Công việc làm thơ

Chia sẻ: Nguyen Dang Khoa | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:290

Thêm vào BST

Báo xấu

211
lượt xem 75
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'công việc làm thơ', tài liệu phổ thông, ngữ văn - tiếng việt phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Công việc làm thơ

CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 5 CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ (In theo baãn cuãa NXB Vùn hoåc - 1984)
6 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 7 SÛÅ TRONG SAÁNG CUÃA TIÏËNG VIÏÅT TRONG THÚ Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Thi noái: “Vùn Truyïån Kiïìu cuãa Nguyïîn Du nhû laâm bùçng aánh saáng”. Möåt nhaâ phï bònh naâo laåi noái: “Thú Kiïìu nhû coá võ mêåt ong”. Mêåt ong thò cuäng laâ aánh saáng kïët tinh laåi thöi, mêåt ong trong; úã miïìn Nam noái: àoã ong, vaâng ong, “ong” tûác laâ trong saáng nhû nhòn xuyïn qua àûúåc. Thú Nguyïîn Du vûâa ngoåt ngaâo nhû mêåt, vûâa ong nhû aánh saáng. Khi noái chuyïån vïì tiïëng Viïåt, Thuã tûúáng Phaåm Vùn Àöìng coá hún möåt lêìn nhù’c àïën: Long lanh àaáy nûúác in trúâi, Thaânh xêy khoái biïëc, non phúi boáng vaâng. Theo yá töi, àoá laâ hai cêu thú trong saáng nhêët giûäa mêëy nghòn cêu thú trong saáng cuãa Truyïån Kiïìu. Trong àöi saáu taám naây, Nguyïîn Du àaä duâng caái vùn vöën àaä trong saáng cuãa mònh àïí maâ taã aánh saáng, aánh saáng cuãa muâa thu trong vù’t, noá tù’m lêëy têët caã; aánh mùåt trúâi cuãa muâa thu saáng toã vaâ khöng gay gù’t phöëi húåp vúái khöng khñ yïn lùång ñt buåi bùåm dûúái trúâi thu laâm nöíi roä àûúâng neát, maâu sù’c vaâ xa gêìn cuãa caãnh vêåt: cöåt khoái biïëc trong trïn thaânh cöí, nuái xa phúi mònh nhû daát vaâng, trúâi nûúác
8 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU in nhau; nïëu taách àûáng riïng ra, thò àêy laâ hai cêu thú taã caãnh; nhûng àïí vaâo trong maåch vùn, thò súã dô caãnh trong saáng àûúåc àïën thïë, coân laâ vò Thuác Sinh sau khi vïì thùm vúå laâ Hoaån Thû “cho phaãi àaåo”, thò àaä àûúåc treâo lïn lûng ngûåa maâ “Roi cêu vûâa doáng dùåm trûúâng”, quêët ngûåa, chó roi, trúã laåi vúái naâng Kiïìu, coá thïë thò caãnh múái phúi phúái àïën nhû thïë chûá! Noái húi daâi vïì hai cêu thú, vò àêy coá thïí coi nhû àiïín hònh cuãa sûå trong saáng cuãa lúâi thú, caãnh thú, tònh thú, cho ta möåt khaái niïåm rêët roä vïì sûå trong saáng cuãa ngön ngûä. Vaâ àûa Truyïån Kiïìu lïn trûúác, cuäng laâ àïí gúåi lïn thïë naâo laâ sûå trong saáng cuãa Tiïëng Viïåt trong thú. Tiïëng Viïåt ta giaâu àeåp, trong saáng. Baâi thú laâ möåt töí chûác úã trònh àöå cao cuãa ngön ngûä, möåt töí chûác chùåt cheä, tinh tïë cuãa ngön ngûä, khöng löån xöån röëi rù’m, khöng phñ phaåm lúâi noái, khöng nhêìm lêîn nghôa chûä; thú choån caách noái ngù’n nhêët maâ giaâu àeåp nhêët, döìn chûáa nhiïìu chêët lûúång nhêët, maâ cêu thú vêîn cûá trong saáng nheå nhoäm, ung dung! Giaä nhaâ àeo bûác chiïën baâo, Theát roi cêìu Võ aâo aâo gioá thu! Cêu thú Chñnh phuå ngêm noái rêët nhiïìu trong taám tiïëng. Ngûúâi ài àaánh giùåc thúâi trûúác, khi àaä tûâ biïåt vúå con röìi, thò lïn àûúâng rêët khêín trûúng, vûâa khoaác aáo giaáp vaâo ngûúâi, laâ àaä nhaãy lïn ngûåa phoáng qua cêìu söng Võ, roi quêët gioân giaä vun vuát àïën nöîi nhû theát, trong khi àoá thò gioá thu nöíi dêåy aâo aâo, tinh thêìn nhanh nhû chúáp, ngûåa nhanh nhû gioá, trong tiïëng gioá coá tiïëng roi, trïn thên cêìu coá tiïëng voá ngûåa döìn dêåp. Theát roi cêìu Võ aâo aâo gioá thu, hònh aãnh, nhõp àiïåu, êm thanh, têët caã ài nhû
