GIÁO TRÌNH KIỂM TOÁN 1 & 2 - BIÊN SOẠN: THẠC SĨ: ĐOÀN VĂN HOẠT

Chia sẻ: La Vie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:83

Thêm vào BST

Báo xấu

317
lượt xem 110
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

GIÁO TRÌNH KIỂM TOÁN 1 & 2 - BIÊN SOẠN: THẠC SĨ: ĐOÀN VĂN HOẠT CHƯƠNG I TỔNG QUAN VỀ KIỂM TOÁN I- ĐỊNH NGHĨA. Có nhiều định nghĩa khác nhau về kiểm toán, nhưng định nghĩa hiện được chấp nhận rộng rãi là : “ Kiểm toán là một quá trình thu thập và đánh giá bằng chứng về những thông tin được kiểm tra nhằm xác định và báo cáo về mức độ phù hợp giữa những thông tin đó với các chuẩn mực đã được thiết lập. Quá trình kiểm toán phải được thực hiện bởi các kiểm toán viên...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH KIỂM TOÁN 1 & 2 - BIÊN SOẠN: THẠC SĨ: ĐOÀN VĂN HOẠT

GIAÙO TRÌNH KIEÅM TOAÙN 1 & 2 BIEÂN SOAÏN: THAÏC SÓ: ÑOAØN VAÊN HOAÏT TIEÁN SÓ : MAI HOAØNG MINH 1
CHÖÔNG I TOÅNG QUAN VEÀ KIEÅM TOAÙN I- ÑÒNH NGHÓA. Coù nhieàu ñònh nghóa khaùc nhau veà kieåm toaùn, nhöng ñònh nghóa hieän ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi laø : “ Kieåm toaùn laø moät quaù trình thu thaäp vaø ñaùnh giaù baèng chöùng veà nhöõng thoâng tin ñöôïc kieåm tra nhaèm xaùc ñònh vaø baùo caùo veà möùc ñoä phuø hôïp giöõa nhöõng thoâng tin ñoù vôùi caùc chuaån möïc ñaõ ñöôïc thieát laäp. Quaù trình kieåm toaùn phaûi ñöôïc thöïc hieän bôûi caùc kieåm toaùn vieân ñuû naêng löïc vaø ñoäc laäp.” 1 II- PHAÂN LOAÏI KIEÅM TOAÙN. 1. Phaân loaïi theo muïc ñích. 1.1. Kieåm toaùn hoaït ñoäng. Kieåm toaùn hoaït ñoäng laø vieäc kieåm tra vaø ñaùnh giaù veà söï höõu hieäu vaø tính hieäu quaû ñoái vôùi hoaït ñoäng cuûa moät boä phaän hay toaøn boä moät toå chöùc, töø ñoù ñeà xuaát nhöõng bieän phaùp caûi tieán. 1.2. Kieåm toaùn tuaân thuû. Kieåm toaùn tuaân thuû laø vieäc kieåm tra nhaèm ñaùnh giaù möùc ñoä chaáp haønh moät quy ñònh naøo ñoù. 1.3. Kieåm toaùn baùo caùo taøi chính. Kieåm toaùn baùo caùo taøi chính laø söï kieåm tra vaø trình baøy yù kieán nhaän xeùt veà caùc baùo caùo taøi chính cuûa moät ñôn vò. 2. Phaân loaïi theo chuû theå kieåm toaùn. 2.1. Kieåm toaùn noäi boä. Laø loaïi kieåm toaùn do kieåm toaùn vieân noäi boä thöïc hieän, hoï thöïc hieän caû ba loaïi kieåm toaùn, vôùi theá maïnh laø kieåm toaùn hoaït ñoäng. 2.2. Kieåm toaùn cuûa Nhaøø nöôùc. Laø hoaït ñoäng kieåm toaùn do caùc coâng chöùc cuûa Nhaø nöôùc tieán haønh vaø chuû yeáu laø kieåm toaùn tuaân thuû. Rieâng taïi caùc ñôn vò söû duïng kinh phí cuûa Nhaø nöôùc, hoï coù theå thöïc hieän kieåm toaùn hoaït ñoäng hoaëc kieåm toaùn baùo caùo taøi chính. 2.3. Kieåm toaùn ñoäc laäp. Laø loaïi kieåm toaùn ñöôïc tieán haønh bôûi caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp thuoäc nhöõng toå chöùc kieåm toaùn ñoäc laäp. Hoï thöôøng thöïc hieän kieåm toaùn baùo caùo taøi chính, vaø tuøy theo yeâu caàu cuûa khaùch haøng, hoï coøn cung caáp caùc dòch vuï kieåm toaùn hoaït ñoäng, kieåm toaùn tuaân thuû, tö vaán veà keá toaùn, thueá, taøi chính ... Hieän nay, thuaät ngöõ kieåm toaùn thöôøng ñöôïc hieåu laø kieåm toaùn ñoäc laäp, vaø kieåm toaùn vieân cuõng ñöôïc hieåu laø kieåm toaùn vieân ñoäc laäp. III- LÒCH SÖÛ HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA KIEÅM TOAÙN. 1- Treân theá giôùi. Kieåm toaùn laø moät hoaït ñoäng ñaõ coù töø raát laâu ñôøi keå töø thôøi kyø maø caùc thoâng tin keá toaùn ñöôïc pheâ chuaån baèng caùch ñoïc leân trong moät buoåi hoïp coâng khai, vì theá töø goác cuûa thuaät ngöõ kieåm toaùn (Audit) theo tieáng La tinh laø “Auditus” coù nghóa laø “nghe”. 