Báo cáo tổng hợp: Phát triển các loại thị trường trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Chia sẻ: Minh Nguyet | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:319

Thêm vào BST

Báo xấu

93
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của đề tài là xác định các loại thị trường cơ bản và đặc điểm của chúng trong nền kinh tế thị trường định hướng XHCN; đánh giá đúng thực trạng của các loại thị trường cơ bản của nước ta hiện nay; đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm phát triển các loại thị trường định hướng XHCN một cách đồng bộ. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tổng hợp: Phát triển các loại thị trường trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam

Ch−¬ng tr×nh khoa häc - c«ng nghÖ cÊp Nhµ n−íc "Kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa" M· sè: KX.01 ] ^ §Ò tµi KX. 01. 07 Ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam (B¸o c¸o tæng hîp) Chñ nhiÖm ®Ò tµi: GS.TS. NguyÔn §×nh H−¬ng 6549 21/9/2007 Hµ Néi - 2005
Th«ng tin chung vÒ ®Ò tµi 1-Tªn ®Ò tµi: Ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x∙ héi chñ nghÜa ë ViÖt nam (§Ò tµi thuéc Ch−¬ng tr×nh khoa häc - c«ng nghÖ cÊp nhµ n−íc giai ®o¹n 2001 – 2005; m· sè: KX.01.07). 2- C¬ quan qu¶n lý ®Ò tµi: Bé Khoa häc vµ C«ng nghÖ 3- C¬ quan chñ tr× ®Ò tµi: Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ quèc d©n 4- C¬ quan phèi hîp thùc hiÖn ®Ò tµi - Häc viÖn ChÝnh trÞ Quèc gia Hå ChÝ Minh - ViÖn Kinh tÕ häc ViÖt Nam - Tæng côc Thèng kª - ViÖn Nghiªn cøu Qu¶n lý kinh tÕ Trung −¬ng - Häc viÖn Hµnh chÝnh Quèc gia - ViÖn Nghiªn cøu Ph¸t triÓn Kinh tÕ - X· héi Hµ Néi - ViÖn Kinh tÕ Thµnh phè Hå ChÝ Minh - Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Thµnh phè Hå ChÝ Minh - ViÖn Nghiªn cøu Th−¬ng m¹i, Bé Th−¬ng m¹i - UBND thµnh phè Hµ Néi - UBND thµnh phè Hå ChÝ Minh - UBND thµnh phè §µ N½ng - UBND thµnh phè H¶i Phßng - UBND tØnh §ång Nai - HiÖp héi C«ng th−¬ng thµnh phè Hµ Néi - Mét sè doanh nghiÖp ë Hµ Néi, TP. Hå ChÝ Minh, H¶i Phßng, §µ N½ng, §ång Nai, B×nh D−¬ng. 1
5- Ban Chñ nhiÖm vµ tæ th− ký ®Ò tµi 5.1. Ban chñ nhiÖm - GS.TS. NguyÔn §×nh H−¬ng, Phã Chñ nhiÖm Uû ban V¨n ho¸, Gi¸o dôc, Thanh niªn, thiÕu niªn vµ nhi ®ång Quèc héi, Chñ nhiÖm ®Ò tµi. - PGS.TS. Hoµng V¨n Hoa, Tr−ëng phßng Qu¶n lý Khoa häc vµ HTQT, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, Phã Chñ nhiÖm ®Ò tµi - GS.TS. Mai Ngäc C−êng, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. - TS. Ph¹m Hång Ch−¬ng, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn . - PGS.TS. Vò §×nh Th¾ng, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. - PGS.TS. NguyÔn V¨n Tµi, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. - PGS.TS. Ph¹m Quý Thä, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. - PGS.TS. Ph¹m ThÞ Quý, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. - GS.TS. Hoµng §øc Th©n, Tr−êng §¹i häc Kinh tÕ Quèc d©n, uû viªn. 5.2. Tæ th− ký ®Ò tµi. - PGS. TS. Hoµng V¨n Hoa, Tr−êng ®¹i häc KTQD, tæ tr−ëng - TS. Ph¹m Hång Ch−¬ng, Tr−êng ®¹i häc KTQD, tæ viªn - Ths. Ph¹m Minh Th¶o, Tr−êng ®¹i häc KTQD, tæ viªn 6- Thêi gian thùc hiÖn ®Ò tµi: N¨m 2001 - 2004 2
Danh môc c¸c ch÷ viÕt t¾t B§S : BÊt ®éng s¶n NHNN : Ng©n hµng nhµ n−íc CNH : C«ng nghiÖp ho¸ NHTM : Ng©n hµng th−¬ng m¹i CN C«ng nghÖ NHTMCP : Ng©n hµng th−¬ng m¹i cæ phÇn CNXH : Chñ nghÜa x· héi NK : NhËp khÈu CK : Chøng kho¸n NSNN : Ng©n s¸ch nhµ n−íc CTCK : C«ng ty chøng kho¸n QD : Quèc doanh DN : Doanh nghiÖp QSD : QuyÒn sö dông DNNN : Doanh nghiÖp nhµ n−íc SGDCK : Së giao dÞch chøng kho¸n DNTM : Doanh nghiÖp th−¬ng m¹i TCTD : Tµi chÝnh tÝn dông DNTN : Doanh nghiÖp t− nh©n TMDV : Th−ng m¹i dÞch vô DTBB : Dù tr÷ b¾t buéc TP : Thµnh phè DVVL : DÞch vô viÖc lµm TPKB : TÝn phiÕu kho b¹c EU : Liªn minh ch©u ¢u TTCK : ThÞ tr−êng chøng kho¸n GCN : GiÊy chøng nhËn TTGDCK : Trung t©m giao dÞch chøng kho¸n HCSN : Hµnh chÝnh sù nghiªp TTNTLNH : ThÞ tr−êng ngo¹i tÖ liªn ng©n hµng H§H : HiÖn ®¹i ho¸ TTTD : ThÞ tr−êng tÝn dông KBNN : Kho b¹c nhµ n−íc TTTT : ThÞ tr−êng tiÒn tÖ KH : Khoa häc TBCN : T− b¶n chñ nghÜa KH&§T : KÕ ho¹ch vµ §Çu t− UBCKNN : Uû ban chøng kho¸n Nhµ n−íc KTNN : Kinh tÕ nhµ n−íc USD : §« la Mü KTQD : Kinh tÕ quèc d©n NDT : §ång Nh©n d©n tÖ KTTN : Kinh tÕ t− nh©n VND : §ång ViÖt Nam FDI : §Çu t− trùc tiÕp n−íc ngoµi XK : XuÊt khÈu LNH : Liªn ng©n hµng XNK : XuÊt nhËp khÈu LT : L−¬ng thùc XHCN : X· héi chñ nghÜa N§ : NghÞ ®Þnh WTO : Tæ chøc th−¬ng m¹i thÕ giíi 3
Danh Môc c¸c biÓu BiÓu 1: Kim ng¹ch xuÊt nhËp khÈu cña ViÖt Nam thêi kú 1980-2004 BiÓu 2: C¬ cÊu thÞ tr−êng xuÊt khÈu chñ yÕu cña ViÖt Nam BiÓu 3: Tæng phÝ bao hiÓm nh©n thä vµ phi nh©n thä toµn thÞ tr−êng BiÓu 4: Tèc ®é t¨ng khèi l−îng vËn t¶i BiÓu 5: D©n sè trong tuæi lao ®éng qua c¸c cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè BiÓu 6 : C¬ cÊu mét sè nhãm tuæi ®Æc tr−ng cña cung lao ®éng qua c¸c cuéc tæng ®iÒu tra d©n sè vµ kÕt qu¶ dù b¸o BiÓu 7: C¬ cÊu lao ®éng theo tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt n¨m 2003 BiÓu 8: Sè ng−êi ®ñ 15 tuæi trë lªn cã viÖc lµm th−êng xuyªn thêi kú 1996-2001 BiÓu 9: Tû lÖ thÊt nghiÖp theo tr×nh ®é chuyªn m«n kü thuËt, n¨m 1999 BiÓu 10: Tû lÖ thÊt nghiÖp ë thµnh thÞ vµ tû lÖ sö dông thêi gian lao ®éng ë khu vùc n«ng th«n BiÓu 11: Ph¸t triÓn nhµ ë ®« thÞ n−íc ta giai ®o¹n 1991 - 2000 BiÓu 12: H×nh thøc së h÷u nhµ ë t¹i TP. Hå ChÝ Minh BiÓu 13: DiÖn tÝch nhµ ë x©y dùng míi qua c¸c n¨m ë TP. Hµ Néi BiÓu 14: Tèc ®é t¨ng huy ®éng vèn vµ sö dông vèn thêi kú 1995-2003 BiÓu 15: Thèng kª t×nh h×nh niªm yÕt chøng kho¸n ®Õn ngµy 31/12/2003 4