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 9 möåt muäi tïn bù’n! - Àoá cuäng laåi laâ möåt vñ duå khaá àiïín hònh vïì sûå chêët chûáa trong saáng cuãa ngön ngûä trong thú. Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc phêën àêëu. Trong vaâ saáng dñnh liïìn nhau; tuy nhiïn, cuäng coá thïí phên tñch ra àïí cho àûúåc roä nghôa hún nûäa. Theo töi nghô, saáng laâ saáng suãa, dïî hiïíu, khaái niïåm àûúåc roä raâng; thûúâng thûúâng khaái niïåm, nhêån thûác, suy nghô (tû duy) àûúåc roä raâng, thò lúâi diïîn àaåt ra cuäng àûúåc minh baåch; tuy nhiïn, nhêët laâ trong thú, coá rêët nhiïìu trûúâng húåp yá nghô saáng röìi, dïî hiïíu röìi, nhûng lúâi diïîn àaåt coân thö, chûa àûúåc trong, chûa àûúåc goån, chûa àûúåc chuöët, do àoá, töi muöën hiïíu chûä saáng laâ nùång vïì noái nöåi dung, noái tû duy, vaâ chûä trong laâ nùång vïì noái hònh thûác, noái diïîn àaåt (vaâ cöë nhiïn laâ nöåi dung vaâ hònh thûác gù’n liïìn); cho nïn phaãi phêën àêëu cho àûúåc saáng nghôa, àöìng thúâi laåi phaãi phêën àêëu cho àûúåc trong lúâi, àùång cho cêu thú, cêu vùn trong saáng. Hùéng chó kïí trong lônh vûåc thú, muöën àaåt túái trònh àöå trong saáng cuãa ngön ngûä nhû Truyïån Kiïìu, Chinh phuå ngêm, thú Höì Xuên Hûúng ... laâ phaãi traãi qua möåt quaá trònh lõch sûã phêën àêëu haâng mêëy thïë kyã. Noái chung, ca dao laâ ngön ngûä cuãa quêìn chuáng, nïn baãn thên noá gêìn vúái sûå trong saáng, búãi quêìn chuáng vêîn thñch möåt löëi diïîn àaåt dïî lônh höåi, cho duâ phong phuá àïën thïë naâo; mùåt khaác, thïë têët phaãi coá rêët nhiïìu cêu ca dao dúã luön luön sinh ra, nhûng ca dao laâ truyïìn khêíu, khöng saáng taác trïn baãn thaão, khöng cheáp vaâo giêëy mûåc, cho nïn dúã laâ mai möåt luön, khöng dïî nhúá dïî hiïíu, dïî thuöåc, laâ chùèng ai nhúá, ai hiïíu, ai thuöåc, ai truyïìn, bõ àaâo thaãi maâ chùèng lûu bùçng chûáng dêëu tñch gò laåi; búãi vêåy, muöën töìn taåi
10 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU àûúåc, thò ca dao phaãi gêìn vúái sûå trong saáng. Coá nhûäng võ hoåc giaã trûúác àêy baão rùçng: tûâ thúâi kyâ Hai Baâ Trûng khúãi nghôa àaánh àuöíi Tö Àõnh, dûång cúâ àöåc lêåp, laâ àaä truyïìn ài cêu ca dao: Nhiïîu àiïìu phuã lêëy giaá gûúng, Ngûúâi trong möåt nûúác phaãi thûúng nhau cuâng nïëu giaã thuyïët àoá laâ àuáng, thò cêu ca dao trong saáng àeåp àeä naây àaä coá tûâ trïn 2.000 nùm. Cuå Nguyïîn Traäi coá hai cêu thú: Lên cêån nhaâ giaâu no bûäa cöëm, Baån beâ keã tröåm phaãi àau àoân roä raâng laâ hai cêu êëy àaä ruát ra tûâ hai cêu tuåc ngûä: ÚÃ gêìn nhaâ giaâu àau rùng ùn cöëm, ÚÃ gêìn keã tröåm öëm lûng chõu àoân, vaâ nhû thïë, chuáng ta coá bùçng chûáng rùçng àêy laâ hai cêu tuåc ngûä àaä coá ñt nhêët laâ tûâ àúâi Nguyïîn Traäi, caách àêy hún nùm thïë kyã; qua vñ duå naây, thò ngön ngûä cuãa tuåc ngûä àaä trong saáng tûâ rêët lêu àúâi. Trúã laåi vúái thú do nhûäng cêy buát saáng taác. Nhûäng cêy buát nhû Nguyïîn Traäi sinh ra trûúác àêy 586 nùm, viïët bùçng tiïëng meå àeã, phaãi coá tinh thêìn dên töåc cao, phaãi thu huát àûúåc tinh hoa cuãa tiïëng Viïåt, phaãi gêìn guäi vúái quêìn chuáng, àïí coá àûúåc tñnh nhên dên trong thú; chao öi! Múã Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam ra, phña trïn Nguyïîn Traäi, khöng coá lêëy möåt cêu naâo tiïëng nöm! Tûâ nùm 1380 trúã ài, múái coá Quöëc êm thi têåp cuãa Nguyïîn Traäi; quñ biïët ngêìn naâo! Àöåt ngöåt nhû caái cöåt lúán àêìu tiïn khù’c tiïëng Viïåt sûâng sûäng dûång úã giûäa trúâi, maâ trong saáng àûúåc nhû thïë naây, àöëi vúái chuáng ta thêåt laâ kyâ diïåu!