2 Keå töø thôøi kyø Trung coå, kieåm toaùn ñöôïc thöïc hieän ñeå xaùc ñònh veà tính chính xaùc cuûa caùc thoâng tin taøi chính. Beân caïnh ñoù, töø khi coù söï ra ñôøi cuûa thò tröôøng chöùng khoaùn vaø coâng ty coå 1 Auditing : An I ntegrated A pproach, A. A. Arens & J.K. Locbbecke, Prentice Hall, 1997. 2 Theo Webster’s Seventh New Collegiate Dictionary, 1965. 2
phaàn, cuõng nhö do söï môû roäng quy moâ cuûa caùc doanh nghieäp, neân daàn daàn ñaõ dieãn ra söï taùch rôøi giöõa quyeàn sôû höõu cuûa caùc coå ñoâng vaø chöùc naêng ñieàu haønh cuûa nhöõng nhaø quaûn lyù. Töø ñoù ñaõ xuaát hieän nhu caàu kieåm tra cuûa caùc chuû sôû höõu ñeå choáng laïi söï gian laän cuûa caùc nhaø quaûn lyù laãn nhöõng ngöôøi laøm coâng, vaø vì theá kieåm toaùn ñoäc laäp ñaõ ñöôïc ra ñôøi vaøo theá kyû 18 ñeå ñaùp öùng cho nhu caàu naøy. Ñeán ñaàu theá kyû 20, neàn kinh teá theá giôùi phaùt trieån ngaøy caøng maïnh meõ, vôùi sö ï xuaát hieän cuûa haøng trieäu nhaø ñaàu tö chöùng khoaùn. Vì theá, kieåm toaùn ñoäc laäp chuyeån sang muïc ñích môùi laø nhaän xeùt veà möùc ñoä trung thöïc vaø hôïp lyù cuûa caùc baùo caùo taøi chính Qua quaù trình nghieân cöùu vaø thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn, daàn daàn caùc kieåm toaùn vieân ñaõ hình thaønh neân nhöõng phöông thöùc kieåm tra môùi. Ñoù laø vieäc xaây döïng vaø phaùt trieån cuûa kyõ thuaät laáy maãu, vaán ñeà ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt noäi boä vaø hình thaønh kyõ thuaät kieåm toaùn baèng maùy tính. 2. ÔÛ Vieät Nam. Hoaït ñoäng kieåm toaùn tröôùc thaäp nieân 90 chuû yeáu laø do Nhaø nöôùc tieán haønh thoâng qua coâng taùc kieåm tra keá toaùn. Phaûi ñeán cuoái nhöõng naêm 1980, khi Vieät Nam töøng böôùc chuyeån sang neàn kinh teá thò tröôøng theo ñònh höôùng Xaõ hoäi Chuû nghóa, ñaëc bieät laø töø khi coù Luaät Ñaàu tö nöôùc ngoaøi, chính söï xuaát hieän cuûa nhöõng nhaø ñaàu tö nöôùc ngoaøi ñaõ taïo neân nhu caàu veà loaïi hình kieåm toaùn ñoäc laäp ñeå kieåm toaùn caùc baùo caùo taøi chính. Vaøo ñaàu thaäp nieân 90, hoaït ñoäng kieåm toaùn ñoäc laäp taïi Vieät Nam ñaõ böôùc ñaàu hình thaønh vôùi söï ra ñôøi cuûa coââng ty Kieåm toaùn Vieät Nam (VACO) vaøo thaùng 5/1991. Vieät Nam cuõng ñaõ töøng böôùc theå cheá hoùa hoaït ñoän g kieåm toaùn. Khôûi ñaàu laø vaøo thaùng 1/1994, Chính phuû ban haønh Quy cheá kieåm toaùn ñoäc laäp. Thöù ñeán vaøo thaùng 7/1994, Cô quan Kieåm toaùn Nhaø nöôùc tröïc thuoäc Chính phuû ñöôïc thaønh laäp, vaø hoaït ñoäng theo Ñieàu leä Toå chöùc vaø Hoaït ñoäng cuûa Kieåm toaùn Nhaø nöôùc. Sau cuøng, ñeán thaùng 10/1997, Boä Taøi chính ñaõ chính thöùc ban haønh Quy cheá Kieåm toaùn noäi boä aùp duïng taïi caùc doanh nghieäp Nhaø nöôùc. Ñeán thaùng 9/1999, Boä Taøi chính cuõng ñaõ chính thöùc ban haønh 04 chuaån möïc kieåm toaùn Vieät Nam (VSA) ñaàu tieân, vaø sau ñoù vaøo thaùng 12/2000 ñaõ ban haønh theâm 06 chuaån möïc kieåm toaùn. Ngoaøi ra, ñeå taïo ñieàu kieän cho söï phaùt trieån cuûa ngaønh ngheà, Hoäi keá toaùn Vieät Nam (VAA) ñaõ ñöôïc thaønh laäp vaøo naêm 1994. Ñeán thaùng 5/1998, VAA ñaõ ñöôïc keát naïp chính thöùc laø thaønh vieân thöù 7 cuûa AFA (Lieân ñoaøn Keá toaùn ASEAN), vaø laø thaønh vieân thöù 130 cuûa IFAC (Lieân ñoaøn Keá toaùn Quoác