PhÇn Më ®Çu I- Sù cÇn thiÕt vµ ý nghÜa cña ®Ò tµi. §¹i héi lÇn thø VI (n¨m 1986) cña §¶ng lµ mét b−íc ®ét ph¸ vÒ t− duy lý luËn, khëi nguån cho sù h×nh thµnh vµ tõng b−íc ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta. §Õn ®¹i héi toµn quèc lÇn thø IX (n¨m 2001), §¶ng ta ®· x¸c ®Þnh: h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng lµ mét yªu cÇu tÊt yÕu cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë n−íc ta. Thùc tiÔn cña qu¸ tr×nh ®æi míi ë n−íc ta thêi gian qua ®· cho thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i x©y dùng ®Çy ®ñ c¸c lo¹i thÞ tr−êng ®Ó nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN vËn hµnh mét c¸ch th«ng suèt, cã hiÖu qu¶. Sau gÇn 20 n¨m ®æi míi, hÖ thèng c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta ®ang h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Mét sè thÞ tr−êng ®· ph¸t triÓn t−¬ng ®èi hoµn chØnh, cã ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè cña thÞ tr−êng hiÖn ®¹i (nh− thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô). Trong khi ®ã, nhiÒu lo¹i thÞ tr−êng cßn rÊt s¬ khai, ch−a thùc sù h×nh thµnh ®ång bé, (nh− thÞ tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ) hoÆc bÞ mÐo mã (nh− thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n). §¹i héi lÇn thø IX cña §¶ng vµ Héi nghÞ trung −¬ng 9 (kho¸ IX) ®· ®Ò ra yªu cÇu tiÕp tôc t¹o lËp ®ång bé c¸c yÕu tè thÞ tr−êng, “thóc ®Èy sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ tõng b−íc hoµn thiÖn c¸c lo¹i thÞ tr−êng theo ®Þnh h−íng XHCN, ®Æc biÖt quan t©m c¸c thÞ tr−êng quan träng nh−ng hiÖn ch−a cã hoÆc cßn s¬ khai nh−: thÞ tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng chøng kho¸n, thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n, thÞ tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ”1. Cho ®Õn nay, ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ mét sè lo¹i thÞ tr−êng riªng biÖt ë n−íc ta. Mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu còng ®· ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng nh−ng ch−a cã ®Ò tµi nµo nghiªn cøu mét hÖ thèng thÞ tr−êng toµn diÖn vµ ®ång bé. VÒ mÆt lý luËn, ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN lµ vÊn ®Ò hoµn toµn míi mÎ, ch−a tõng cã tiÒn lÖ trong lÞch sö ph¸t triÓn kinh tÕ ë n−íc ta vµ thÕ giíi. NhiÒu vÊn ®Ò lý luËn cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu lµm râ. VÒ thùc tiÔn, viÖc ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta ®ang lµ vÊn ®Ò rÊt bøc xóc nh»m t¹o lËp vµ hoµn thiÖn thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, thóc ®Èy t¨ng tr−ëng kinh tÕ. V× vËy, ®Ò tµi “Ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë ViÖt Nam” cã ý nghÜa lý luËn vµ thùc tiÔn s©u s¾c. 1 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam, V¨n kiÖn §¹i héi §¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX, Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, n¨m 2001, trang 100. 5
II- Môc tiªu nghiªn cøu cña ®Ò tµi §Ò tµi cã c¸c môc tiªu c¬ b¶n sau ®©y: - X¸c ®Þnh c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n vµ ®Æc ®iÓm cña chóng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN. - §¸nh gi¸ ®óng thùc tr¹ng cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n ë n−íc ta hiÖn nay. - §Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ nh»m ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN mét c¸ch ®ång bé. III- Ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN lµ mét vÊn ®Ò míi vµ phøc t¹p, cã liªn quan ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò kinh tÕ - chÝnh trÞ - x· héi vµ v¨n ho¸. Tuy nhiªn, theo ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi nµy, chóng t«i chØ tËp trung nghiªn cøu mét sè vÊn ®Ò chñ yÕu lµ: - Tæng kÕt lý luËn vµ kinh nghiÖm thùc tiÔn vÒ ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta trong thêi gian qua, ph©n lo¹i vµ lµm râ ®Æc tr−ng cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë n−íc ta. - §¸nh gi¸ thùc tr¹ng mét sè lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë n−íc ta hiÖn nay, trong ®ã tËp trung nghiªn cøu n¨m lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n: thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô, thÞ tr−êng lao ®éng, thÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n, thÞ tr−êng tµi chÝnh, thÞ tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ. - §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ ®Ó thóc ®Èy sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n ë n−íc ta. IV- Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña ®Ò tµi. §Ó thùc hiÖn ®−îc môc tiªu nghiªn cøu ®· ®Ò ra, ®Ò tµi sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ c¸ch tiÕp cËn chñ yÕu sau ®©y: 1. Ph−¬ng ph¸p tæng hîp, ph©n tÝch kinh tÕ: trªn c¬ së tæng hîp, ph©n tÝch mét sè c«ng tr×nh ®· nghiªn cøu cña mét sè n−íc trªn thÕ giíi vµ ViÖt Nam ®Ó rót ra nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn liªn quan ®Õn ®Ò tµi. 2. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu so s¸nh, ph−¬ng ph¸p lÞch sö vµ ph−¬ng ph¸p l«gic nh»m ph©n tÝch, so s¸nh ®Æc ®iÓm cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam víi c¸c nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng nãi chung; so s¸nh, ph©n tÝch ®Æc tr−ng cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng XHCN ë n−íc ta. 6
Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra thèng kª, m« h×nh ho¸ ®Ó rót ra nh÷ng kÕt luËn cã tÝnh khoa häc trong viÖc ®¸nh gi¸ thùc tr¹ng vµ ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta. Trªn c¬ së ®ã, ®Ò tµi ®Ò xuÊt c¸c gi¶i ph¸p vµ kiÕn nghÞ phï hîp, cã tÝnh kh¶ thi cao. §Ò tµi ®· tæ chøc ®iÒu tra, kh¶o s¸t vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ ph¹m vi ho¹t ®éng cña mét sè lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n ë n−íc ta nh−: - ThÞ tr−êng hµng hãa vµ dÞch vô - ThÞ tr−êng lao ®éng - ThÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n - ThÞ tr−êng tµi chÝnh - ThÞ tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ. Ph¹m vi ®iÒu tra kh¶o s¸t: §Ò tµi tiÕn hµnh kh¶o s¸t vÒ thùc tr¹ng ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n ë mét sè tØnh, thµnh phè nh−: Hµ Néi, H¶i Phßng, §µ N½ng, TP. Hå ChÝ Minh vµ §ång Nai. §Ò tµi tham gia cïng víi Ban chñ nhiÖm Ch−¬ng tr×nh KX. 01 ®i kh¶o s¸t vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ c¸c lo¹i thÞ tr−êng t¹i c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi vµ c¸c n−íc trong khu vùc nh− Trung Quèc, Hungary, Malaixia, vµ mét sè ®Þa ph−¬ng trong n−íc nh−: Qu¶ng Nam, CÇn Th¬, An Giang, TP. Hå ChÝ Minh.v.v.; tham gia c¸c cuéc héi nghÞ, héi th¶o khoa häc cã liªn quan ®Õn néi dung nghiªn cøu cña ®Ò tµi. Néi dung ®iÒu tra kh¶o s¸t: - T×m hiÓu vÒ thùc tr¹ng ph¸t triÓn, c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë mét sè n−íc. - Kh¶o s¸t ®Æc tr−ng vµ møc ®é ph¸t triÓn cña mét sè lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n ë mét sè ®Þa ph−¬ng. - Pháng vÊn (theo mÉu phiÕu pháng vÊn) c¸n bé qu¶n lý, chñ doanh nghiÖp, c¸n bé qu¶n lý ë mét sè ®Þa ph−¬ng vÒ thùc tr¹ng, xu h−íng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn cña mét sè lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n. 3. §Ò tµi sö dông ph−¬ng ph¸p chuyªn gia, tæ chøc c¸c cuéc héi th¶o khoa häc, c¸c cuéc héi nghÞ ®Ó thu thËp ý kiÕn cña c¸c nhµ qu¶n lý, c¸c nhµ khoa häc vÒ thùc tr¹ng, xu h−íng ph¸t triÓn vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam. Ngoµi c¸c cuéc héi nghÞ, to¹ ®µm trong ph¹m vi hÑp, ®Ò tµi ®· tæ chøc thµnh c«ng hai cuéc héi th¶o quy m« lín, cã sù tham gia cña nhiÒu nhµ khoa häc, nhµ qu¶n lý ë Trung −¬ng vµ ®Þa ph−¬ng. 7
V- S¶n phÈm cña ®Ò tµi - B¸o c¸o tæng hîp ®Ò tµi - B¸o c¸o tãm t¾t ®Ò tµi - B¶n kiÕn nghÞ cña ®Ò tµi - C¸c kû yÕu héi th¶o khoa häc cña ®Ò tµi - C¸c phô lôc (kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c ®Ò tµi nh¸nh, c¸c chuyªn ®Ò, b¸o c¸o ®iÒu tra, kh¶o s¸t) - §Ò tµi ®· c«ng bè 14 bµi b¸o trªn c¸c t¹p chÝ khoa häc trong nuíc. - §Ò tµi ®· tæ chøc biªn tËp vµ xuÊt b¶n hai cuèn s¸ch: (1) ThÞ tr−êng lao ®éng ViÖt Nam - Thùc tr¹ng vµ c¸c gi¶i ph¸p ph¸t triÓn (PGS.TS. Ph¹m Quý Thä chñ biªn), Nhµ xuÊt b¶n Lao ®éng, Hµ Néi, n¨m 2003; (2) Hoµn thiÖn m«i tr−êng thÓ chÕ ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong ®iÒu kiÖn héi nhËp kinh tÕ khu vùc vµ thÕ giíi (GS.TS. NguyÔn §×nh H−¬ng chñ biªn), Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, n¨m 2003; - Trªn c¬ së kÕt qu¶ nghiªn cøu cña ®Ò tµi, dù kiÕn n¨m 2005, ®Ò tµi sÏ xuÊt b¶n cuèn s¸ch : Thùc tr¹ng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë ViÖt Nam do Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ Quèc gia Ên hµnh. - Mét sè tµi liÖu liªn quan kh¸c nh− kÕt qu¶ thu thËp, tæng hîp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, tµi liÖu dÞch, nhiÒu b¸o c¸o khoa häc ®¨ng trªn c¸c kû yÕu khoa häc. VI- KÕt cÊu cña ®Ò tµi Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, b¶n kiÕn nghÞ, phô lôc, ®Ò tµi gåm cã 3 phÇn chÝnh sau ®©y: - PhÇn thø nhÊt: Mét sè vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. - PhÇn thø hai: Thùc tr¹ng ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë n−íc ta hiÖn nay. - PhÇn thø ba: Quan ®iÓm, ph−¬ng h−íng vµ gi¶i ph¸p ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng ë ViÖt Nam. 8
PhÇn thø nhÊt Mét sè vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n VÒ ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng I. Lý luËn c¬ b¶n vÒ kinh tÕ thÞ tr−êng vµ hÖ thèng thÞ tr−êng. I.1. Kh¸i niÖm vÒ thÞ tr−êng vµ kinh tÕ thÞ tr−êng. Kinh tÕ thÞ tr−êng lµ s¶n phÈm cña sù ph¸t triÓn x· héi loµi ng−ßi, nã lµ h×nh thøc ph¸t triÓn cao cña kinh tÕ hµng ho¸. NÕu kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n chØ dõng l¹i ë sù trao ®æi th× kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cã nh÷ng b−íc tiÕn v−ît bËc vÒ b¶n chÊt. Kinh tÕ thÞ tr−êng thùc hiÖn ph©n bæ c¸c nguån lùc cña x· héi th«ng qua c¬ chÕ thÞ tr−êng ®−îc chi phèi bëi c¸c quy luËt c¬ b¶n lµ quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt cung cÇu vµ quy luËt c¹nh tranh. C¸c quan hÖ mang tÝnh ¸p ®Æt, cèng n¹p, c−ìng ®o¹t cña kinh tÕ tù nhiªn ®· ®−îc thay b»ng quan hÖ thÞ tr−êng ngang gi¸, trao ®æi hµng ho¸ - tiÒn tÖ. Lùc l−îng s¶n xuÊt ph¸t triÓn ®−îc hç trî bëi mét hÖ thèng c¸c thÓ chÕ thÞ tr−êng nh»m ®¶m b¶o cho nÒn kinh tÕ vËn hµnh mét c¸ch cã hiÖu qu¶ nhÊt. Lý luËn vÒ nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· ®−îc c¸c nhµ nghiªn cøu kinh tÕ ph©n tÝch kh¸ ®Çy ®ñ vµ s©u s¾c. D−íi ®©y chØ tËp trung kh¼ng ®Þnh l¹i ba vÊn ®Ò cã tÝnh kh¸i qu¸t lµ: Thø nhÊt, kinh tÕ thÞ tr−êng lµ mét sù ph¸t triÓn mang tÝnh tÊt yÕu. Sù hiÖn diÖn (hay thõa nhËn) cña kinh tÕ thÞ tr−êng t¹i tÊt c¶ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi cho thÊy kinh tÕ thÞ tr−êng cã søc sèng m·nh liÖt vµ lµ b−íc ph¸t triÓn tù nhiªn mang tÝnh quy luËt trong lÞch sö nh©n lo¹i. Tõ nh÷ng mÇm mèng ph¸t sinh trong nÒn kinh tÕ phong kiÕn, sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt ®· ph¸ vì nh÷ng kÕt cÊu phong kiÕn, thóc ®Èy tù do ho¸ kinh tÕ vµ thiÕt lËp v÷ng ch¾c quan hÖ hµng ho¸ tiÒn tÖ. TÝch luü t− b¶n, qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ ®· biÕn mäi yÕu tè cña s¶n xuÊt thµnh hµng ho¸. Kinh tÕ thÞ tr−êng lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn ngay c¶ khi mét quèc gia nµo ®ã kh«ng thõa nhËn nã (Kolotco, 2004). Nh÷ng ®éng lùc ph¸t triÓn mang tÝnh néi sinh ®· gióp cho kinh tÕ thÞ tr−êng trë thµnh tÊt yÕu. Thø hai, kinh tÕ thÞ tr−êng cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi c¸c h×nh th¸i x· héi kh¸c nhau. Cã thÓ nhËn thÊy tÝnh ®a d¹ng cña c¸c nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn nay t¹i c¸c quèc gia víi nh÷ng sù kh¸c biÖt vÒ c¬ cÊu së h÷u vµ cÊu tróc x· héi. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· cho thÊy c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng cã thÓ ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc cña nã víi nh÷ng chñ thÓ kinh tÕ kh¸c nhau: c¸ thÓ, tiÓu chñ, t− b¶n 9