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 11 Noái vïì àêët nûúác, caãnh vêåt Tùçm öm luác nhuác thuyïìn àêìu baäi Haâo chêët so le khoám(1) cuöëi laâng Nûúác biïëc non xanh thuyïìn göëi baäi Àïm thanh nguyïåt baåc khaách lïn lêìu. Noái vïì chñ khñ, tiïët thaáo cuãa ngûúâi trûúång phu cûúng trûåc “maâi chùèng khuyïët, nhuöåm chùèng àen”, khoá khùn chöìng chêët chó caâng laâm cho ngûúâi êëy lúán thïm: Nûúác caâng tuön àïën, bïí caâng caã Àêët möåt truâng thïm, nuái möåt cao; boån tiïíu nhên lêm thúâi coá thïí thù’ng thïë: Phûúång nhûäng tiïëc cao, diïìu haäy lûúån Hoa thò hay heáo, coã thûúâng tûúi nhûng duâ ngûúâi cûúng trûåc êëy khöng ai hiïíu cho Nguyïåt xuyïn haá dïî thêëu loâng truác caái àûác saáng cuãa ngûúâi êëy cuäng khöng thïí naâo tiïu diïåt àûúåc, nhû doâng nûúác chaãy duâ muöën àêíy cho boáng nuái tröi phùng, thò boáng nuái vêîn cûá im maäi xuöëng loâng söng: Nûúác chaãy êu khön xiïët boáng non diïîn àaåt tû tûúãng àûúåc nhû hai cêu naây, lúâi thú thêåt sêu sù’c lúán lao, vaâ trong saáng. Tuy nhiïn, muöën loåc ra àûúåc nhûäng thaânh tûåu nhû trïn àêy, Nguyïîn Traäi cuäng àaä phaãi vêåt löån vúái ngön ngûä trong 254 baâi cuãa Quöëc êm thi têåp, phaãi chõu nhiïìu cêu cöåc löëc, gêåp ghïình, khoá hiïíu, thiïëu trong saáng; tiïëng Viïåt cuãa ta úã thúâi êëy, vaâo trong thú coân vêët vaã lù’m! Nhû baâi (1) Khoám (chûä cöí): xoám.
12 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU thú söë 47, coá àûúåc hai cêu ba, böën trong saáng, thò phaãi hai cêu nùm, saáu lúâi chûa àûúåc öín, vaâ caác cêu khaác thò khoá lônh höåi: Coá thên thúâi cöåc(1) khaá laâm sao, Lûãng vûãng cöng hû tuöíi taác naâo. Ngûúâi aão hoáa khoe thên aão hoáa, Thuãa chiïm bao thöët sûå chiïm bao. Rûâng thiïìn ù’t thêëy nïn àêìm êëm, Àûúâng thïë naâo núi chùèng thêëp cao? Ai rùçng mai hoa thanh hïët têëc(2) Laåi chùng àûúåc cheáp khuác Ly tao. Nhûäng cêu nhû “than lûãa hoaâi chûng thûúng vêåt nêëu” - “vêån trõ cuâng loaân chùèng àïëm thò”, chûa roä raâng thoaãi maái, haäy coân nhiïìu. Sau khi Nguyïîn Traäi mêët (1442), phaãi àïën nûãa thïë kyã múái laåi thêëy thú tiïëng Viïåt: lêìn naây thú tiïëng Viïåt xuêët hiïån möåt caách núã röå vúái höåi Tao Àaân coá 28 höåi viïn maâ Lï Thaánh Töng laâ tao àaân nguyïn suáy (1495). ÚÃ àêy ta khöng so saánh caác têm höìn thi sô; möåt têm höìn thi sô nhû Nguyïîn Traäi khöng phaãi ai cuäng coá àûúåc; Lï Thaánh Töng coá têm höìn thú, nhûng khöng thïí bùçng ÛÁc Trai tiïn sinh; nhûng àûáng vïì ngön ngûä, möåt têåp thú nhû Höìng àûác quöëc êm thi têåp coá àïën 328 baâi tiïëng Viïåt, laåi laâ cuãa nhiïìu taác giaã, laâ caã möåt vûúân hoa àaánh dêëu möåt bûúác rêët quan troång trïn àûúâng trûúãng thaânh cuãa vùn hoåc vaâ ngön ngûä ta. Nhòn chung, tiïëng Viïåt úã thú naây àaä saáng suãa vaâ trong treão, phêìn lúán caác baâi àïìu coá nhûäng cêu töët, vaâ nhiïìu baâi coá nhûäng cêu hay. (1) Cöåc: biïët. (2) Hïët têëc: hïët sûác, rêët mûåc.
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 13 Võnh nuái Thêìn Phuâ: Muöëi pha baäi baåc söng sêu hoaáy Chaâm nhuöåm cêy xanh nuái tuyïåt muâ Lêëy vñ duå mêëy baâi võnh Nù’ng muâa heâ, coá nhûäng cêu thú hiïån thûåc rêët quñ, thêåt gêìn vúái chuáng ta nay, tûúãng àêu nhû laâ thú Nguyïîn Khuyïën; töi yïu vaâ quyá biïët bao nhûäng cêu thú bònh dên coá tûâ nùm trùm nùm cuä: Goåi võt(1) tûâ nghe úã ngoån tre, Múái hay tiïët àaä baáo sang heâ. Nûúác nöìng sûâng sûåc àêìu rö tröîi, Ngaây nù’ng chang chang lûúäi choá leâ... Nhûäng vêåt thûúâng lïì trïn àêët nûúác Viïåt Nam àûa vaâo thú rêët trong saáng coá duyïn: Àêåu laá voä vaâng con bûúám bûúám ÊËp cêy gêìy guöåc caái ve ve... Caái baâi thú rêët phöí biïën, töi thuöåc loâng tûâ ngaây coân nhoã, bù’t vêìn e rêët Viïåt Nam, nöm na maâ thanh tuá, nay xem laåi thò hoáa ra laåi laâm tûâ àúâi Höìng Àûác: Cuäng thò àêët chúã cuäng trúâi che, Noáng naãy laâm chi bêëy húäi heâ? Khù’c khoaãi àaä àau loâng caái quöëc, Bùn khoùn thïm tûác ngûåc con ve. Ngûúâi nùçm trûúáng voác böì höi mûúát, Keã haái rau têìn nûúác boåt se... Trong phaåm vi thú thêët ngön, töi phaãi dûâng laåi úã àêy, khöng xuöëng àïën Nguyïîn Bónh Khiïm úã thïë kyã 16, súå lan man quaá. (1) Chim “goåi võt”, tiïëng goåi nghe nhû “vñt võt võt”.