teá), ñoàng thôøi VAA cuõng laø thaønh vieân cuûa IASC (UÛy ban Chuaån möïc Quoác teá veà keá toaùn). Ngoaøi ra, Cô quan Kieåm toaùn Nhaø nöôùc Vieät Nam cuõng ñaõ laø thaønh vieân cuûa INTOSAI (Toå chöùc quoác teá caùc Cô quan Kieåm toaùn Toái cao). IV- LÔÏI ÍCH KINH TEÁ CUÛA KIEÅM TOAÙN ÑOÄC LAÄP TRONG KIEÅM TOAÙN BAÙO CAÙO TAØI CHÍNH. Baùo caùo taøi chính cuûa moät doanh nghieäp ñöôïc raát nhieàu ngöôøi söû duïng, ñeå ra caùc quyeát ñònh kinh doanh. Theá nhöng, khi neàn kinh teá theá giôùi caøng phaùt trieån seõ taïo neân heä quaû taát nhieân laø khaû naêng nhaän ñöôïc nhöõng thoâng tin taøi chính keùm tin caäy cuõng seõ gia taêng. Ruûi ro naøy xuaát phaùt töø nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, nhö laø : - Ñoäng cô cuûa ngöôøi cung caáp thoâng tin. - Löôïng thoâng tin phaûi xöû lyù vaø ñoä phöùc taïp cuûa caùc nghieäp vuï kinh teá gia taêng. - Söï khoù khaên trong vieäc tieáp caän nguoàn thoâng tin. Nhö vaäy, caàn coù nhöõng giaûi phaùp ñeå laøm giaûm ruûi ro, chaúng haïn nhö : - Ngöôøi söû duïng seõ tröïc tieáp kieåm tra thoâng tin. - Gia taêng traùch nhieäm phaùp lyù cuûa Hoäi ñoàng quaûn trò (hay Ban giaùm ñoác). - Baét buoäc baùo caùo taøi chính phaûi ñöôïc kieåm toaùn bôûi kieåm toaùn vieân ñoäc laäp. 3
Trong ñoù, giaûi phaùp sau cuøng ñöôïc xem laø coù hieäu quaû nhaát. V- KIEÅM TOAÙN VIEÂN, TOÅ CHÖÙC KIEÅM TOAÙN VAØ HIEÄP HOÄI NGHEÀ NGHIEÄP. 1. Kieåm toaùn vieân ñoäc laäp. Muoán haønh ngheà kieåm toaùn ñoäc laäp, caùc öùng vieân thöôøng phaûi ñaït caùc tieâu chuaån sau ñaây: − Ñöôïc ñaøo taïo veà keá toaùn ôû moät trình ñoä nhaát ñònh. − Ñaõ coù kinh nghieäm thöïc tieãn veà kieåm toaùn. − Truùng tuyeån moät kyø thi quoác gia veà caùc kieán thöùc keá toaùn, kieåm toaùn, luaät kinh doanh ... 2. Hình thöùc toå chöùc vaø hoaït ñoäng cuûa toå chöùc kieåm toaùn ñoäc laäp. 2.1. Hình thöùc toå chöùc : moät toå chöùc kieåm toaùn coù theå hoaït ñoäng döôùi hình thöùc doanh nghieäp tö nhaân, coâng ty hôïp danh, hoaëc coâng ty coå phaàn, nhöng phoå bieán nhaát laø coâng ty hôïp danh ; vaø hoï thöôøng phaûi chòu traùch nhieäm voâ haïn. Coøn khi thaønh laäp toå chöùc kieåm toaùn ôû hình thöùc coâng ty coå phaàn, thì ñaây laïi laø moät loaïi coâng ty coå phaàn ñaëc bieät, nghóa laø seõ phaûi coù ngöôøi chuû sôû höõu chòu traùch nhieäm voâ haïn. Veà cô caáu toå chöùc noäi boä cuûa coâng ty kieåm toaùn, thoâng thöôøng bao goàm caùc caáp baäc chuû yeáu laø : • Chuû phaàn huøn • Chuû nhieäm • Kieåm toaùn vieân chính • Kieåm toaùn vieân phuï 2.2. Caùc lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa toå chöùc kieåm toaùn : M oät toå chöùc kieåm toaùn coù theå cung caáp nhieàu dòch vuï thuoäc nhöõng lónh vöïc khaùc nhau , nhö laø : • Xaùc nhaän • Dòch vuï keá toaùn • Tö vaán thueá • Tö vaán veà quaûn trò 2.3. Phaân loaïi toå chöùc kieåm toaùn : Caên cöù vaøo quy moâ vaø phaïm vi hoaït ñoäng, n göôøi ta thöôøng chia thaønh thaønh boán nhoùm sau : • Vaên phoøng kieåm toaùn ñòa phöông • Coâng ty kieåm toaùn khu vöïc • Coâng ty kieåm toaùn quoác gia • Coâng ty kieåm toaùn quoác teá 3. Hieäp hoäi ngheà nghieäp. 