hay nhµ n−íc. §iÒu quan träng lµ c¸c chñ thÓ kinh tÕ nµy cÇn cã kh¶ n¨ng ®éc lËp vµ c¹nh tranh mét c¸ch b×nh ®¼ng, c¸c quy luËt cña thÞ tr−êng ph¶i ®−îc t«n träng. Nãi c¸ch kh¸c, kinh tÕ thÞ tr−êng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña s¶n xuÊt hµng ho¸ vµ hoµn toµn cã thÓ ®−îc x©y dùng t¹i nh÷ng quèc gia cã nh÷ng chÕ ®é chÝnh trÞ x· héi kh¸c nhau v× b¶n chÊt cña kinh tÕ thÞ tr−êng lµ sö dông nguån lùc khan hiÕm cã hiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ dÞch vô. Thø ba, sù ®a d¹ng trong m« h×nh cña kinh tÕ thÞ tr−êng, c¸c nÒn kinh tÕ ®ang ph¸t triÓn hiÖn nay hoµn toµn cã kh¶ n¨ng rót ng¾n thêi gian ph¸t triÓn. Ngµy nay c¸c quèc gia víi nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ hoµn c¶nh kh¸c nhau ®· cã nh÷ng ph−¬ng thøc vµ tiÕn tr×nh x©y dùng kinh tÕ thÞ tr−êng hoµn toµn kh¸c nhau. Nh÷ng kh¸c biÖt to lín cã thÓ t×m thÊy trong sù ph¸t triÓn cña c¸c n−íc NIEs so víi Anh, Mü hay NhËt B¶n. Víi lîi thÕ cña nh÷ng n−íc ®i sau, ¸p dông nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc c«ng nghÖ, c¸c quèc gia nµy cã thÓ tiÕn hµnh x©y dùng mét nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ph¸t triÓn trong vßng 15 - 20 n¨m so víi hµng tr¨m n¨m cña n−íc Anh hay 50 n¨m cña NhËt B¶n. Kinh tÕ thÞ tr−êng thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng chøc n¨ng cña nã th«ng qua c¸c thÞ tr−êng. C¬ chÕ tù ®iÒu tiÕt cña thÞ tr−êng gióp cho viÖc ph©n bæ c¸c nguån lùc x· héi còng nh− gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ c¬ b¶n (s¶n xuÊt c¸i g×? cho ai? vµ nh− thÕ nµo?) ®−îc thùc hiÖn mét c¸ch hoµn h¶o nhÊt. ThÞ tr−êng lµ mét ph¹m trï kinh tÕ trung t©m cña kinh tÕ thÞ tr−êng vµ g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña lùc l−îng s¶n xuÊt. ThÞ tr−êng ®−îc h×nh thµnh trong qu¸ tr×nh l−u th«ng, mua b¸n vµ trao ®æi hµng ho¸ víi sù hç trî cña c¸c ph−¬ng tiÖn thanh to¸n. Khi ph©n tÝch vÊn ®Ò thÞ tr−êng trong mèi quan hÖ víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n, Lªnin ®· viÕt: “HÔ ë ®©u vµ khi nµo cã ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ s¶n xuÊt hµng ho¸, th× ë ®ã vµ khi Êy, cã thÞ tr−êng. Quy m« cña thÞ tr−êng g¾n chÆt víi tr×nh ®é chuyªn m«n hãa cña lao ®éng x· héi1”. Trong ng«n ng÷ cña kinh tÕ häc hiÖn ®¹i, kh¸i niÖm thÞ tr−êng mang nhiÒu néi hµm kh¸c nhau. Theo nghÜa th«ng th−êng, thÞ tr−êng ®−îc hiÓu nh− mét ®Þa ®iÓm n¬i ng−êi mua vµ ng−êi b¸n gÆp gì thùc hiÖn mua b¸n vµ trao ®æi hµng ho¸. §©y lµ c¸ch tiÕp cËn mang tÝnh chÊt lÞch sö khi c¸c thÞ tr−êng b¾t ®Çu tõ c¸c ®Þa ®iÓm nh− mét n¬i häp chî hay mét qu¶ng tr−êng, chç cã nhiÒu ng−êi mua vµ ng−êi b¸n. C¸ch tiÕp cËn nµy vÉn cßn ®−îc ¸p dông cho ®Õn ngµy nay, khi thÞ tr−êng lµ c¸c khu trung t©m th−¬ng m¹i, c¸c sµn giao dÞch. Nh− vËy, ®¬n gi¶n nhÊt, thÞ tr−êng cã thÓ hiÓu nh− mét n¬i (®Þa ®iÓm) diÔn ra c¸c ho¹t ®éng mua b¸n vµ trao ®æi hµng ho¸. C¸ch tiÕp cËn d−íi gãc ®é thÓ chÕ ®èi víi thÞ tr−êng xuÊt hiÖn khi ph¹m vi thÞ tr−êng ®−îc më réng v−ît ra khái nh÷ng khu«n khæ chËt hÑp vÒ mÆt ®Þa lý. Ng−êi mua ng−êi b¸n 1 V.I. Lªnin toµn tËp, tËp 1, nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, Matxc¬va, n¨m 1976. 10
kh«ng ph¶i gÆp nhau trùc tiÕp vµ còng kh«ng ph¶i tËp trung t¹i mét ®iÓm cè ®Þnh ®Ó thùc hiÖn c¸c nhu cÇu mua b¸n vµ trao ®æi hµng ho¸ cña hä. C¸c ho¹t ®éng mua b¸n ®−îc thùc hiÖn qua m¹ng Internet th«ng qua nh÷ng thÞ tr−êng “¶o”, “thÞ tr−êng trªn m¹ng”, víi sù hç trî cña nh÷ng ph−¬ng tiÖn th«ng tin liªn l¹c hiÖn ®¹i nh− th− ®iÖn tö, fax, v.v. §Ó c¸c ho¹t ®éng nµy diÔn ra tr«i ch¶y vµ ®¶m b¶o tÝnh chÊt ph¸p lý cña chóng, cÇn ph¶i cã mét thÓ chÕ ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña ng−êi mua vµ ng−êi b¸n trªn thÞ tr−êng. Mét thÓ chÕ cã thÓ ®−îc hiÓu nh− mét c¸ch thøc kÕt cÊu c¸c t−¬ng t¸c x· héi ®· ®−îc thiÕt lËp vµ thõa nhËn chung. Nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n cña mét thÓ chÕ bao gåm: c¸c quy t¾c (®−îc quy ®Þnh bëi ph¸p luËt hoÆc c¸c chuÈn mùc), c¬ chÕ thi hµnh vµ c¸c tæ chøc nh»m b¶o ®¶m thùc hiÖn c¸c quy t¾c ®ã. C¸ch tiÕp cËn thø ba lµ tõ gãc ®é c¸c yÕu tè cÊu thµnh cña thÞ tr−êng còng nh− hÖ thèng quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè ®ã. C¸c chñ thÓ kinh tÕ (c¶ ng−êi b¸n vµ ng−êi mua) sÏ c¹nh tranh víi nhau ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ khèi l−îng cña c¸c lo¹i hµng ho¸. Mét c¸ch tæng qu¸t, thÞ tr−êng lµ mét ph¹m trï cña s¶n xuÊt vµ l−u th«ng hµng ho¸, ph¶n ¸nh toµn bé quan hÖ trao ®æi gi÷a ng−êi mua vµ ng−ßi b¸n ®· ®−îc thÓ chÕ ho¸ nh»m x¸c ®Þnh gi¸ c¶ vµ khèi l−îng hµng ho¸. Nh− vËy thÞ tr−êng chøa ®ùng tæng cung, tæng cÇu, mèi quan hÖ cung - cÇu, møc gi¸ vµ nh÷ng yÕu tè kh«ng gian, thêi gian, x· héi ®èi víi mét lo¹i s¶n phÈm nµo ®ã cña nÒn s¶n xuÊt hµng ho¸. Møc ®é ph¸t triÓn cña thÞ tr−êng ph¶n ¸nh tr×nh ®é ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ. I.2. Ph©n lo¹i hÖ thèng c¸c lo¹i thÞ tr−êng. HiÖn nay cßn tån t¹i nhiÒu quan niÖm kh¸c nhau vÒ ph©n lo¹i thÞ tr−êng. C¸c thÞ tr−êng còng ®−îc ph©n lo¹i dùa trªn nhiÒu tiªu thøc kh¸c nhau. C¸ch ph©n lo¹i thÞ tr−êng kh¸ phæ biÕn lµ c¨n cø vµo qu¸ tr×nh s¶n xuÊt vµ l−u th«ng hµng ho¸, thÞ tr−êng ®−îc chia thµnh ba lo¹i: - ThÞ tr−êng ®Çu ra chñ yÕu lµ thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô - ThÞ tr−êng c¸c yÕu tè ®Çu vµo (c¸c yÕu tè s¶n xuÊt kinh doanh) nh− thÞ tr−êng vèn, lao ®éng, v.v. - ThÞ tr−êng c¸c yÕu tè hç trî (khoa häc vµ c«ng nghÖ). Trªn thÞ tr−êng ®Çu ra, c¸c chñ thÓ cña nÒn kinh tÕ (ng−êi lao ®éng, c¸c DN, chÝnh phñ, c¸c hé gia ®×nh vµ c¸c tæ chøc kinh tÕ, x· héi kh¸c) trao ®æi nh÷ng s¶n phÈm (chñ yÕu lµ c¸c s¶n phÈm cuèi cïng) ®−îc s¶n xuÊt ra bao gåm c¶ hµng ho¸ vµ dÞch vô. Ph−¬ng thøc ph©n lo¹i thÞ tr−êng trªn ®©y cã mét ®iÓm h¹n chÕ khã kh¾c phôc lµ ranh giíi gi÷a thÞ tr−êng ®Çu vµo vµ ®Çu ra trong nhiÒu tr−êng hîp lµ kh¸ mê nh¹t hoÆc kh«ng thÓ ph©n biÖt. §Çu vµo cña ngµnh nµy cã thÓ lµ ®Çu ra cña mét ngµnh 11