14 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Vïì thú luåc baát, laâ thïí thú rêët dên töåc vaâ àaåi chuáng, sûå trong saáng cuãa ngön ngûä cuäng laâ möåt quaá trònh phêën àêëu qua lõch sûã. Töi khöng noái àïën nhûäng thïë kyã ca dao vaâ thú kïí chuyïån àaä kïët tinh àïën Truyïån Kiïìu cuãa Nguyïîn Du. Töi haäy xin lêëy tûâ quyïín Thiïn nam ngûä luåc, vò noá laâ baâi diïîn ca lõch sûã cöí nhêët cuãa ta saáng taác vaâo cuöëi thïë kyã 17 àúâi Lï, vaâ noá cuäng laâ baãn vùn vêìn daâi nhêët cuãa ta (8.136 cêu). Taác giaã àaä taã Hai Baâ Trûng vúái möåt con mù’t nhòn khaá àùåc biïåt, vûâa àeåp theo löëi vùn thú cöí àiïín (laäng uyïín, Hùçng Nga), nhûng thêåt ra nùång vïì caái àeåp theo löëi tranh dên gian, theo quan niïåm dên gian; Nguyïîn Àònh Chiïíu sau naây taã Luåc Vên Tiïn “àêìu àöåi kim khöi” cuäng laâ theo buát phaáp êëy. Tö Àõnh ra àûáng giûäa quên trung, Thêëy hai tûúáng gaái àaä xöng àïën gêìn... Dung nhan diïån maåo phûúng phi Toát vúâi laäng uyïín, khaác gò Hùçng Nga. Miïång cûúâi hún húán núã hoa, Da tûåa trûáng gaâ, maá tûåa phêën yïn(1) Chiïën baâo Thuåc gêëm veã in, Lûng àeo àai ngoåc, chên xuyïn hoa haâi, Trïn àêìu buái toác veán mai, Hoa caâi taã hûäu, thoa caâi trûúác sau...(2) Thiïn nam ngûä luåc coá nhiïìu àoaån thi võ nhû thïë; àöìng thúâi, taám nghòn cêu thú cuäng daâi doâng quaá chó riïng trong (1) Da nhû trûáng gaâ boác, maá tûåa phêën yïn chi. (2) Theo taác giaã Thiïn nam ngûä luåc thò Baâ Trûng chuã trûúng àaánh thù’ng giùåc röìi múái àïí tang cho chöìng, àùång cho ba quên khoãi mêët nhuïå khñ, vaâ cöë yá: “Vêåy nïn trang àiïím phûúng phi - Noá quen sù’c duåc noá thò nïí nang - Vêåy nïn binh noá trïî traâng”...
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 15 phêìn noái vïì Hai Baâ Trûng, cuäng cêu trong chen giûäa nhiïìu cêu àuåc, khöng roä nghôa, hoùåc luãng cuãng, hoùåc duâng tûâ khöng chñnh xaác, coân xa sûå trong saáng: - Nhêín nha àïí noá túán lïn, Thò caânh liïìn heáo ta toan cho böìi -... Quen thên tñnh khñ tûå kiïu Nûúác naâo thêët nghiïåp laâm rïu chuã nhaâ! - Quên Ngö mêët vña chaåy ngay, Àõnh beân mêët vña mònh rêìy thaáo ra - Trûng vûúng khön kheáo quaá û! Khiïën ngûúâi beân cùéng cù’m cúâ cûãa dinh... Khoaãng 150 nùm sau. Àaåi nam quöëc sûã diïîn ca cuãa Lï Ngö Caát àûúåc soaån ra vaâ hoaân thaânh vaâo khoaãng 1858 - 60, vïì sau laåi àûúåc Phaåm Àònh Toaái àem nhuêån sù’c vaâ coân ruát ngù’n hún nûäa vaâ cho xuêët baãn nùm 1870 úã Haâ Nöåi. Cuäng àoaån noái vïì Hai Baâ Trûng êëy, khöng phaãi möåt khu cêy cöëi rûúâm raâ vïì tûå nhiïn nûäa, maâ laâ möåt caãnh vûúân coá trñ tuïå sù’p xïëp cuãa con ngûúâi; mêët phêìn ngêy thú, höìn nhiïn, nhûng àûúåc phêìn goån gaâng, trong saáng cuãa ngön ngûä, vaâ cuäng doäng daåc, laåi nïn thú: Baâ Trûng quï úã Chêu Phong Giêån ngûúâi tham baåo, thuâ chöìng chùèng quïn. Chõ em nùång möåt lúâi nguyïìn, Phêët cúâ nûúng tûã thay quyïìn tûúáng quên. Ngaân têy nöíi aáng phong trêìn, ÊÌm êìm binh maä xuöëng gêìn Long Biïn. Höìng quêìn nheå bûúác chinh yïn, Àuöíi ngay Tö Àõnh, deåp tan Biïn thaânh. Àö kyâ àoáng coäi Mï Linh. Lônh Nam riïng möåt triïìu àònh nûúác ta
