñ yÕu gåm cÊp giÊy chøng nhËn quyÒn sö dông ®Êt cho c¸c c¸ nh©n, cÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho céng ®ång, cÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho c¸c tæ chøc x· héi. Theo Donovan (1997), hiÖn nay Philippines, Th¸i lan, Trung Quèc ®· cÊp 10
giÊy phÐp sö dông ®Êt cho c¸c c¸ nh©n theo c¸c ch−¬ng tr×nh LNXH. Philippines vμ Nepal ®· cÊp giÊy phÐp sö dông cho c¸c céng ®ång. Mét sè n−íc kh¸c nh− ¢n §é, Indonesia kh«ng tiÕn hμnh giao ®Êt l©m nghiÖp cho c¸ nh©n vμ céng ®ång. QuyÒn s¶n xuÊt vμ chuyÓn nh−îng ®Êt l©m nghiÖp trªn ®Êt ®−îc giao ®−îc nhμ n−íc qui ®Þnh quyÒn tù x¸c ®Þnh c¸c lo¹i h×nh s¶n xuÊt (n«ng nghiÖp, n«ng l©m kÕt hîp, l©m nghiÖp), lùa chän c©y trång, trao ®æi s¶n phÈm vμ thõa kÕ. Theo Donovan (1997) qui m« giao ®Êt cho mét hé gia ®×nh vμ céng ®ång ë Th¸i Lan lμ 2,8 ha ®èi víi ®Êt n«ng nghiÖp vμ 0,8ha ®èi víi ®Êt thæ c−, ë Philippines kh«ng cã giíi h¹n vÒ diÖn tÝch ®Êt ®Ó giao cho c¸c c¸ nh©n víi giÊy phÐp sö dông ®Êt trong thêi gian 25 n¨m vμ sau ®ã cã thÓ ®−îc gia h¹n. Theo Donovan (1997), §inh §øc ThuËn (2002) t¹i c¸c n−íc trong khu vùc Ch©u ¸ - Th¸i B×nh D−¬ng, sù ph©n cÊp qu¶n lý c¸c khu rõng tù nhiªn vμ nh©n t¹o ®−îc thùc hiÖn theo c¸c cÊp ®é sau: • Nhμ n−íc qu¶n lý hoμn toμn, ng−êi d©n kh«ng ®−îc khai th¸c vμ sö dông bÊt kú s¶n phÈm nμo tõ rõng. • Nhμ n−íc qu¶n lý c¸c s¶n phÈm chÝnh, ng−êi d©n ®−îc khai th¸c vμ sö dông c¸c s¶n phÈm phô. • Nhμ n−íc ký hîp ®ång b¶o vÖ rõng víi ng−êi d©n vμ céng ®ång ®Þa ph−¬ng. Ng−êi d©n ®−îc h−ëng c¸c s¶n phÈm n«ng l©m kÕt hîp xen víi c¸c lo¹i c©y gç. Nhμ n−íc tr¶ c«ng b¶o vÖ. • Nhμ n−íc vμ céng ®ång céng qu¶n c¸c khu rõng. S¶n phÈm gç ®−îc ph©n phèi theo tØ lÖ gi÷a nhμ n−íc vμ céng ®ång. C¸c s¶n phÈm phô thuéc quyÒn qu¶n lý vμ sö dông cña céng ®ång. • Nhμ n−íc hç trî ®Çu vμo, ng−êi d©n tiÕn hμnh trång rõng, ch¨m sãc, b¶o vÖ. S¶n phÈm thu ®−îc sÏ ®−îc ph©n phèi theo tØ lÖ ®Çu t−. 1.4.2. HÖ thèng chÝnh s¸ch vμ hç trî ph¸t triÓn LNXH ®Ó phôc vô cho ph¸t triÓn LNXH ChÝnh phñ c¸c n−íc x©y dùng hÖ thèng chÝnh s¸ch nh»m x¸c ®Þnh nh÷ng −u tiªn, khuyÕn khÝch cho ho¹t ®éng l©m nghiÖp th«ng qua c¸c biÖn ph¸p hç trî vËt t−, kü thuËt, tμi chÝnh, ®μo t¹o, c¬ së h¹ tÇng céng víi hÖ thèng dÞch vô hai ®Çu. Theo §inh §øc ThuËn (2002) hÖ thèng luËt ph¸p vÒ l©m nghiÖp cña c¸c n−íc ®· cã nh÷ng thay ®æi theo xu thÕ sau: • Tõ hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh quyÒn së h÷u duy nhÊt vμ phÇn lín thuéc vÒ nhμ n−íc ®èi víi rõng vμ ®Êt rõng chuyÓn sang hÖ thèng luËt ph¸p ph©n cÊp quyÒn së h÷u vμ sö dông . • Tõ hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh quyÒn khai th¸c, sö dông c¸c s¶n phÈm tõ rõng sang hÖ thèng luËt ph¸p qui ®Þnh tr¸ch nhiÖm sö dông cã hiÖu qu¶ nguån tμi nguyªn rõng. • HÖ thèng chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn LNXH thay ®æi tõ chç −u tiªn hç trî cho c¸c yÕu tè vËt t− kü thuËt ®¬n thuÇn sang ®μo t¹o, ph¸t triÓn nguån lùc vμ dÞch vô hai ®Çu. 11
