Chất văn chương trong Người lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân

Đề bài: Chất văn chương trong Người lái đò sông Đà của Nguyễn Tuân<br /> <br /> Bài làm<br /> <br /> Nhốt cả  sông Đà vào một quyển sách, công việc trị  thủy  ấy của văn chương thật khó  <br /> thay. Vậy mà Nguyễn Tuân làm được. Nhưng phải là cật lực. Phải bám những người lái  <br /> đò sông Đà (kể cả ông đò hay cởi truồng) để trôi dài theo bờ sông hoang dại như một bờ <br /> tiền sử, phải tìm một lối riêng, lặn sâu xuống hút nước để  từ  cái rốn sông  ấy mà thấy <br /> bụng nước như một cái thành giếng xây toàn bằng nước sông xanh ve một áng thủy tinh  <br /> khối đúc dày, phải bay lên thật sự, nâng con người tới tầm cao có thể nhìn con sông năm  <br /> trăm cây số  dài chỉ còn là một áng tóc trữ  tỉnh, đầu tóc, chân tóc ẩn hiện trong mấy trời <br /> Tây Bắc... Phải đi đến cùng từng trải, tài năng, khổ công... thâu tóm lấy con sông hung tợn <br /> để  rồi chính nó ngoan ngoãn theo đầu ngọn bút mà bền bỉ  bồi đắp đầy  ắp những trang <br /> Sông Đà ta đang có trên tay.<br /> <br /> Một con sông văn như thế viết ra được đã khó, đọc nó cũng không phải dễ. Đã đành phải <br /> theo Nguyễn Tuân xuôi đến trang cuối của tác phẩm nhưng nhiều khi phải thoát ra sự hạn  <br /> chế của dòng văn, trang văn để  tìm ra cái đẹp toàn bài văn. Thoát ra rồi nhìn lại toàn bài <br /> Người lái dò sông Đà mới hay, cho mãi đến dòng cuối của bài viết, cái bến đò màu cờ <br /> mới được xuất hiện khi đoàn thuyền khoa học gắn quốc kì đã ghé vào và thả neo như hạ <br /> một quyết tâm đỏ, trị  con sông dữ  tợn này, bắt nó phải phục vụ  cuộc sống, nhưng cứ <br /> nghĩ, cái bến đỏ  cờ  ấy chính là cái bến xa nào đó trong sương mù mà người lái đò Sông  <br /> Đà ngay khi bước vào trang văn đã hướng nhỡn giới vòi vọi mong chờ, đã mong chờ  từ <br /> ngay thượng nguồn của bài tùy bút này.<br /> <br /> Mối liên hệ nghệ thuật giữa nhỡn giới của ông lái đò và bến đậu của ngọn quốc kì có thể <br /> xem như  phép kết cấu đầu cuối tương  ứng, xem như  chuyện phục bút kịp thời  ở  đoạn <br /> đầu để thuận đà mà hạ bút đắc địa nơi phần cuối. Nhưng tất cả các kĩ thuật kĩ xảo đó, ở <br /> văn tài Nguyễn Tuân đã diễn ra tự  nhiên như  một sáng tạo ngẫu hứng. Sau khi đã mở <br /> được nhỡn giới cho nhân vật và xác định cái bến sẽ cắm cột cờ trị thủy, định hướng cho <br /> dòng cảm hứng của chính mình, Nguyễn Tuân thả  sức viết, viết như cày xới vốn sống,  <br /> như  tỉa tót chữ  nghĩa. Ngòi bút không ngại bới sâu vào lịch sử  đời Trần, đời Lí, đời Lê, <br /> đào ngang khơi tắt vào địa mạo, địa danh, quyết bắt cho được thần thái con sông với <br /> thượng lưu, hạ lưu nước cuốn,, với tả ngạn hữu ngạn đất trụ, với ngọn nguồn tích tụ sự <br /> cuốn đi cùng trụ  lại kia... Và trên một dòng sông chở  nặng thông tin về  chính nó, một  <br /> dòng văn ăm  ắp những biện pháp nghệ  thuật, Nguyễn Tuân khắc họa hình tượng hiên  <br /> ngang một người lái đò sông Đà.