16 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Ba thu gaánh vaác sún haâ Möåt laâ baáo phuåc, hai laâ baá vûúng... Vùn lõch sûã diïîn ca nhû àoaån trñch trïn àêy phaãi coi laâ möåt thaânh tûåu àaáng yïu mïën (Àoaån tiïëp theo khöng hay bùçng, maâ laåi coân sai). * * * Sûå trong saáng cuãa tiïëng Viïåt trong thú laâ kïët quaã cuãa möåt quaá trònh phêën àêëu lõch sûã, trïn thúâi gian. Sûå trong saáng êëy trong thú coân laâ kïët quaã cuãa möåt cuöåc lao àöång nghïå thuêåt gù’t gao. Nguyïîn Cöng Trûá noái: “Dúã duyïn vúái rûúåu khön tûâ cheán - Troát núå cuâng thú phaãi chuöët lúâi”; duyïn vúái rûúåu thò ta khöng cêìn, coân núå cuâng thú thò laâm thïë naâo maâ khöng lao àöång nghïå thuêåt, khöng lao àöång ngön ngûä àûúåc? Thú Phaáp úã thïë kyã 17 noái: “- Laâm thïë naâo maâ vaâng roâng phuát böîng hoáa chò àen?” Khöng cêín thêån, chó nhoaáng möåt caái, trúã baân tay, thò lúâi rêët trong àaä hoáa thaânh lúâi rêët àuåc, thú rêët hay àaä biïën thaânh thú rêët dúã,- Àoá laâ àiïìu töi muöën chûáng minh vúái ba baãn Chinh phuå ngêm. Baãn Chinh phuå ngêm maâ vêîn àûúåc truyïìn tuång àïën hiïån nay, nhû ta àaä biïët, àaä thuöåc, laâ baãn cho túái bêy giúâ àûúåc coi laâ cuãa baâ Àoaân Thõ Àiïím(1) (dõch thú chûä Haán cuãa Àùång Trêìn Cön). Nïëu chó kïí vïì khña caånh trong saáng cuãa ngön ngûä úã àêy, thò Chinh phuå ngêm cuäng khöng (1) Theo sûu têìm nghiïn cûáu cuãa giaáo sû Hoaâng Xuên Haän úã Pari, thò baãn truyïìn tuång naây lúâi cuãa dõch giaã Phan Huy Ñch. X.D (2-1982).
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 17 nhûúâng Truyïån Kiïìu. Theo yá töi, ngön ngûä cuãa noá cuäng toaân bñch nhû Kiïìu, tûâ cêu àêìu àïën cêu cuöëi, khöng gúån, khöng gûúång, khöng àuåc, chùèng vö duyïn, thêåt laâ “noái nùng phaãi lúâi”. Sûå trong saáng cuãa ngön ngûä thú úã Chinh phuå ngêm thûúâng laâ biïët choån caách noái àún giaãn nhêët, theo möåt trêåt tûå xuöi thuêån dïî hiïíu: AÁo chaâng àoã tûåa raáng pha Ngûåa chaâng sù’c trù’ng nhû laâ tuyïët in. khi thò laâ veã mïìm maåi chuyïín tiïëp cuãa tiïëng, chûä, húåp vúái nöåi dung cuãa caãnh trñ: Hònh khe thïë nuái gêìn xa, Àûát thöi laåi nöëi, thêëp àaâ laåi cao. thûúâng thò bïn caånh sûå trong saáng cuãa chûä nghôa, laåi coá sûå trong saáng cuãa êm thanh, nhaåc àiïåu; nhaåc thú rêët coá duyïn, laåi nhiïìu dû ba: Khaác naâo aã Chûác, chõ Hùçng, Bïën Ngên suâi suåt, cung trùng chöëc moâng. Nhûng khen nhûäng àûác tñnh cuãa möåt aáng thú hay, nhiïìu luác cuäng vêîn cûá haäy coân trûâu tûúång! May sao, bïn caånh baãn Chinh phuå ngêm àûúåc truyïìn tuång, coân coá hai baãn (haäy chó kïí chûâng êëy) khöng àûúåc truyïìn tuång, coá thïí noái laâ àaä bõ àaâo thaãi. So ba baãn vúái nhau, múái thêëy têìm quan troång cuãa sûå hiïíu biïët ngön ngûä, cên nhù’c chûä nghôa, choån lûåa caách viïët, thöng thaåo êm àiïåu, lao àöång nghïå thuêåt. Tûâ möåt nguyïn vùn chûä Haán maâ ra, möåt bïn laâ vaâng mûúâi, hai bïn nûäa laâ chò, chò! Ngoâi àêìu cêìu nûúác trong nhû loåc Àûúâng bïn cêìu coã moåc coân non
18 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àûa chaâng loâng rûúâi rûúåi buöìn Böå khön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn. Böën cêu múã àêìu “Buöíi tiïîn àûa” naây, coá thïí noái laâ úã trong moåi trñ nhúá. Ngoâi àêìu cêìu röìi laáy laåi Àûúâng bïn cêìu, böë cuåc nùm dêëu “huyïìn” rêët ngoåt ngaâo; nûúác trong nhû loåc röìi laåi coã moåc coân non, baâi trñ saáu êm “o” cuäng rêët ngoåt; lúâi thú trong saáng, nhaåc thú trong saáng, vaâ töi muöën àoåc “loâng rûúâi rûúåi buöìn” theo möåt baãn Chinh phuå ngêm töi àaä hoåc tûâ nhoã, khöng theo àuáng bùçng trù’c, nghe ïm aái tûå nhiïn vaâ tònh caãm hún laâ “loâng rûúåi rûúåi buöìn ”. Muöën thêëy rùçng khöng phaãi töi taán vaâ bõa, thò haäy xem baãn thûá hai maâ öng Hoaâng Xuên Haän àaä phaát hiïån: Àêìu cêìu duïình nûúác trong veo, Bïn duïình coã moåc xanh ïu àêìy àûúâng. Àaä thêëy chûa? Nhûäng caái àeåp àeä ban naäy, coá coân gò nûäa àêu!