3.1. Taïi caùc quoác gia. ÔÛ nhieàu nöôùc treân theá giôùi ñeàu coù thaønh laäp Hieäp hoäi ngheà nghieäp cuûa caùc keá toaùn vieân vaø kieåm toaùn vieân. Sau ñaây laø moät soá Hieäp hoäi taïi caùc quoác gia : − Hieäp hoäi keá toaùn vieân Hoa Kyø (American Accounting Association − AAA). − Hieäp hoäi keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa Kyø (American Institute of Certified Public Accountants − AICPA). − Hieäp hoäi giaùm ñònh vieân keá toaùn Canada (Canadian Institute of Chartered Accountants − CICA). Hieäp hoäi quoác gia thöôøng coù caùc chöùc naêng nhö sau : − Thieát laäp caùc chuaån möïc vaø quy taéc veà keá toaùn, kieåm toaùn, cuõng nhö höôùng daãn cho caùc keá toaùn vieân coâng chöùng veà dòch vuï thueá vaø caùc dòch vuï khaùc. − Toå chöùc nghieân cöùu vaø xuaát baûn caùc taøi lieäu veà keá toaùn vaø kieåm toaùn, nhaèm giuùp cho caùc thaønh vieân luoân ñöôïc tieáp caän vôùi caùc kieán thöùc môùi ñeå naâng cao trình ñoä. 4
− Ban haønh ñieàu leä ñaïo ñöùc ngheà nghieäp, vaø xöû lyù nhöõng vi phaïm ñieàu leä cuûa caùc thaønh vieâ n . − Quaûn lyù chaát löôïng hoaït ñoäng kieåm toaùn, baèng caùch quy ñònh nhöõng tieâu chuaån kieåm tra chaát löôïng, toå chöùc kieåm tra cheùo giöõa caùc coâng ty kieåm toaùn. − Toå chöùc caùc kyø thi caáp chöùng chæ keá toaùn vieân coâng chöùng ... 3.2- Treân theá giôùi. Lieân ñoaøn Keá toaùn Quoác teá (International Federation of Accountants − IFAC) ñöôïc thaønh laäp vaøo ngaøy 7/10/1977. Tính ñeán cuoái naêm 2000, IFAC coù 151 thaønh vieân ôû 112 nöôùc. Veà phöông dieän toå chöùc, IFAC ñöôïc ñieàu haønh bôûi moät Hoäi ñoàng vôùi söï giuùp vieäc cuûa UÛy ban ñieàu haønh vaø Ban Thö kyù, vaø coù baûy uûy ban trö ïc thuoäc ñeå ñaûm nhaän caùc lónh vöïc khaùc nhau, ñoù laø : a ) UÛy ban Thöïc haønh kieåm toaùn quoác teá (International Auditing Pratices Committee − IAPC) b ) UÛy ban Ñaïo ñöùc ngheà nghieäp c ) UÛy ban veà Keá toaùn quaûn trò vaø taøi chính d ) UÛy ban Lónh vöïc coâng e ) UÛy ban Coâng ngheä thoâng tin f ) UÛy ban Ñaøo taïo. g ) UÛy ban Keát naïp thaønh vieân. Beân caïnh IFAC, coøn coù moät toå chöùc quoác teá veà keá toaùn cuõng coù vai troø raát quan troïng, ñoù laø UÛy ban Chuaån möïc quoác teá veà keá toaùn (International Accounting Standards Committee – IASC). IASC ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1973, vaø ñaõ kyù Tuyeân boá chung vôùi IFAC vaøo ngaøy 01/01/1983. Theo ñoù, hai toå chöùc naøy coù quan heä raát maät thieát vôùi nhau. Ngoaøi ra coøn coù caùc toå chöùc quoác teá khaùc cuûa ngheà nghieäp kieåm toaùn laø IIA (Hieäp hoäi Kieåm toaùn noäi boä) vaø INTOSAI. VI- QUY TRÌNH KIEÅM TOAÙN BAÙO CAÙO TAØI CHÍNH . Quy trình kieåm toaùn baùo caùo taøi chính cuûa caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp bao goàm : - Giai ñoaïn chuaån bò kieåm toaùn bao goàm : + Tieàn keá hoaïch. + Laäp keá hoaïch kieåm toaùn. - Giai ñoaïn keá tieáp laø thöïc hieän keá hoaïch kieåm toaùn : Trong giai ñoaïn naøy, kieåm toaùn vieân thöïc hieän hai thöû nghieäm chính, ñoù laø : + Thöû nghieäm kieåm soaùt (kieåm tra heä thoáng kieåm soaùt). + Thöû nghieäm cô baûn (kieåm tra cô baûn ). - Giai ñoaïn hoaøn thaønh kieåm toaùn : laø giai ñoaïn toång hôïp vaø raø soaùt laïi veà nhöõng baèng chöùng ñaõ thu thaäp ñöôïc ñeå kieåm toaùn vieân hình thaønh yù kieán nhaän xeùt treân baùo caùo kieåm toaùn. 5