<br /> <br /> Nguyễn Tuân khéo đưa vào thiên tùy bút một ông và một cô đò để dễ bề thể hiện cả sự <br /> hiên ngang và sự đằm thắm của những khách thương hồ ấy. Đằm thắm như câu chuyện  <br /> kể nơi đuôi én thuyền then của cô đò người Thái, thỏ thẻ, thật thà không nói chuyện vượt  <br /> thác, vận chuyển quân lương qua những khúc sông chưa giải phóng ban ngày mà cũng tối <br /> sầm như  ban đêm, dành lời để  tri ân chú gà trống đè sóng, giữ  nhịp thời gian cho con  <br /> người chèo chống: "Đi đường xa qua bờ  này bến khác, có tiếng gà gáy đem theo, nó đỡ <br /> nhớ nương ruộng, bản mường".<br /> <br /> Đỡ  nhớ  đất để  mà nhớ  đóng đinh vào lòng tất cả  những nguồn nước của tất cả  những  <br /> con thác hiểm trở. Nhưng kiểu nhớ  đóng đanh này là nhớ  của những ông đò hiên ngang  <br /> với giọng nói ào ào như  tiếng nước trước mặt ghềnh sông, với thân hình cao to và gọn <br /> quánh như  sừng như  mun, với vẻ  phớt đời có lần vượt thác vừa xuôi vừa dám ngủ  gật  <br /> nữa kia nhưng sẵn sàng chỗ bằng thì chèo, chỗ dựng vách đá thì chống, vượt thác mà bờ <br /> bằng thì kéo. Sẵn sàng, chỉ  với ba tiếng chống, chèo, kéo đơn giản như  ba phách mạnh  <br /> của một nhịp hò dô vậy thôi, người lái đò đã vào cuộc thì chỉ có lao đi chứ không lùi lại.<br /> <br /> Bằng  ấy chi tiết cho một nhân vật cũng đã là nhiều, nhưng với Nguyễn Tuân, ngần  ấy  <br /> chưa đủ, ông cho họ lao vào trùng vi thạch trận để từ trận thủy chiến giáp lá cà quyết liệt  <br /> này mà cực tả, mà khắc họa sắc nét hơn khí phách hiên ngang của ông lái đò sông Đà.<br /> <br /> Tả  cuộc đối đầu giữa con người với sức nước tàn phá, trước Nguyễn Tuân hàng ngàn <br /> năm đã có truyện Sơn Tinh ­ Thủy Tinh. Nhưng đó là thần thoại, với phép thần thông, chỉ <br /> cần một câu thôi "nước dâng bao nhiêu núi lại cao bấy nhiêu" thế  là phân thắng bại, cái  <br /> hiện thực chống lũ chỉ  còn như  chút bóng nhòe đổ  xuống từ  câu chuyện. Sau Nguyễn <br /> Tuân, cuộc đối đầu  ấy được thể  hiện trong chương kể chuyện giữ đê biển trước gió to  <br /> sóng lớn của Bão biển (Chu Văn). Nhưng Bão biển là tiểu thuyết hiện thực, cho nên sóng  <br /> gió vẫn chỉ là sóng gió mù quáng tàn phá và con người dù phải xả thân chống lại thì vẫn  <br /> chỉ là xả  thân trong một công trường, cái mà một thời người ta thuận miệng gọi là cuộc <br /> chiến đấu chống thiên nhiên lại chưa ra một chiến trường. Với Nguyễn Tuân thì khác, <br /> ngay từ đầu, ông đã xác định cuộc đối đầu ấy là một chiến trường, một mặt trận. Và để <br /> dựng cho ra chiến trường, mặt trận  ấy, Nguyễn Tuân đã hà hơi, đã ban phép nhân hóa  <br /> khiến nước sông, đá thác sống dậy làm tướng dữ, quân tợn.<br /> <br /> Nhờ phép ấy, nước xiết thành lời; "Tiếng nước thác nghe như lời oán trách gì, rồi lại như <br /> là van xin, rồi như là khiêu khích, giọng gằn mà chế  nhạo". Chỉ  trong một câu mà nước <br /> dữ đã lật lọng đổi giọng đến bốn lần. Mới van xin đã khiêu khích, oán trách chưa xong đã <br /> chế  nhạo. Khi cái hòa âm nghịch bốn giọng  ấy, hình tượng thính giác ấy được tăng cấp <br /> rống lên, gầm thét bằng tiếng một ngàn con trâu da cháy bùng bùng thì sự  lật lọng đã  <br /> thành điên loạn.<br /> <br /> Nhưng chưa hết, hãy nhìn đồng bọn của lũ lật lọng điên loạn này, hãy cùng Nguyễn Tuân <br /> điểm mặt đá. Đá mai phục ngàn năm để  chờ  dịp nhổm cả  dậy vồ  lấy thuyền. Chưa vồ <br /> được thì dụ, thì hất hàm thách thức, lừa đối phương vào thế  đá trái, thúc gối của nước  <br /> dữ, để nước túm chặt lưng ông đò rồi ra đòn hiểm độc nhất, bóp chặt lấy hạ bộ. Nguyên  <br /> Tuân đã đá thì mạnh tay bút như khắc để tạo cái cằm sắc nhọn đưa ra như mũi dao của đá  <br /> tảng hất hàm, tả  nước lại nhanh tay như  nghệ  sĩ nhiếp  ảnh, bấm máy kịp lúc bàn tay  <br /> nước chộp vào chỗ hiểm để ghi lại được cái tích tắc kinh hoàng, mặt ông đò méo bệch vì  <br /> hạt sinh dục vụt muốn thọt lên cổ.