- Xanh ïu! “Ïu” phaãi chùng cuâng möåt êm thanh goåi choá? Coã moåc maâ àêìy àûúâng phaãi chùng laâ coã reã ruáng àaáng nhöí vûát ài? Thêåt chùèng bò vúái coã moåc coân non. Tñ nûäa úã dûúái seä noái tiïëp laâ coã êëy thúm kia maâ! Coã thúm tho bïn dûúái, maâ úã trïn laåi moåc xanh ïu àêìy àûúâng, haânh vùn nhû vêåy laâ chùèng coá yá tûá gò caã. Cuäng baãn thûá hai êëy viïët: Neão phên trònh àûa chaâng tûâ àêëy Loâng thiïëp xui ngay ngaáy lo sêìu. Thêåt àaä döng daâi. Àoaân Thõ Àiïím chó cêìn noái: “Àûa chaâng loâng rûúâi rûúåi buöìn” (hoùåc laâ dùåc dùåc buöìn) laâ àuã! Vaâ Àoaân Thõ Àiïím noái tiïëp theo goån trong taám chûä: “Böå khön bùçng ngûåa, thuãy khön bùçng thuyïìn” thò baãn thûá hai laåi phaãi duâng àïën hai cêu, maâ laåi coân luãng cuãng chûä Haán, vaâ bñ vêìn:
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 19 Böå trònh hiïìm chùèng nhû cêu, Thuyã trònh hiïìm chùèng nhû chu àûa chaâng. Baãn Àoaân Thõ Àiïím àaä kheáo leáo àûa nhõp thú 7 chûä vaâo àuáng ngay chöî nöåi dung thñch húåp: Loâng thiïëp tûåa boáng trùng theo doäi Daå chaâng xa tòm coäi Thiïn san. Trùng theo doäi bù’t vêìn trù’c vúái tòm coäi Thiïn san, nhaåc àiïåu múã ra xa; trong khi àoá thò baãn thûá ba (maâ Hoaâng Xuên Haän ngúâ laâ cuãa Nguyïîn Khaãn) laåi cûá ngêy thú duâng àiïåu luåc baát, úã trûúâng húåp naây nhaåc àiïåu khöng phoáng ra xa bùçng thú song thêët: Theo chaâng loâng thiïëp tûåa trùng, Loâng chaâng muön dùåm tïn bùng non trúâi. Baãn Àoaân Thõ Àiïím laåi duâng tiïëp hai cêu song thêët, böë trñ ba tïn ngûúâi vaâ möåt tïn àêët vaâo chöî then chöët nhêët trong nhaåc àiïåu thú song thêët, khiïën cho cêu thú vang lïn: Sùn Lêu Lan rùçng theo Giúái Tûã Túái Man Khï baân sûå Phuåc Ba trong khi àoá thò baãn thûá hai cuäng mù’c sai lêìm nhû baãn Nguyïîn Khaãn (?), duâng nhaåc àiïåu luåc baát khöng thïí nöíi bêåt bùçng, vaã laåi ngûä phaáp vúái tûâ ngûä laåi coân luãng cuãng: Rùçng theo ai, deåp Lêu Lan, Man Khï món túái, tranh baân Phuåc Ba Búãi vò sûå trong saáng cuãa ngön ngûä nùçm úã ba khêu: úã chûä, tiïëng, úã ngûä phaáp, vaâ úã phong caách, daáng vùn, caã nhõp vùn, nhaåc vùn nûäa. Trong Baãn Àoaân Thõ Àiïím, ngûúâi tûúáng quên Muáa gûúm rûúåu tiïîn chûa taân thò àaä
20 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Chó ngang ngoån giaáo vaâo ngaân hang beo, maåch vùn chuyïín rêët nhanh; coân Baãn Nguyïîn Khaãn (?) thò laåi viïët: Àùåt li böi long tuyïìn dêåy muáa Ngang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang, duâng àiïåu song thêët, hai vêìn trù’c úã àêy khöng coá taác duång gò; coân Àoaân Thõ Àiïím duâng ba êm “ang” tiïëp nhau, möåt nùçm ngay úã giûäa vêìn: chó ngang - vaâo ngaân - hang beo, phoáng túái trûúác theo möåt àûúâng thùèng; cêu thú Nguyïîn Khaãn (?) cuäng coá ba êm “ang” nhû thïë, nhûng chó laâ möåt sûå ngêîu nhiïn löån xöån, chûa töí chûác thaânh nhaåc àiïåu, cho nïn Ngang giaáo vaâng, vúân öí huâm lang khöng phoáng thùèng túái trûúác, huöëng chi àaä duâng chûä vúân öí, “vúân” thò coân phoáng theo àûúâng thùèng thïë naâo àûúåc nûäa! Chó múái kïí sú qua mêëy àoaån Chinh phuå ngêm laâm vñ duå, muöën àaåt túái sûå trong saáng cuãa ngön ngûä (trong thú), coá thïí bùçng vaâo sûå may ruãi, tûå nhiïn nhi nhiïn, maâ àûúåc sao? * * * Àang àaâ noái vïì thú cöí àiïín, àïí laâm toã thïm caái khaái niïåm “trong saáng” cuãa tiïëng Viïåt, töi laåi mûúån thú cöí àiïín àïí biïíu dûúng nhûäng tiïëng thuêìn nöm úã trong thú. Trong thú, ta caâng duâng àûúåc thuêìn tiïëng ta, thò thú caâng trong saáng. Chuáng ta cuäng biïët rùçng tuy cuäng cuâng möåt nghôa, nhûng tiïëng nöm húåp vúái tai chuáng ta hún tiïëng Haán - Viïåt, dûúâng nhû tiïu hoáa vaâo maáu cuãa têm höìn ta nhanh hún. Tûâ bao nhiïu àúâi, caác cuå nhaâ nho hay laâ chñnh quyïìn phong kiïën thñch àùåt nhûäng tïn Haán -