CHÖÔNG II MOÂI TRÖÔØNG KIEÅM TOAÙN I- MOÂI TRÖÔØNG KIEÅM TOAÙN. 1. Ñaëc ñieåm cuûa ngheà nghieäp kieåm toaùn. Trong khi nhieàu ngaønh ngheà khaùc laáy khaùch haøng laøm ñoái töôïng phuïc vuï duy nhaát, kieåm toaùn vieân ñoäc laäp tuy cuõng thu phí cuûa khaùch haøng, nhöng laïi laáy nhöõng ngöôøi söû duïng baùo caùo taøi chính beân ngoaøi ñôn vò ñeå laøm ñoái töôïng phuïc vuï chính yeáu. 2. Caùc yeáu toá cuûa moâi tröôøng kieåm toaùn. Do nhöõng ñaëc ñieåm treân, moâi tröôøng cuûa hoaït ñoäng kieåm toaùn ñöôïc hình thaønh döôùi taùc ñoäng töø nhieàu phía : - Töø yeâu caàu cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi chöùc naêng kieåm toaùn, yeâu caàu naøy luoân thuùc ñaåy hoaït ñoäng kieåm toaùn phaûi ngaøy caøng hoaøn thieän hôn ñeå cung caáp moät möùc ñoä baûo ñaûm cao hôn cho caùc thoâng tin ñöôïc kieåm toaùn. - Töø yeâu caàu cuûa Nhaø nöôùc, vôùi tö caùch ngöôøi quaûn lyù xaõ hoäi, Nhaø nöôùc thöôøng ñöa ra caùc ñònh cheá ñeå giaùm saùt hoaït ñoäng kieåm toaùn trong moät khuoân khoå phuø hôïp vôùi ñaëc ñieåm vaø yeâu caàu cuûa xaõ hoäi ñoù. - Töø chính nhöõng ngöôøi haønh ngheà kieåm toaùn, thoâng qua toå chöùc ngheà nghieäp cuûa mình. Söï yù thöùc cao veà traùch nhieäm xaõ hoäi ñaõ thuùc ñaåy caùc toå chöùc ngheà nghieäp khoâng ngöøng giaùm saùt caùc thaønh vieân cuûa mình ñeå naâng cao chaát löôïng coâng vieäc vaø qua ñoù naâng cao uy tín ñoái vôùi xaõ hoäi. II- CHUAÅN MÖÏC KIEÅM TOAÙN. Chuaån möïc kieåm toaùn laø nhöõng nguyeân taéc cô baûn veà nghieäp vuï vaø veà vieäc xöû lyù caùc moái quan heä phaùt sinh trong quaù trình kieåm toaùn. Hieåu theo nghóa roäng, chuaån möïc kieåm toaùn bao goàm caû nhöõng höôùng daãn vaø giaûi thích veà caùc nguyeân taéc cô baûn ñeå caùc kieåm toaùn vieân coù theå aùp duïng trong thöïc teá, cuõng nhö ñeå ño löôøng vaø ñaùnh giaù chaát löôïng coâng vieäc kieåm toaùn. Chuaån möïc kieåm toaùn cuûa caùc nöôùc ñaõ hình thaønh töø ñaàu theá kyû 20. Naêm 1948, Hieäp hoäi keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa kyø ban haønh caùc chuaån möïc kieåm toaùn ñöôïc chaáp nhaän phoå bieán. Sau ñoù, chuaån möïc kieåm toaùn cuûa caùc quoác gia khaùc laàn löôït ra ñôøi nhö UÙc (1951), Ñöùc (1964), Phaùp (1971), Anh (1980) … Nhaèm phaùt trieån vaø taêng cöôøng söï phoái hôïp cuûa ngaønh ngheà moät caùch haøi hoøa treân toaøn theá giôùi, IFAC uûy nhieäm cho IAPC ban haønh heä thoáng chuaån möïc quoác teá veà kieåm toaùn (ISA). Theo thôøi gian vaø thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn, daàn daàn caùc ISA ñaõ ñöôïc moät soá quoác gia coâng nhaän laø tieâu chuaån ñeå kieåm toaùn baùo caùo taøi chính, vì theá cuõng töông töï nhö caùc chuaån möïc quoác teá veà keá toaùn, chuùng ñaõ vaø ñang daàn daàn ñöôïc aùp duïng roäng raõi trong neàn taøi chính quoác teá. Ñoái vôùi heä thoáng chuaån möïc cuûa nhöõng quoác gia ñaõ ñöôïc ban haønh tröôùc caùc ISA, hoï coù theå döïa vaøo heä thoáng ISA ñeå söûa ñoåi caùc chuaån möïc cuûa mình. Caùc quoác gia cuõng coù theå tham khaûo caùc ISA khi xaây döïng môùi chuaån möïc, hoaëc aùp duïng toaøn vaên. ÔÛ Vieät Nam, Boä Taøi chính laø cô quan chòu traùch nhieäm soaïn thaûo vaø ban haønh caùc chuaån möïc kieåm toaùn, vaø Boä Taøi chính ñaõ xaùc ñònh ba nguyeân taéc xaây döïng chuaån möïc keá toaùn vaø kieåm toaùn Vieät Nam laø (1) Döïa treân cô sôû caùc chuaån möïc quoác teá veà keá toaùn, chuaån möïc quoác teá veà kieåm toaùn cuûa IAFC, (2) Phuø hôïp vôùi ñieàu kieän phaùt trieån cuûa Vieät Nam, vaø (3) Ñôn giaûn, roõ raøng vaø tuaân thuû caùc quy ñònh veà theå thöùc ban haønh vaên baûn phaùp luaät. III- ÑAÏO ÑÖÙC NGHEÀ NGHIEÄP. 6