kh¸c. V× vËy, c¸ch ph©n lo¹i nh− trªn chØ mang tÝnh chÊt t−¬ng ®èi. H¬n n÷a thÞ tr−êng ®Çu vµo vµ ®Çu ra cã mét mèi quan hÖ g¾n bã kh¨ng khÝt. Kh«ng thÓ cã mét thÞ tr−êng ®Çu vµo ph¸t triÓn m¹nh mÏ, nÕu thÞ tr−êng ®Çu ra bÞ bãp nghÑt hay kh«ng tån t¹i. Mét c¸ch ph©n lo¹i kh¸c lµ c¨n cø vµo thuéc tÝnh hµng ho¸ ®−îc trao ®æi trªn thÞ tr−êng. §iÓm h¹n chÕ cña c¸ch ph©n lo¹i nµy lµ cã qu¸ nhiÒu lo¹i s¶n phÈm trªn thùc tÕ vµ kh«ng thÓ hiÖn ®−îc mèi liªn hÖ gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng. KÕt hîp c¸c c¸ch ph©n lo¹i trªn, hÖ thèng thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng bao gåm c¸c thÞ tr−êng c¬ b¶n sau ®©y: - ThÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô - ThÞ tr−êng lao ®éng - ThÞ tr−êng bÊt ®éng s¶n - ThÞ tr−êng tµi chÝnh - ThÞ tr−êng khoa häc vµ c«ng nghÖ Mét tiªu thøc ph©n lo¹i kh¸c lµ c¨n cø vµo khu vùc ®Þa lý ®Ó ph©n lo¹i thµnh thÞ tr−êng thµnh thÞ vµ thÞ tr−êng n«ng th«n, thÞ tr−êng trong n−íc vµ thÞ tr−êng quèc tÕ. Tuy nhiªn, do toµn cÇu ho¸ ®ang ph¸t triÓn víi mét tèc ®é rÊt nhanh chãng nªn hiÖn nay cã mét sè quan ®iÓm cho r»ng biªn giíi gi÷a thÞ tr−êng trong n−íc vµ thÞ tr−êng n−íc ngoµi ®ang bÞ mê ®i. Tuy vËy, viÖc mét quèc gia hay ®Þa ph−¬ng s¶n xuÊt lo¹i hµng ho¸ g× chñ yÕu lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng mang tÝnh toµn cÇu nh»m tËn dông lîi thÕ cña mçi khu vùc. Toµn cÇu ho¸ cµng s©u s¾c, sù ph©n c«ng hay chuyªn m«n ho¸ cµng cao. Trong khi trªn thÕ giíi vÉn cßn ranh giíi quèc gia th× viÖc chó träng xuÊt khÈu cã ý nghÜa sèng cßn ®èi víi c¸c quèc gia ®ang ph¸t triÓn. Nã võa t¹o ®iÒu kiÖn héi nhËp nhanh h¬n võa ®¶m b¶o kh¶ n¨ng c¹nh tranh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña mçi quèc gia. Bªn c¹nh ba tiªu thøc ph©n lo¹i chñ yÕu nãi trªn, cßn cã rÊt nhiÒu c¸ch ph©n lo¹i kh¸c. Tuú thuéc vµo môc ®Ých cña viÖc ph©n lo¹i mµ ng−êi ta sö dông nh÷ng tiªu thøc thÝch hîp. C¨n cø vµo h×nh th¸i tæ chøc thÞ tr−êng, cã thÞ tr−êng ®éc quyÒn nhµ n−íc, thÞ tr−êng c¹nh tranh ®éc quyÒn, thÞ tr−êng c¹nh tranh tù do; c¨n cø vµo mèi quan hÖ cung cÇu, cã thÞ tr−êng ®éc quyÒn b¸n vµ thÞ tr−êng ®éc quyÒn mua; c¨n cø vµo h×nh thøc vµ thêi gian giao hµng cã thÞ tr−êng giao ngay vµ thÞ tr−êng giao hµng cã kú h¹n, v.v. Trong khu«n khæ ph©n tÝch hÖ thèng thÞ tr−êng trªn ph¹m vi vÜ m«, c¸ch ph©n lo¹i thµnh c¸c lo¹i thÞ tr−êng c¬ b¶n theo thuéc tÝnh hµng ho¸ nh− nªu trªn lµ hîp lý. 12
I.3. TÝnh ®ång bé cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng. ë c¸c n−íc t− b¶n ph¸t triÓn hiÖn nay, kinh tÕ thÞ tr−êng ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t−¬ng ®èi tuÇn tù, hÖ thèng c¸c thÞ tr−êng ®· ®−îc x¸c lËp vµ ph¸t triÓn. C¸c thÞ tr−êng ph¸t triÓn mét c¸ch thèng nhÊt vµ ®ång bé víi nhau mét c¸ch tù nhiªn. ChÝnh v× vËy, vÊn ®Ò ®ång bé gi÷a c¸c thÞ tr−êng ®· kh«ng ®−îc ®Ò cËp s©u s¾c, ngay c¶ trªn ph−¬ng diÖn lý thuyÕt. Tuy nhiªn, tÝnh ®ång bé gi÷a c¸c thÞ tr−êng l¹i lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc thï vµ quan träng cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ ®Æc biÖt lµ c¸c n−íc cã nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi. Nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ trong suèt mét thêi gian dµi, c¸c thÞ tr−êng ®· kh«ng tån t¹i hoÆc bÞ bãp mÐo hoÆc ph¸t triÓn mét c¸ch yÕu ít t¹i c¸c quèc gia nµy. Khi chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, nh÷ng thÞ tr−êng kh«ng ®ßi hái ®iÒu kiÖn phøc t¹p (nh− thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô) sÏ ph¸t triÓn nhanh chãng, trong khi c¸c thÞ tr−êng kh¸c ®ßi hái tr×nh ®é tæ chøc vµ m«i tr−êng thÓ chÕ ë møc cao (nh− thÞ tr−êng tµi chÝnh) l¹i ph¸t triÓn chËm ch¹p h¬n. Nh− vËy, c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi ®· kh«ng cïng cã mét ®iÓm xuÊt ph¸t vµ sù chªnh lÖch gi÷a chóng lµ mét kÕt qu¶ tÊt yÕu. T×nh tr¹ng nµy m©u thuÉn víi nhu cÇu ®ßi hái cña kinh tÕ thÞ tr−êng vèn dùa trªn sù ph¸t triÓn ®ång bé cu¶ c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Trªn ph−¬ng diÖn lý luËn, nh÷ng vÊn ®Ò sau ®©y cÇn ph¶i ®−îc tiÕp tôc lµm râ: - ThÕ nµo lµ tÝnh ®ång bé gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng ? nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu cña tÝnh ®ång bé gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng lµ g×? - Nh÷ng yÕu tè nµo quyÕt ®Þnh (cã ¶nh h−ëng chi phèi) tíi tÝnh ®ång bé cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng? - T¹i sao tÝnh ®ång bé cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng l¹i cã mét ý nghÜa quan träng trong ph¸t triÓn kinh tÕ ? - C¸c thÞ tr−êng t¹i ViÖt Nam hiÖn nay cã ®ång bé kh«ng? NÕu kh«ng th× ®©u lµ nh÷ng ®iÓm bÊt cËp g©y ra sù thiÕu ®ång bé cña c¸c thÞ tr−êng? Tr−íc hÕt, cÇn kh¼ng ®Þnh tÝnh ®ång bé cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng lµ mét yªu cÇu hÕt søc quan träng. Môc tiªu c¬ b¶n vµ l©u dµi cña ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng lµ t¹o lËp mét m«i tr−êng kinh doanh thuËn lîi nhÊt cho c¸c tæ chøc (DN) vµ c¸ nh©n, nh÷ng ng−êi t¹o ra cña c¶i cho x· héi; ®¶m b¶o cho hä cã thÓ tho¶ m·n nhu cÇu cña m×nh mét c¸ch thuËn tiÖn nhÊt víi chi phÝ thÊp nhÊt. Nh− vËy, nÕu kh«ng cã tÝnh ®ång bé hay c¸c thÞ tr−êng kh«ng thÓ liªn kÕt víi nhau mét c¸ch cã hiÖu qu¶ th× môc tiªu ®· ®Æt ra lµ kh«ng thÓ ®¹t ®−îc. 13