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 21 Viïåt (chûä Haán àoåc theo êm thanh Viïåt) cho àêët, cho nuái, cho söng, cho laâng xaä v.v..., nhûng bïn trïn àùåt, thò bïn dûúái laåi chûäa; tûâ nhûäng êm thanh Haán - Viïåt daáng àiïåu vuöng vûác gaäy goác, quêìn chuáng nhên dên àaä goåt troân caác goác caånh ài, chûäa thaânh êm thanh nöm, ta, mïìm maåi hún, nheå hún, trong hún. Töi vïì thùm xaä Hoaâng Chung, huyïån Lêåp Thaåch, tónh Vônh Yïn, hoãi àöìng baâo, thò àöìng baâo àaáp: - Laâng Choong! Laâng Choong!(1). Cuäng nhû thïë, laâng Möåc Quan Nhên thaânh laâng Moåc, nuái Baân Àöå úã Haâ Tônh thaânh hoân ruá Àoå, cheán nûúác traâ thaânh cheán nûúác cheâ. Ngûúâi laâm thú khöng thïí khöng chuá yá àïën khña caånh êm thanh êëy. Quan troång hún êm thanh, àöëi vúái chuáng ta, tûâ mêy, tûâ trùng húåp hún, gêìn guäi hún tûâ vên, tûâ nguyïåt; ta nghe non nûúác hay hún sún thuãy: àöëi vúái ta, chûä sún thuãy thûúâng chó gúåi àïën tranh sún thuãy, coân chûä non nûúác thò gúåi àïën nuái söng, tònh tûå, thïì thöët. Húäi ai goác biïín chên trúâi Nghe mûa ai coá nhúá lúâi nûúác non? Taãn Àaâ chuáng ta noái lúâi nûúác non, thïì non nûúác chûá khöng ai noái “thïì sún thuãy”, mùåc duâ coá chûä “thïå haãi minh sún”. AÁp duång nhûäng nhêån xeát trïn àêy vaâo thú, ta seä àem cên nhù’c hai baãn thú cöí nöíi tiïëng; Chinh phuå ngêm khuác vaâ Cung oaán ngêm khuác. Chinh phuå ngêm cuãa (1) Cuäng coá nhiïìu trûúâng húåp tïn nöm àùåt trûúác, röìi tïn chûä chûäa traåi tiïëng Nöm ra thaânh tiïëng Haán - Viïåt, cûáng nhù’c hún. Möåt thñ duå khaá buöìn cûúâi, laâ cêìu Doumer, bònh dên ta cûá goåi tûå nhiïn laâ cêìu Àume, nhûng caác quan úã Huïë nghe êm thanh êëy laåi súå laâ bêët kñnh àöëi vúái quan toaân quyïìn, nïn trïn giêëy túâ, hoå àöíi laâ cêìu Àö Myä (!) - bêy giúâ laâ cêìu Long Biïn cuãa ta.
22 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Àoaân Thõ Àiïím laâ dõch tûâ nguyïn vùn chûä Haán, coân Cung oaán ngêm khuác cuãa Ön Nhû Hêìu thò saáng taác thùèng bùçng tiïëng Viïåt; êëy thïë maâ Chinh phuå ngêm rêët nöm, lúâi leä trong saáng, nhaåc àiïåu ngoåt ngaâo maâ thanh nheå; coân Cung oaán ngêm khuác khöng phaãi laâ khöng coá ûu àiïím, nhûng löín nhöín nhûäng tûâ Haán - Viïåt: AÁng àaâo kiïím àêm böng naäo chuáng Khoáe thu ba dúån soáng khuynh thaânh - Muâi tuåc luåy lûúäi tï tên khöí Àûúâng thïë àöì goát röî kyâ khu - Hònh möåc thaåch vaâng kim öë cöí Sù’c cêìm ngû uã vuä ï phong Khöng thïí bò àûúåc vúái nhûäng cêu song thêët cuãa Chinh phuå ngêm, trong saáng, coá duyïn laå luâng: Gaâ eo oác gaáy sûúng nùm tröëng Hoâe phêët phú ruã boáng böën bïn... Nhûäng cêu thú Cung oaán hêìu hïët àïìu gúån, nhû laâ ngûúâi khoe mònh thöng thaái thñch noái chûä; cho nïn cêu thú nùång, àuåc, do àoá daáng thú khöng thoaãi maái, chùèng treã trung; sûå thiïëu trong saáng úã àêy do mûúån nhiïìu tûâ nûúác ngoaâi àaä bõ phaåt: ngûúâi ta ñt biïët Cung oaán hún Chinh phuå. Bêy giúâ laåi bònh giûäa hai baâi thú thêët ngön luêåt Àûúâng cuãa hai nûä thi sô: Baâ huyïån Thanh Quan vaâ Höì Xuên Hûúng. Chuáng ta khöng heåp hoâi, khöng chuã trûúng chó coá möåt vaâi löëi nêëu nûúáng trong bûäa tiïåc thú, cho nïn ta vêîn thêëy ûu àiïím cuãa thú Baâ Thanh Quan: trang nhaä, mùåc dêìu cöë yá ra veã àaâi caác, coá höìn thú, vaâ coá suy nghô.