Ñaïo ñöùc ngheà nghieäp laø nhöõng qui taéc ñeå höôùng daãn cho caùc thaønh vieân öùng xöû vaø hoaït ñoäng moät caùch trung thöïc, phuïc vuï cho lôïi ích chung cuûa ngheà nghieäp vaø xaõ hoäi. Beân caïnh luaät phaùp vaø cuøng vôùi luaät phaùp, chính vieäc tuaân thuû ñaïo ñöùc ngheà nghieäp seõ giuùp cho caùc thaønh vieân luoân duy trì ñöôïc moät thaùi ñoä ngheà nghieäp ñuùng ñaén, giuùp baûo veä vaø naâng cao uy tín cho ngheà kieåm toaùn trong xaõ hoäi, bôûi vì noù taïo neân söï baûo ñaûm veà chaát löôïng cao cuûa dòch vuï cung öùng cho khaùch haøng vaø xaõ hoäi. Thoâng thöôøng, caùc noäi dung sau ñaây ñöôïc quy ñònh trong ñieàu leä ñaïo ñöùc ngheà nghieäp cuûa kieåm toaùn vieân ñoäc laäp : − Chính tröïc : kieåm toaùn vieân phaûi thöïc hieän coâng vieäc vôùi moät tinh thaàn trung thöïc, thaúng thaén, baát vuï lôïi. − Khaùch quan : kieåm toaùn vieân phaûi coâng minh, nghóa laø khoâng ñöôïc pheùp phaùn quyeát moät caùch voäi vaøng, hoaëc aùp ñaët, hay gaây aùp löïc ñoái vôùi ngöôøi khaùc. − Ñoäc laäp : kieåm toaùn vieân phaûi thaät söï ñoäc laäp vaø toû ra ñoäc laäp. − Baûo maät : kieåm toaùn vieân phaûi giöõ bí maät cuûa nhöõng thoâng tin ñaõ thu thaäp ñöôïc trong thôøi gian thöïc hieän caùc dòch vuï chuyeân moân, vaø khoâng ñöôïc söû duïng hoaëc tieát loä baát cöù thoâng tin naøo neáu khoâng coù thaåm quyeàn roõ raøng vaø hôïp lyù, tröø khi coù nghóa vuï phaùp lyù, hoaëc traùch nhieäm ngheà nghieäp yeâu caàu phaûi coâng boá. − Chaáp haønh caùc chuaån möïc nghieäp vuï trong khi tieán haønh coâng vieäc. − Trình ñoä nghieäp vuï : kieåm toaùn vieân coù nghóa vuï phaûi duy trì trình ñoä nghieäp vuï cuûa mình trong suoát quaù trình haønh ngheà ; kieåm toaùn vieân chæ ñöôïc pheùp nhaän laøm nhöõng coâng vieäc khi ñaõ coù ñuû trình ñoä nghieäp vuï ñeå hoaøn thaønh nhieäm vuï. − Tö caùch ngheà nghieäp : kieåm toaùn vieân phaûi töï ñieàu chænh nhöõng haønh vi cuûa mình cho phuø hôïp vôùi uy tín cuûa ngaønh ngheà, vaø phaûi töï kieàm cheá nhöõng haønh ñoäng coù theå phaù hoaïi uy tín ngheà nghieäp. IV- TRAÙCH NHIEÄM VAØ NGHÓA VUÏ CUÛA KIEÅM TOAÙN VIEÂN ÑOÄC LAÄP. Trong phaàn naøy, chuùng toâi chæ giôùi thieäu veà traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ñoái vôùi nhöõng sai phaïm cuûa ñôn vò vaø traùch nhieäm phaùp lyù cuûa kieåm toaùn vieân . 1 - Traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân trong vieäc phaùt hieän nhöõng sai phaïm cuûa ñôn vò. 1.1 - Caùc daïng sai phaïm cuûa ñôn vò. Trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa moät ñôn vò, nhieàu sai phaïm coù theå xaûy ra vaø daãn ñeán khaû naêng laø caùc baùo caùo taøi chính seõ phaûn aùnh khoâng trung thöïc veà thöïc traïng taøi chính cuûa hoï. Ñeå xem xeùt traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ñoái vôùi caùc sai phaïm dieãn ra taïi ñôn vò, caùc chuaån möïc kieåm toaùn thöôøng ñeà caäp ñeán ba nhoùm haønh vi sai phaïm bao goàm sai soùt, gian laän vaø khoâng tuaân thuû luaät ñònh. Sai soù t ñöôïc ñònh nghóa laø " nhöõng nhaàm laãn khoâng coá yù trong baùo caùo taøi chính, chaúng haïn nhö : a) Nhaàm laãn veà soá hoïc, hoaëc veà ghi cheùp trong caùc döõ lieäu keá toaùn, hoaëc soå saùch. b) Boû soùt, hoaëc hieåu sai caùc söï kieän. c) AÙp duïng sai caùc phöông phaùp keá toaùn." Gian laän ñöôïc ñònh nghóa laø " nhöõng haønh ñoäng coá yù do moät hay nhieàu ngöôøi trong Ban Giaùm ñoác, do caùc nhaân vieân, hoaëc do caùc beân thöù ba thöïc hieän daãn ñeán sai leäch treân baùo caùo taøi chính. Gian laän coù theå laø : a) Söûa ñoåi, nguïy taïo, hay traùo ñoåi soå saùch, chöùng töø. b) Tham oâ taøi saûn. c) Che giaáu, hoaëc boû soùt aûnh höôûng cuûa caùc nghieäp vuï treân soå saùch hay chöùng töø. d) Ghi cheùp caùc nghieäp vuï khoâng coù thaät . e) AÙp duïng sai caùc phöông phaùp keá toaùn.” 7