C¸c thÞ tr−êng cã mèi quan hÖ mËt thiÕt vµ t−¬ng t¸c lÉn nhau. C¸c nhµ kinh tÕ häc ®· cã nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu trªn gi¸c ®é vÜ m« tæng thÓ vÒ c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ. M« h×nh c©n b»ng tæng qu¸t gi÷a c¸c thÞ tr−êng cña Leon Walras, M« h×nh cña Leontiev, m« h×nh t¨ng tr−ëng cña R. Solow cung cÊp c¬ së lý luËn vÒ tÝnh c©n ®èi vµ ®ång bé, liªn quan chÆt chÏ gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ. Tuy nhiªn phÇn lín c¸c c¸ch tiÕp cËn nµy vÉn dùa trªn nh÷ng ®iÒu kiÖn cña nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do, ch−a thÓ vËn dông mét c¸ch cã hiÖu qu¶ vµo ®iÒu kiÖn cña c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi v× nhiÒu lý do kh¸c nhau. Chóng t«i cho r»ng, tÝnh ®ång bé cÇn ph¶i ®−îc ph©n tÝch trªn bèn mÆt c¬ b¶n sau ®©y: Thø nhÊt, ®ång bé vÒ lo¹i h×nh thÞ tr−êng. Cã thÓ hiÓu ®ång bé lµ khi tÊt c¶ c¸c thÞ tr−êng cÇn thiÕt ®Òu tån t¹i vµ ho¹t ®éng. Sù thiÕu hôt hoÆc non yÕu cña mét vµi thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ kh«ng chØ ¶nh h−ëng trùc tiÕp tíi c¸c tæ chøc vµ c¸ nh©n tham gia thÞ tr−êng ®ã, mµ nã cßn cã t¸c ®éng d©y chuyÒn kh«ng tèt tíi c¸c thÞ tr−êng kh¸c. Khi c¸c DN kh«ng cã mÆt b»ng ®Ó më réng s¶n xuÊt, hä còng sÏ kh«ng cã kh¶ n¨ng thay ®æi c«ng nghÖ hay s¶n xuÊt ra nhiÒu hµng ho¸ h¬n. Nãi c¸ch kh¸c, gi÷a c¸c thÞ tr−êng yÕu tè ®Çu vµo vµ ®Çu ra cña s¶n xuÊt cã mét mèi liªn hÖ chÆt chÏ, sù ph¸t triÓn cña chóng liªn quan chÆt chÏ víi nhau. NÕu thÞ tr−êng ®Çu vµo bÞ bã hÑp th× c¸c thÞ tr−êng ®Çu ra còng khã cã thÓ ph¸t huy hÕt n¨ng lùc cña nã. Trong ®iÒu kiÖn thiÕu hôt vÒ nguån lùc ®Ó ph¸t triÓn toµn bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng, cã thÓ tËp trung h×nh thµnh tr−íc mét sè thÞ tr−êng lµm c¬ së cho c¸c thÞ tr−êng kh¸c ph¸t triÓn. Cã thÓ kÕt hîp x©y dùng c¸c cÆp hoÆc c¸c nhãm thÞ tr−êng ®i liÒn vµ g¾n bã víi nhau ®Ó tõ ®ã cã ®−îc sù ®ång bé cÇn thiÕt. Thø hai, ®ång bé vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn. C¸c yÕu tè cña c¸c thÞ tr−êng cã mét sù l−u chuyÓn linh ho¹t vµ mèi liªn hÖ th«ng suèt gi÷a c¸c thÞ tr−êng ®¶m b¶o cho chóng ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. Do vËy, c¸c thÞ tr−êng cÇn cã mét sù t−¬ng thÝch vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn. NÕu mét lo¹i thÞ tr−êng nµo ®ã ph¸t triÓn qu¸ cao trong khi c¸c thÞ tr−êng kh¸c cßn non yÕu sÏ t¹o ra nh÷ng bÊt cËp, h¹n chÕ sù ph¸t triÓn chung. Tr×nh ®é ph¸t triÓn cã thÓ dùa trªn nh÷ng tiªu thøc nh− m«i tr−êng thÓ chÕ, h¹ tÇng kü thuËt, dÞch vô hç trî, nhËn thøc vµ n¨ng lùc cña c¸c chñ thÓ, v.v. Nh×n chung th× tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¸c thÞ tr−êng phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¶ nÒn kinh tÕ nãi chung. Tuy nhiªn cã thÓ do nh÷ng yÕu tè nh− lÞch sö vµ tù nhiªn x· héi, cã mét sè thÞ tr−êng ®¹t ®−îc sù ph¸t triÓn cao h¬n nh÷ng thÞ tr−êng kh¸c. VÝ dô, thÞ tr−êng hµng ho¸ vµ dÞch vô ë ViÖt Nam ph¸t triÓn kh¸ m¹nh nh−ng thÞ tr−êng tµi chÝnh l¹i hÇu nh− kh«ng ph¸t triÓn. 14
Thø ba, ®ång bé vÒ m«i tr−êng ph¸p lý. §©y ®−îc coi lµ vÊn ®Ò phøc t¹p nhÊt cña tÝnh ®ång bé. Nã ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu toµn bé m«i tr−êng ph¸p lý cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng ®Ó tõ ®ã t×m ra nh÷ng bÊt cËp trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt. Theo chóng t«i, tÝnh ®ång bé vÒ ph¸p lý cña c¸c thÞ tr−êng thÓ hiÖn trªn c¸c ph−¬ng diÖn sau: - Kh¶ n¨ng tù do gia nhËp vµ rêi bá thÞ tr−êng - Kh¶ n¨ng tù do l−u chuyÓn cña c¸c chñ thÓ vµ hµng ho¸ trªn thÞ tr−êng - Kh¶ n¨ng b¶o ®¶m quyÒn lîi vµ nghÜa vô cña c¸c chñ thÓ trªn thÞ tr−êng - TÝnh thèng nhÊt gi÷a c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan ®Õn c¸c yÕu tè thÞ tr−êng M«i tr−êng ph¸p lý lµ yÕu tè quan träng nhÊt nh−ng còng cã thÓ ®−îc ®iÒu chØnh nhanh nhÊt vµ nã còng Ýt phô thuéc h¬n vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ cña ®Êt n−íc. ChÝnh phñ vµ c¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc cã thÈm quyÒn cã vai trß ®iÒu chØnh c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt nh»m ®¶m b¶o tÝnh ®ång bé cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Thø t−, ®ång bé vÒ môc ®Ých vµ xu thÕ ph¸t triÓn. §©y lµ yªu cÇu nh»m ®¶m b¶o cho c¸c thÞ tr−êng cïng ph¸t triÓn theo mét h−íng thèng nhÊt, phôc vô mét c¸ch cã hiÖu qu¶ c¸c môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi. C¸c môc tiªu c¬ b¶n nµy cÇn ph¶i ®−îc thÓ hiÖn trong viÖc x©y dùng c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt còng nh− c¸c chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch ph¸t triÓn thÞ tr−êng. NÕu nh− thÞ tr−êng ®Çu ra ®· khuyÕn khÝch khu vùc t− nh©n ph¸t triÓn c¹nh tranh th× c¸c thÞ tr−êng ®Çu vµo còng ph¶i ®−îc ph¸t triÓn theo h−íng ®ã vµ ng−îc l¹i. NÕu chÝnh phñ dÇn tho¸t ly khái vai trß cung cÊp trùc tiÕp c¸c dÞch vô vµ hµng ho¸ th× còng cÇn ph¶i ®¶m b¶o cho c¸c thÞ tr−êng cã mét khu«n khæ ph¸p luËt vµ thÓ chÕ nh»m ®¶m b¶o sù c«ng b»ng vµ kû c−¬ng còng nh− kh¶ n¨ng tiÕp cËn víi c¸c nguån lùc vµ dÞch vô x· héi cña c¸c nhãm d©n c−. C¸c néi dung ®Ò cËp trªn ®©y míi chñ yÕu tËp trung vµo ph−¬ng diÖn lý luËn. Trong thùc tiÔn cña mét nÒn kinh tÕ, ®Ó nhËn biÕt tÝnh ®ång bé (hay kh«ng ®ång bé) cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cÇn ph¶i tiÕp tôc cã nh÷ng nghiªn cøu cô thÓ h¬n. VÝ dô cã thÓ ph©n tÝch sù l−u chuyÓn cña mét sè hµng ho¸ vµ dÞch vô chñ yÕu (liªn quan ®Õn hÇu hÕt c¸c lo¹i thÞ tr−êng) ®Ó tõ ®ã cã thÓ nghiªn cøu mét c¸ch chi tiÕt h¬n tÝnh ®ång bé gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Mét vÊn ®Ò cã tÝnh mÊu chèt lµ ph¶i x¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng khã kh¨n v−íng m¾c c¬ b¶n trong viÖc ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Ph©n tÝch ¶nh h−ëng cña nh÷ng “®é lÖch” trong sù ph¸t triÓn gi÷a c¸c thÞ tr−êng dÉn tíi nh÷ng ¸ch t¾c, k×m h·m sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi. Nh÷ng “®é 15