<br /> <br /> Đọc tới đây, từ  cận cảnh bàn tay nước chộp, trung cảnh hàm đá hất, mà nhớ  ngược lên <br /> toàn cảnh trắng xóa cả  một chân trời đá ngàn năm mai phục, người đọc như  được xem <br /> mọt chiến trận trên màn ảnh. Trên đó thế toàn rồi trung, rồi cận chiến tưởng đã hất ông  <br /> lái và những người bạn chèo khỏi chiến cuộc như  hất cái hột giống nòi nhỏ  xíu kia. <br /> Nhưng ngay trong phút nghẹt thở ấy, ông lái vẫn lừng lững giữa dòng.<br /> Trước ồn ào, ầm ĩ kiểu võ mồm của một mặt sông sùi bọt mép mà thở, kêu, ằng ặc, réo,  <br /> rống, oán trách, van xin, khiêu khích, chế nhạo, gầm thét, reo hò... ông lái như không thèm <br /> chấp, chỉ ngắn gọn chỉ huy, để còn dành nội lực nắm chắc binh pháp của thần sông, thần <br /> đá, để  thuộc quy luật phục kích. Ông lái dụng trí chứ  không lạm ngôn, không bẻm mép.  <br /> Khi đã có trí thì dù cho thế lực hung ác kia lấy hai chọi một, dù cho chúng tiểu nhân đến  <br /> mức phải dụ, phải lừa, võ biền đến liều mạng, thúc gối đá trái thì cũng đến lúc con  <br /> người nắm chặt, đè sấn, chặt đôi, giành lấy chiến thắng, mở đường sống cho mình.<br /> <br /> Đó là con đường anh chiến binh trở  lại làm nhà đò, làm người chân sào, với khúc hò dô  <br /> chống, chèo, kéo đã vang lên ở đoạn trên. Nguyễn Tuân thôi không để chữ nghĩa của mình  <br /> hừng hực nộ  khí xung thiên nữa. Nộ  khí  ấy đã làm xong cái việc bổ  sung kịch tính cho  <br /> thiên tùy bút, nó xèo xèo tan hòa trong chất trữ tình lai láng một tấm lòng muốn để thơ vào <br /> sông nước, thơ hoài cổ một thời bi tráng Tây Bắc chống Pháp xâm lược, thơ cảm thán về <br /> một non sông đang ngày một đẹp lên để  có được một cái gì khang khác, chưa từng thấy  <br /> trên sông này, có được ngọn cờ  đỏ  chấm dấu son lãng mạn vào câu kết của tác phẩm. <br /> Bằng sự chuyển đổi giọng điệu ấy, Nguyễn Tuân muốn ta hiểu ba thế võ "nắm chặt, đè <br /> sấn, chặt đôi" mà ông lái mới xuống tay kia cũng chỉ là cách điệu, thăng hoa, biến tấu của  <br /> ba ngón nghề  đưa đò chống, chèo, kéo mà thôi. Muôn đời ông lái vẫn là bạn của dòng <br /> sông. Một người bạn cao thượng sớm quên đi những tướng dữ quân tợn để  nhớ  về một  <br /> con sông Đà của cá anh vũ đầm xanh. Một sông Đà đã vặn mình thay đổi.<br /> <br /> "Thế là hết thác. Dòng sông vặn mình..." Chữ vặn có lẽ Nguyễn Tuân mượn của Tản Đà, <br /> mượn trong câu thơ  ngày  ấy Tản Đà lên chơi tỉnh Hòa Bình "Sông Đà ai vặn một dòng <br /> quanh". Mượn chữ  vặn chỉ  là để  có câu hỏi "ai vặn" kia cho cả  cuốn Sông Đà trả  lời  <br /> rằng, những chủ  nhân của một nước Việt Nam mới đã vặn, đã nắn, đã dẫn dòng sông <br /> chảy đúng vào tuốc bin thủy điện sông Đà, để  dòng nước hung hăng một thời, hóa thân  <br /> thành ánh sáng, về  việc hóa thân này, Nguyễn Tuân, băng văn chương của mình đã có  <br /> công dự báo. Còn công đầu của việc nắn lại dòng sông thì thuộc về những Người lái đò <br /> Sông Đà.<br />  <br />