Khoâng tuaân thuû “ l aø nhöõng haønh vi thöïc hieän sai, boû soùt, thöïc hieän khoâng ñaày ñuû, khoâng kòp thôøi hoaëc khoâng thöïc hieän phaùp luaät vaø caùc quy ñònh duø laø voâ tình hay coá yù cuûa ñôn vò. Nhöõng haønh vi naøy bao goàm haønh vi cuûa taäp theå, caù nhaân döôùi danh nghóa ñôn vò hoaëc cuûa nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cho ñôn vò gaây ra ...” Haønh vi khoâng tuaân thuû khoâng bao goàm nhöõng vi phaïm caù nhaân - töùc khoâng lieân quan ñeán hoaït ñoäng kinh doanh cuûa ñôn vò - cuûa caùc nhaø quaûn lyù, hay cuûa nhaân vieân cuûa ñôn vò. 1.2 - Traùch nhieäm cuûa ngöôøi quaûn lyù ñôn vò ñoái vôùi caùc sai phaïm. Theo thoâng leä chung, ngöôøi chòu traùch nhieäm tröôùc phaùp luaät veà tính trung thöïc cuûa caùc baùo caùo taøi chính cuõng nhö vieäc tuaân thuû luaät phaùp trong moät ñôn vò chính laø nhöõng ngöôøi quaûn lyù cuûa ñôn vò. Ñoái vôùi gian laän vaø sai soùt, ñoaïn 5 ISA 240 neâu roõ :“ Traùch nhieäm ngaên chaën vaø phaùt hieän caùc gian laän vaø sai soùt laø thuoäc veà ngöôøi quaûn lyù, thoâng qua vieäc aùp duïng vaø duy trì hoaït ñoäng cuûa moät heä thoáng keá toaùn vaø kieåm soaùt noäi boä höõu hieäu.” Ñoái vôùi haønh vi khoâng tuaân thuû, ñoaïn 8 VSA 250 xaùc ñònh :" Giaùm ñoác (hoaëc ngöôøi ñöùng ñaàu) ñôn vò ñöôïc kieåm toaùn coù traùch nhieäm ñaûm baûo cho ñôn vò tuaân thuû ñuùng phaùp luaät vaø caùc quy ñònh hieän haønh ; ngaên ngöøa, phaùt hieän vaø xöû lyù nhöõng haønh vi khoâng tuaân thuû phaùp luaät vaø caùc quy ñònh trong ñôn vò ". 1.3 - Traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ñoái vôùi caùc sai phaïm ôû ñôn vò. Theo ñoaïn 11 VSA 200, muïc tieâu cuûa kieåm toaùn baùo caùo taøi chính ñöôïc xaùc ñònh laø "… giuùp cho kieåm toaùn vieân vaø coâng ty kieåm toaùn ñöa ra yù kieán xaùc nhaän raèng baùo caùo taøi chính coù ñöôïc laäp treân cô sôû chuaån möïc vaø cheá ñoä keá toaùn hieän haønh (hoaëc ñöôïc chaáp nhaän), coù tuaân thuû phaùp luaät lieân quan vaø coù phaûn aûnh trung thöïc vaø hôïp lyù treân caùc khía caïnh troïng yeáu hay khoâng ?". Treân cô sôû muïc tieâu ñoù, traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ñöôïc xaùc ñònh laø "… kieåm tra, chuaån bò vaø trình baøy yù kieán cuûa mình veà baùo caùo taøi chính" vaø "… vieäc kieåm toaùn baùo caùo taøi chính khoâng laøm giaûm nheï traùch nhieäm cuûa Giaùm ñoác (hoaëc ngöôøi ñöùng ñaàu) ñôn vò ñöôïc kieåm toaùn ñoái vôùi baùo caùo taøi chính". Nhö vaäy, kieåm toaùn vieân khoâng chòu traùch nhieäm veà vieäc phaùt hieän vaø ngaên chaën caùc sai phaïm ôû ñôn vò, ñieàu naøy chuû yeáu thuoäc traùch nhieäm ngöôøi quaûn lyù ñôn vò nhö ñaõ trình baøy trong phaàn treân. Traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân chuû yeáu lieân quan ñeán vieäc dieãn ñaït yù kieán cuûa mình treân baùo caùo kieåm toaùn vaø ñeå ñöa ra yù kieán ñoù, kieåm toaùn vieân caàn thieát keá vaø thöïc hieän moät cuoäc kieåm toaùn ñeå baûo ñaûm hôïp lyù raèng baùo caùo taøi chính khoâng coù sai leäch troïng yeáu. 2 - Traùch nhieäm phaùp lyù cuûa kieåm toaùn vieân. 