ë thËp kû 70 LNXH h−íng tíi môc tiªu ®¸p øng nhu cÇu gç vμ l©m s¶n phô cña ng−êi d©n, ®Æc biÖt ®¸p øng nhu cÇu cñi ®èt ®−îc −u tiªn hμng ®Çu. Qua c¸c chÝnh s¸ch hç trî ng−êi d©n trång rõng nhiªn liÖu, nhμ n−íc cung cÊp h¹t gièng, c©y con, ph¸t triÓn v−ên −¬m, tr¶ c«ng lao ®éng trång rõng cho n«ng d©n. §Ó ®¸p øng nhu cÇu chuyÓn giao kü thuËt vμ c«ng nghÖ cho n«ng d©n, nhμ n−íc ®· ph¸t triÓn hÖ thèng hç trî chuyÓn giao kü thuËt cho n«ng d©n. §Ó n©ng cao d©n trÝ vμ nhËn thøc cho n«ng d©n, hÖ thèng khuyÕn n«ng khuyÕn l©m cÊp c¬ së ®−îc h×nh thμnh. Nhμ n−íc hç trî viÖc tæ chøc, qu¶n lý c¸c céng ®ång vμ hé gia ®×nh th«ng qua c¸c ch−¬ng tr×nh ph¸t triÓn nguån nh©n lùc ®Ó ph¸t triÓn l©m nghiÖp céng ®ång. HÖ thèng tμi chÝnh tÝn dông phôc vô cho ph¸t triÓn LNXH ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn. Nhμ n−íc tiÕn hμnh quy ho¹ch sö dông ®Êt cÊp vÜ m« ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn cho qui ho¹ch sö dông ®Êt cÊp th«n b¶n vμ hé gia ®×nh. Nhμ n−íc hç trî ph¸t triÓn c¬ së h¹ tÇng, v¨n hãa, y tÕ gi¸o dôc cho céng ®ång. Ph¸t triÓn hÖ thèng chÕ biÕn n«ng l©m s¶n vμ bao tiªu s¶n phÈm cho n«ng d©n còng lμ mét chÝnh s¸ch quan träng cña nhμ n−íc ®Ó khuyÕn khÝch ph¸t triÓn l©m nghiÖp cña n«ng d©n. 1.4.3. C¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh l©m nghiÖp x· héi §Ó hç trî ph¸t triÓn LNXH ChÝnh phñ c¸c n−íc vμ c¸c tæ chøc quèc tÕ ®· ®Çu t− d−íi h×nh thøc c¸c ch−¬ng tr×nh hay dù ¸n ph¸t triÓn l©m nghiÖp cã ng−êi d©n tham gia. C¨n cø vμo môc tiªu, h×nh thøc tiÕp cËn vμ néi dung ho¹t ®éng cã thÓ ph©n ra c¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do chÝnh phñ ®Çu t− vμ c¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do c¸c tæ chøc quèc tÕ tμi trî (§inh §øc ThuËn, 2002). + C¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do chÝnh phñ ®Çu t−,: ChÝnh phñ c¸c n−íc th−êng ®Çu t− ph¸t triÓn LNXH vμo c¸c lÜnh vùc nh−: • Trång c©y ph©n t¸n ®Ó cung cÊp chÊt ®èt cho c¸c céng ®ång d©n c−. • Trång rõng trªn c¸c ®Êt hoang hãa, trong ®ã huy ®éng ng−êi d©n vμo thùc hiÖn víi chøc n¨ng chñ yÕu lμ cung cÊp søc lao ®éng. • æn ®Þnh c¸c khu d©n c− cho ng−êi d©n sèng t¹i rõng. Môc tiªu chñ yÕu cña c¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH lμ tho¶ m·n nhu cÇu chÊt ®èt, t¹o c«ng ¨n viÖc lμm cho ng−êi d©n, gi¶m nghÌo cho ng−êi d©n vμ t¹o ra sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. + C¸c dù ¸n vμ ch−¬ng tr×nh LNXH do c¸c tæ chøc quèc tÕ tμi trî: C¸c tæ chøc quèc tÕ tμi trî ®Ó ph¸t triÓn LNXH chñ yÕu ë c¸c lÜnh vùc nh−: • Nghiªn cøu vμ ph¸t triÓn h×nh thøc tiÕp cËn LNXH • Ph¸t triÓn trang tr¹i l©m nghiÖp • Hç trî ph¸t triÓn céng ®ång • Ph¸t triÓn tæng hîp kinh tÕ x· héi • §μo t¹o c¸n bé 12