CÖNG VIÏÅC LAÂM THÚ 23 Möåt baâi thú nhû Thùng Long hoaâi cöí, phaãi nhêån laâ vaâo haång thú hay. Taåo hoáa gêy chi cuöåc hñ trûúâng Àïën nay thêëm thoaát mêëy tinh sûúng Löëi xûa xe ngûåa höìn thu thaão, Nïìn cuä lêu àaâi boáng tõch dûúng. Àaá vêîn trú gan cuâng tuïë nguyïåt, Nûúác coân cau mùåt vúái tang thûúng. Nghòn nùm gûúng cuä soi kim cöí, Caãnh àêëy ngûúâi àêy luöëng àoaån trûúâng. Hai cêu ba, böën liïåt vaâo nhûäng cêu thú thêët ngön hay nhêët tiïëng Viïåt. Tuy nhiïn, taác giaã dûúâng nhû bõ chûä Haán naây löi keáo chûä Haán noå, àûa mònh ài trong möåt dêy taám chûä Haán cuöëi cêu khöng thïí rûát ra: hñ trûúâng, tinh sûúng, thu thaão, tõch dûúng, tuïë nguyïåt, tang thûúng, kim cöí, àoaån trûúâng. Chûä “hñ trûúâng” khöng phaãi laâ chûä thöng duång, chûä “luöëng àoaån trûúâng” húi kiïíu caách; chûä “tuïë nguyïåt” nùång nïì; hai cêu tuïë nguyïåt vaâ tang thûúng bõ löëi noái khêíu khñ. Ûu àiïím vaâ nhûúåc àiïím cuãa baâi naây coá tñnh caách àiïín hònh, giûäa loaåi thú thêët ngön baát cuá. Ta tiïëc rùçng baâi thú vêîn bõ noái chûä nhiïìu, thiïëu caái trong treão; nïëu sûåc nhúá àïën con söë taám chûä Haán úã cuöëi taám cêu thò ngûúâi ta khoá chõu. Baâi thú Chiïìu thu laåi hay theo möåt löëi khaác, möåt phong caách khaác: nöm. Thaánh thoát taâu tiïu mêëy haåt mûa, Khen ai kheáo veä caãnh tiïu sú. Xanh om cöí thuå troân xoe taán, Trù’ng xoáa traâng giang phùèng lùång túâ. Bêìu döëc giang sún say chêëp rûúåu,
24 TOAÂN TÊÅP XUÊN DIÏÅU Tuái nen phong nguyïåt nùång vò thú. Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó, Ai thêëy ai maâ chùèng ngêín ngú. Vùn àaân baão giaám cho laâ cuãa Baâ Huyïån Thanh Quan vaâ Húåp tuyïín thú vùn Viïåt Nam (Nhaâ xuêët baãn Vùn hoáa) cuäng àöìng yá. Khöng biïët sûå thêåt lõch sûã laâ thïë naâo; nhûng trong khi chúâ àúåi sûå thêåt chñnh xaác, thò töi àöìng yá vúái nhûäng baãn cho laâ cuãa Höì Xuên Hûúng. Baâ Huyïån Thanh Quan, duâng tûâ nöm sinh àöång úã caái mûác “Lom khom dûúái nuái tiïìu vaâi chuá - Laác àaác bïn söng chúå mêëy nhaâ” chêëm phaá lú thú vaâ coá phêìn chiïëu lïå; coân Xuên Hûúng thò phaãi cao àöå, chöìng chêët, àaä xanh om cöí thuå laåi phaãi troân xoe taán, àïën hai têìng chûä, rêët söëng, rêët diïîn taã. Ö hay! Caãnh cuäng ûa ngûúâi nhó! Caái thêåt laâ tûå nhiïn úã àêy laåi laâ möåt saáng taåo lúán, coá baåo tay múái daám xuêët saáo phaá lïì thoái vùn hoa, àïí àûa lúâi noái sinh àöång vaâo. Baâi Chiïìu thu trong vaâ saáng hún baâi Hoaâi cöí úã trïn. Xuên Hûúng laâ mêîu mûåc rêët cao, nïëu khöng noái laâ cao nhêët cuãa viïåc dên töåc hoáa, quêìn chuáng hoáa möåt thïí thú vay mûúån cuãa nûúác ngoaâi; tûâ thïí thêët ngön baát cuá luêåt Àûúâng taám cêu nùm vêìn àöëi àaáp chônh chïå, khuön daáng thú vöën thöng thaái vaâ cûáng, Xuên Hûúng àaä laâm nïn nhûäng baâi thú thuêìn nöm, trong saáng, biïën hùèn chêët cuä cuãa nguyïn àiïåu sang möåt chêët múái: bònh dên vaâ Viïåt Nam. Cêìu bù’c thïnh thïnh àöi vaán gheáp, Nûúác trong leo leão möåt doâng thöng. Coã gaâ luán phuán leo quanh meáp, Caá giïëc le te laách giûäa doâng... Võnh Giïëng