lÖch” nµy chÝnh lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña sù thiÕu ®éng bé gi÷a c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Còng theo c¸ch tiÕp cËn tõ thùc tiÔn, møc ®é c«ng khai ho¸ cña c¸c giao dÞch trªn thÞ tr−êng còng lµ mét th−íc ®o sù ph¸t triÓn ®ång bé c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Nh÷ng giao dÞch kh«ng ®−îc c«ng khai (bÊt hîp ph¸p) dÉn tíi sù h×nh thµnh nh÷ng thÞ tr−êng kh«ng chÝnh thøc sÏ t¹o ra nh÷ng vÊn ®Ò x· héi phøc t¹p. C©u hái ®Æt ra lµ t¹i sao c¸c chñ thÓ l¹i che dÊu nh÷ng giao dÞch trong khi b¶n th©n hä muèn c«ng khai chóng ®Ó cã sù b¶o trî cña ph¸p luËt? vÊn ®Ò cã thÓ ë chç m«i tr−êng ph¸p lý kh«ng hoµn chØnh, cã sù m©u thuÉn trong c¸c quy ®Þnh ph¸p lý ®iÒu chØnh nh÷ng chñ thÓ hoÆc hµnh vi mua b¸n hoÆc ®¬n gi¶n h¬n lµ ch−a cã thÞ tr−êng chÝnh thøc. I.4. Vai trß cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng. HÖ thèng c¸c lo¹i thÞ tr−êng cã vai trß quan träng trong viÖc ®¶m b¶o c¸c ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt kinh doanh vµ tiªu thô s¶n phÈm cho c¸c DN. HÖ thèng thÞ tr−êng lµ trung t©m cña nÒn kinh tÕ víi bèn chøc n¨ng chñ yÕu sau ®©y: Chøc n¨ng thùc hiÖn. ThÞ tr−êng lµ n¬i thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng mua b¸n trao ®æi, qua ®ã gi¸ trÞ cña hµng ho¸ vµ dÞch vô ®−îc thùc hiÖn. ThÞ tr−êng ®¶m b¶o cho qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt ®−îc thùc hiÖn ®èi víi ng−êi s¶n xuÊt vµ ng−êi tiªu dïng cã ®−îc hµng ho¸, dÞch vô mµ hä mong muèn. Nh©n tè c¬ b¶n trong chøc n¨ng thùc diÖn cña thÞ tr−êng lµ chi phÝ giao dÞch thÓ hiÖn chñ yÕu trªn ba khÝa c¹nh: - Thêi gian giao dÞch - Chi phÝ thùc hiÖn giao dÞch: vËn chuyÓn, th«ng tin, lÖ phÝ, v.v - HiÖu lùc thùc hiÖn giao dÞch: chÕ tµi thùc hiÖn ®èi víi c¸c bªn vi ph¹m, v.v Chi phÝ giao dÞch thÊp sÏ khuyÕn khÝch c¶ ng−êi mua vµ ng−êi b¸n c«ng khai thùc hiÖn c¸c giao dÞch cña m×nh trªn thÞ tr−êng. Do vËy, kh¶ n¨ng ®¶m b¶o chøc n¨ng thùc hiÖn cña thÞ tr−êng sÏ quyÕt ®Þnh viÖc cã tån t¹i hay kh«ng c¸c thÞ tr−êng ngÇm . NÕu c¸c giao dÞch ®−îc thùc hiÖn dÔ dµng, víi chi phÝ thÊp vµ ®−îc ph¸p luËt ®¶m b¶o th× sÏ kh«ng cã ®éng c¬ cho c¶ ng−êi mua vµ ng−êi b¸n tham gia vµo c¸c thÞ tr−êng ngÇm. Mét vÝ dô ®iÓn h×nh ®èi víi ViÖt Nam lµ thÞ tr−êng B§S khi phÇn lín c¸c giao dÞch mua b¸n nhµ ë, ®Êt ®ai ®−îc thùc hiÖn trªn thÞ tr−êng ngÇm. Chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin. Theo lý thuyÕt truyÒn thèng, quan hÖ cung cÇu trªn thÞ tr−êng sÏ quyÕt ®Þnh møc gi¸ trªn thÞ tr−êng. Tuy nhiªn, quan hÖ cung cÇu trªn thÞ tr−êng l¹i bÞ chi phèi chñ yÕu bëi nh÷ng th«ng tin cã liªn quan ®Õn cung cÇu trªn thÞ tr−êng, nhÊt lµ trong bèi c¶nh hiÖn nay khi c¸c giao dÞch cã kú h¹n chiÕm phÇn lín trong c¸c giao dÞch. Chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin cña thÞ tr−êng v× vËy cã vai trß hÕt søc quan träng bëi lÏ c¸c DN ®ãn nhËn vµ xö lý c¸c tÝn hiÖu tõ thÞ tr−êng vµ ra nh÷ng quyÕt ®Þnh quan träng nhÊt nh− s¶n xuÊt c¸i g×? cho ai? vµ 16
nh− thÕ nµo? møc gi¸ lµ bao nhiªu? v.v. Th«ng tin kh«ng chÝnh x¸c cã thÓ g©y ra nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc víi nh÷ng hËu qu¶ kh«ng thÓ l−êng hÕt ®−îc. Chøc n¨ng cung cÊp th«ng tin cho c¸c chñ thÓ trªn thÞ tr−êng ®−îc thÓ hiÖn ë chç: - Møc ®é chÝnh x¸c cña th«ng tin - Thêi ®iÓm cung cÊp th«ng tin - Chi phÝ ®Ó nhËn ®−îc th«ng tin ë c¸c n−íc kinh tÕ ph¸t triÓn, thÞ tr−êng cung cÊp tèi ®a th«ng tin chÝnh x¸c, kÞp thêi vµ miÔn phÝ cho tÊt c¶ c¸c chñ thÓ trªn thÞ tr−êng. Do vËy, kh¶ n¨ng xö lý th«ng tin lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh thµnh b¹i cña DN trªn thÞ tr−êng. Chøc n¨ng sµng läc vµ ®µo th¶i c¸c phÇn tö yÕu kÐm. Th«ng qua c¸c quy luËt c¬ b¶n cña thÞ tr−êng nh− quy luËt gi¸ trÞ, quy luËt c¹nh tranh, thÞ tr−êng sÏ tiÕn hµnh lùa chän c¸c chñ thÓ −u tó vµ ®µo th¶i nh÷ng thµnh phÇn kÐm chÊt l−îng. C¹nh tranh sÏ d¶m b¶o cho c¸c nguån lùc cña x· héi ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶ nhÊt. Chøc n¨ng nµy thÓ hiÖn râ nhÊt trªn thÞ tr−êng chøng kho¸n. ChØ cã nh÷ng DN sö dông vèn cã hiÖu qu¶ th× míi cã kh¶ n¨ng vay vèn tõ thÞ tr−êng víi chi phÝ thÊp nhÊt ®Ó më réng s¶n xuÊt kinh doanh. §©y lµ mét chøc n¨ng v« cïng quan träng cña thÞ tr−êng. Chøc n¨ng huy ®éng vµ ph©n bæ c¸c nguån lùc. ThÞ tr−êng lµ n¬i huy ®éng mäi nguån lùc cho ph¸t triÓn, thÞ tr−êng thùc hiÖn chøc n¨ng nµy chñ yÕu th«ng qua hai c¬ chÕ sau ®©y: - T¨ng c−êng c¸c c¬ héi ®Çu t−. NÕu thÞ tr−êng cã nhiÒu c¬ héi ®Çu t−, c¸c tÇng líp d©n c− sÏ dÔ dµng tham gia ®Çu t− vµo kinh doanh h¬n lµ viÖc göi tiÒn ë ng©n hµng hay mua bÊt ®éng s¶n. - Gi¶m rñi ro b»ng c¸ch chia sÎ rñi ro hoÆc chuyÓn rñi ro cho nh÷ng DN hoÆc c¸c c¸ nh©n cã kh¶ n¨ng kiÓm so¸t rñi ro tèt nhÊt. VÝ dô, thÞ tr−êng giao dÞch cã kú h¹n, thÞ tr−êng ph¸i sinh lµ nh÷ng minh ho¹ rÊt ®iÓn h×nh. Khi mét nhµ kinh doanh xuÊt nhËp khÈu muèn gi¶m bít nh÷ng rñi ro vÒ tû gi¸, anh ta cã thÓ chän c¸c giao dÞch cã kú h¹n. Khi kh«ng cã nh÷ng c«ng cô ®ã, anh ta sÏ buéc ph¶i n©ng cao møc phÝ giao dÞch ®Ó phßng chèng nh÷ng rñi ro cã thÓ xÈy ra. Nh− vËy, gi¶m thiÓu rñi ro cßn gãp phÇn h¹ thÊp chi phÝ giao dÞch trªn thÞ tr−êng. Ngoµi nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n nh− trªn, mçi mét lo¹i thÞ tr−êng cã nh÷ng chøc n¨ng ®Æc thï riªng. Nh÷ng chøc n¨ng nµy xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm cña s¶n phÈm mua b¸n trªn thÞ tr−êng, ®iÒu kiÖn lÞch sö, h×nh thøc tæ chøc vµ ph¹m vi ho¹t ®éng, c¬ chÕ ho¹t ®éng, mèi quan hÖ cung cÇu, tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ qu¶n lý nhµ n−íc trªn thÞ tr−êng. 17
II. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng. II.1. Qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn thÞ tr−êng lµ mét qu¸ tr×nh lÞch sö. Ph¹m vi, quy m«, h×nh thøc, tr×nh ®é ph¸t triÓn cña thÞ tr−êng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nÒn kinh tÕ hµng ho¸. ThÞ tr−êng lµ s¶n phÈm trùc tiÕp cña së h÷u t− nh©n vµ ph©n c«ng lao ®éng. ThÞ tr−êng ®· cã mÇm mèng trong c¸c nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n. Khi c¸c lo¹i thÞ tr−êng ph¸t triÓn ®Õn mét møc ®é cao h¬n, chóng t¹o thµnh nÒn t¶ng cña kinh tÕ thÞ tr−êng, hay nãi c¸ch kh¸c, nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n ®· tiÕn triÓn thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Nh− vËy, qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÞ tr−êng cã thÓ ®−îc ph©n chia thµnh bèn giai ®o¹n nh− sau: ThÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n. Trªn c¬ së ph©n c«ng lao ®éng x· héi vµ chÕ ®é t− h÷u vÒ t− liÖu s¶n xuÊt, quan hÖ hµng ho¸ - tiÒn tÖ ®· ph¸ vì kÕt cÊu kinh tÕ hiÖn vËt, tù do ho¸ kinh tÕ ®−îc thóc ®Èy. NÒn kinh tÕ tù nhiªn ®· chuyÓn dÇn sang nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña thêi kú nµy lµ chØ cã mét sè l−îng h¹n chÕ c¸c lo¹i thÞ tr−êng (chñ yÕu lµ thÞ tr−êng hµng ho¸). Tr×nh ®é ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng cßn mang tÝnh s¬ khai. ThÞ tr−êng trong qu¸ tr×nh chuyÓn tõ nÒn kinh tÕ hµng ho¸ gi¶n ®¬n thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Giai ®o¹n nµy diÔn ra tõ thÕ kû XV ®Õn thÕ kû XVII, XVIII t¹i n−íc Anh vµ mét sè quèc gia ch©u ¢u kh¸c1. C¸c cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp, tÝch luü t− b¶n lµ nh÷ng ®éng lùc chñ yÕu gãp phÇn h×nh thµnh nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng trong thêi kú nµy. §Æc tr−ng c¬ b¶n cña thÞ tr−êng giai ®o¹n nµy lµ do thÞ tr−êng cßn t−¬ng ®èi non yÕu. B−íc ®Çu ®· h×nh thµnh kh«ng chØ c¸c thÞ tr−êng ®Çu ra mµ c¶ thÞ tr−êng t− liÖu s¶n xuÊt vµ thÞ tr−êng vèn. Tuy vËy, thÞ tr−êng vÉn bÞ giíi h¹n trong ph¹m vi c¸c vïng. ThÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng tù do. Giai ®o¹n nµy ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y kÐo dµi tõ cuèi thÕ kû XVII ®Õn ®Çu thÕ kû XX. C¸c cuéc c¸ch m¹ng c«ng nghiÖp ®· dÉn ®Õn sù ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña lùc luîng s¶n xuÊt. TÝch luü t− b¶n ®−îc t¨ng c−êng víi tèc ®é m¹nh mÏ. Tuy nhiªn, khi c¸c tÇng líp kinh doanh ®· cã ®ñ n¨ng lùc th× hä kh«ng muèn nhµ n−íc can thiÖp vµo ho¹t ®éng s¶n xuÊt kinh doanh. NÒn t¶ng lý luËn cho thêi kú nµy lµ t− t−ëng “Bµn tay v« h×nh” cña Adam Smith. Do vËy, ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña c¸c thÞ tr−êng trong giai ®o¹n nµy lµ chóng ph¸t triÓn mét c¸ch tù do, Ýt cã sù can thiÖp cña nhµ n−íc. PhÇn lín c¸c lo¹i thÞ tr−êng ®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. ThÞ tr−êng quèc gia ®· ®−îc ®Þnh h×nh. Th−¬ng 1 Lª V¨n Sang vµ c¸c t¸c gi¶ kh¸c. “C¸c m« h×nh kinh tÕ thÞ tr−êng trªn thÕ giíi”. NXB Thèng kª, n¨m 1994 18
m¹i quèc tÕ còng ph¸t triÓn nhanh chãng. ThÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i. Tõ ®Çu thÕ kû XX ®Õn nay, thÕ giíi chøng kiÕn mét sù ph¸t triÓn thÇn kú. Vµo nh÷ng thËp niªn cuèi cïng cña thÕ kû XX, c¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt víi c«ng nghÖ th«ng tin, c«ng nghÖ sinh häc, c«ng nghÖ vËt liÖu míi ®· ®−a nÒn kinh tÕ thÕ giíi lªn mét tÇm cao míi víi tr×nh ®é ph¸t triÓn cao gÊp nhiÒu lÇn so víi tr−íc. HÖ thèng thÞ tr−êng trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hiÖn ®¹i ®· cã nh÷ng nÐt ®Æc tr−ng míi: - Xu thÕ toµn cÇu ho¸ vµ thÞ tr−êng thÕ giíi. Ph©n c«ng lao ®éng s©u s¾c trªn ph¹m vi toµn cÇu ®· h−íng c¸c quèc gia ph¶i tËp trung ph¸t triÓn nh÷ng ngµnh cã lîi thÕ c¹nh tranh. PhÇn lín c¸c quèc gia cã ®é më nÒn kinh tÕ (tæng gi¸ trÞ xuÊt nhËp khÈu trªn GDP) cao h¬n 1. Muèn tËn dông ®−îc nh÷ng c¬ héi ph¸t triÓn, c¸c quèc gia tham gia vµo c¸c m¹ng l−íi s¶n xuÊt vµ ph©n phèi mang tÝnh toµn cÇu, trong ®ã c¸c DN xuyªn quèc gia cã vai trß ®éng lùc. C¸c khu vùc tù do th−¬ng m¹i lµ nh÷ng b−íc qu¸ ®é dÉn ®Õn mét thÞ tr−êng thÕ giíi thèng nhÊt. - Tr×nh ®é ph¸t triÓn cao cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng. Khoa häc vµ c«ng nghÖ, ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin ®ãng vai trß chñ lùc trong viÖc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña c¸c thÞ tr−êng c¶ vÒ tr×nh ®é còng nh− ph¹m vi. Th«ng tin trë nªn nhiÒu h¬n, rÎ h¬n, n¨ng suÊt lao ®éng cao h¬n, chi phÝ qu¶n lý gi¶m, vv,. KÕt qu¶ lµ khèi l−îng giao dÞch t¨ng lªn gÊp béi vµ chi phÝ giao dÞch gi¶m ®i nhiÒu lÇn. - Vai trß cña ChÝnh phñ ngµy cµng s©u s¾c. Nhµ n−íc ngµy cµng cã vai trß quan träng h¬n trong viÖc ®iÒu hµnh nÒn kinh tÕ vÜ m«. C¸c c«ng cô nh− chÝnh s¸ch, luËt ph¸p vµ c¸c nguån lùc kh¸c ®· lµm cho nhµ n−íc cã mét vai trß v« cïng quan träng trong viÖc ®iÒu chØnh nh÷ng khiÕm khuyÕt cña thÞ tr−êng. VÊn ®Ò quan träng lµ trong ®iÒu kiÖn cña c¸c nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi, c¸c thÞ tr−êng sÏ ph¸t triÓn nh− thÕ nµo? tõ chç hÇu nh− ch−a tån t¹i c¸c thÞ tr−êng nµy l¹i ph¶i nhanh chãng héi nhËp vµo thÞ tr−êng thÕ giíi. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c nhµ khoa häc ViÖt Nam vµ Trung Quèc, nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng hoµn toµn cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn theo m« h×nh rót ng¾n. Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c lo¹i thÞ tr−êng mang tÝnh tÊt yÕu, kh¸ch quan. Khi quyÒn së h÷u ®−îc ®¶m b¶o vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi s©u s¾c, c¸c lo¹i thÞ tr−êng cã thÓ ph¸t triÓn trong c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ- x· héi kh¸c nhau. C¸ch m¹ng khoa häc kü thuËt vµ nh÷ng xu thÕ ph¸t triÓn quèc tÕ hiÖn nay cho phÐp c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn hoµn toµn cã kh¶ n¨ng ph¸t triÓn c¸c lo¹i thÞ tr−êng trong mét thêi gian rót ng¾n ®Ó trë thµnh mét bé phËn cña thÞ tr−êng thÕ giíi. 19