Môc tiªu cña c¸c dù ¸n nμy lμ ph¸t triÓn ph−¬ng ph¸p tiÕp cËn, ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, hç trî ph¸t triÓn l©m nghiÖp hé gia ®×nh vμ céng ®ång, t¹o ra sù ph¸t triÓn tæng hîp, liªn ngμnh 1.1.4. H×nh thøc tæ chøc qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng LNXH Theo §inh §øc ThuËn (2002) ®Ó tæ chøc vμ qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng LNXH mçi n−íc ®· h×nh thμnh c¸c h×nh thøc tæ chøc qu¶n lý kh¸c nhau. • Ên §é: Thμnh lËp Héi ®ång l©m nghiÖp th«n b¶n cïng qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng l©m nghiÖp víi phßng l©m nghiÖp vμ ban qu¶n lý dù ¸n LNXH. • Nepal: Thμnh lËp c¸c nhãm sö dông rõng trªn c¬ së cïng nhau qu¶n lý c¸c khu rõng kh«ng theo vÞ trÝ l·nh thæ. • Th¸i Lan: H×nh thμnh c¸c lμng l©m nghiÖp do Côc l©m nghiÖp hoμng gia ®Çu t−. • Indonesia: Thμnh lËp c¸c lμng l©m nghiÖp do c¸c c«ng ty khai th¸c gç tμi trî. • Philippines: CÊp giÊy phÐp sö dông ®Êt cho céng ®ång. Céng ®ång cã thÓ ký hîp ®ång trång rõng vμ b¶o vÖ rõng víi nhμ n−íc. • Trung Quèc: L©m nghiÖp céng ®ång cña Trung quèc ®−îc tæ chøc theo c¸c h×nh thøc lμ trang tr¹i l©m nghiÖp lμng b¶n, tæ hîp liªn kÕt l©m nghiÖp vμ l©m nghiÖp hé gia ®×nh. Nh− vËy ë tÊt c¶ c¸c n−íc trªn ®Òu h×nh thμnh c¸c tæ chøc cã tÝnh chÊt riªng biÖt. ë mét sè n−íc cßn trao c¶ quyÒn ph¸p lý cho tæ chøc ®ã nh− tr−êng hîp cña Nepal hay Th¸i Lan. Xu thÕ chung lμ chÝnh phñ c¸c n−íc lμ gia t¨ng quyÒn h¹n vÒ qu¶n lý c¸c nguån tμi nguyªn cho céng ®ång qu¶n lý th«ng qua c¸c tæ chøc cña hä. 2. Bèi c¶nh ra ®êi cña LNXH ë ViÖt Nam ThuËt ng÷ LNXH b¾t ®Çu ®−îc sö dông ë ViÖt Nam vμo gi÷a thËp kû 80. LNXH dÇn dÇn ®−îc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn cïng víi qu¸ tr×nh c¶i c¸ch kinh tÕ cña ®Êt n−íc. Sù chuyÓn h−íng tõ mét nÒn l©m nghiÖp lÊy quèc doanh lμm chÝnh sang mét nÒn l©m nghiÖp nh©n d©n cã nhiÒu thμnh phÇn kinh tÕ tham gia ®−îc xuÊt ph¸t tõ c¸c bèi c¶nh chñ yÕu sau: + Thùc tr¹ng ®êi sèng n«ng th«n, ®Æc biÖt lμ n«ng th«n miÒn nói ®ang gÆp nhiÒu khã kh¨n, sù phô thuéc cña c¸c céng ®ång vμo rõng nμy cμng t¨ng ®ßi hái ph¶i cã ph−¬ng thøc qu¶n lý rõng thÝch hîp. HiÖn t¹i ë ViÖt Nam cã kho¶ng 80% d©n sè sèng ë vïng n«ng th«n, 27 triÖu ng−êi trong ®ã h¬n 10 triÖu ng−êi lμ c¸c ®ång bμo d©n téc thiÓu sè sèng ë c¸c vïng trung du vμ miÒn nói. MÆc dï ChÝnh phñ ®· cã Ch−¬ng tr×nh quèc gia h−íng tíi xo¸ ®ãi, gi¶m nghÌo nh−ng tû lÖ hé gia ®×nh ®ãi nghÌo chiÕm vÉn cßn kh¸ cao. Tû lÖ nμy ë c¸c tØnh vïng cao cßn trªn d−íi 30%. §a phÇn c¸c hé gia ®×nh nghÌo ph¶i tËp trung vμo s¶n xuÊt l−¬ng thùc, ch¨n nu«i hay lμm c¸c ngμnh nghÒ phô kh¸c. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ kh«ng ®ång ®Òu gi÷a c¸c vïng lμ mét trë ng¹i lín. C¸c vïng s©u vïng xa s¶n xuÊt kÐm ph¸t triÓn, l¹c hËu, kinh tÕ thÊp kÐm cÇn nhiÒu ®Çu t− hç trî vμ thêi gian míi tiÕn kÞp miÒn xu«i. MÆc dï nhiÒu n¬i ë trung du vμ miÒn nói ®· vμ ®ang h×nh thμnh c¸c vïng chuyªn canh s¶n xuÊt c©y nguyªn liÖu, c©y c«ng nghiÖp, c©y ¨n 13