2.1 - Traùch nhieäm daân söï. Nhìn chung, nguyeân nhaân chuû yeáu cuûa nhöõng sai phaïm coù theå daãn ñeán traùch nhieäm daân söï thöôøng laø do kieåm toaùn vieân thieáu thaän troïng ñuùng möùc, hoaëc do khoâng toân troïng caùc chuaån möïc ngheà nghieäp. Luùc naøy, hoï coù theå seõ phaûi chòu traùch nhieäm daân söï tröôùc nhöõng ñoái töôïng sau ñaây : - Chòu traùch nhieäm ñoái vôùi khaùch haøng - Chòu traùch nhieäm ñoái vôùi caùc beân thöù ba coù lieân quan. - Chòu traùch nhieäm ñoái vôùi nhöõng ngöôøi sôû höõu chöùng khoaùn cuûa caùc coâng ty coå phaàn coù yeát giaù ôû thò tröôøng chöùng khoaùn . Do traùch nhieäm daân söï thuoäc phaïm vi ñieàu chænh cuûa Daân luaät, vaø thöôøng bao goàm traùch nhieäm daân söï trong hôïp ñoàng vaø traùch nhieäm daân söï ngoaøi hôïp ñoàng. • Traùch nhieäm daân söï trong hôïp ñoàng ñöôïc hình thaønh do quan heä hôïp ñoàng giöõa kieåm toaùn vieân vaø khaùch haøng, keå caû caùc beân ñöôïc raøng buoäc trong hôïp ñoàng. Sau ñaây laø vaøi ví duï minh hoïa veà loãi cuûa kieåm toaùn vieân : 8
- Phaùt haønh baùo caùo kieåm toaùn khoâng ñuùng thôøi haïn theo hôïp ñoàng. - Khoâng baûo maät nhöõng thoâng tin cuûa khaùch haøng. - Nhaän xeùt khoâng xaùc ñaùng veà baùo caùo taøi chính, neân gaây thieät haïi cho khaùch haøng ... • Traùch nhieäm daân söï ngoaøi hôïp ñoàng laø loaïi traùch nhieäm phaùt sinh khoâng do quan heä hôïp ñoàng. Hieän nay, quan nieäm phoå bieán veà traùch nhieäm ngoaøi hôïp ñoàng laøø chæ aùp duïng ñoái vôùi caùc coå ñoâng vaø caùc chuû nôï, ñoù laø nhöõng ngöôøi söû duïng coù theå thaáy tröôùc trong hieän taïi vaø töông lai. 2.2 - Traùch nhieäm hình söï. Ngoaøi traùch nhieäm daân söï, neáu do gian laän, kieåm toaùn vieân coøn phaûi chòu traùch nhieäm hình söï veà nhöõng sai phaïm cuûa mình. Taïi nhieàu quoác gia, trong ñoù coù Vieät Nam, kieåm toaùn vieân seõ bò truy toá vaø Toøa Hình söï seõ xeùt xöû theo Luaät Hình söï. Hay taïi Myõ, kieåm toaùn vieân coù theå bò truy toá theo Luaät Chöùng khoaùn naêm 1933, hay Luaät Giao dòch chöùng khoaùn naêm 1934. 3 - Caùc bieän phaùp ñeå haïn cheá traùch nhieäm phaùp lyù. Ñeå traùnh hay giaûm thieåu caùc haäu quaû do kieän tuïng, kieåm toaùn vieân vaø toå chöùc kieåm toaùn neân chuù yù caùc bieän phaùp sau ñaây : • Kyù hôïp ñoàng trong taát caû caùc dòch vuï ngheà nghieäp, vaø coù caùc raøng buoäc roõ raøng veà nghóa vuï cuûa töøng beân ñeå traùnh moïi söï hieåu laàm coù theå xaûy ra, ñaëc bieät laø trong vieäc khaùm phaù nhöõng sai phaïm. • Vì caùc tranh chaáp thöôøng seõ xaûy ra sau khi khaùch haøng bò phaù saûn, neân phaûi thaän troïng khi tieáp nhaän khaùch haøng. Ñieàu naøy coù theå haïn cheá thoâng qua vieäc khoâng tieáp nhaän caùc khaùch haøng coù tình hình taøi chính khoâng laønh maïnh, hay ñöôïc laõnh ñaïo bôûi ban giaùm ñoác ñang coù vaán ñeà veà naêng löïc, hay ñaïo ñöùc ... • Thöïc hieän ñaày ñuû caùc yeâu caàu vaø höôùng daãn cuûa ngheà nghieäp, nhaát laø phaûi tuaân thuû nghieâm ngaët caùc chuaån möïc kieåm toaùn. • Mua ñaày ñuû caùc khoaûn baûo hieåm ngheà nghieäp. • Toân troïng caùc chuaån möïc veà kieåm tra chaát löôïng ngheà nghieäp ... V- KHOAÛNG CAÙCH GIÖÕA YEÂU CAÀU CUÛA XAÕ HOÄI VAØ KHAÛ NAÊNG ÑAÙP ÖÙNG CUÛA NGAØNH NGHEÀ. Treân theá giôùi, soá löôïng nhöõng vuï kieän tuïng veà keát quaû kieåm toaùn baùo caùo taøi chính ñoái vôùi caùc kieåm toaùn vieân ñoäc laäp trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ gia taêng raát nhieàu vaø ñaët ra caâu hoûi veà khaû naêng ñaùp öùng cuûa ngheà nghieäp kieåm toaùn ñoái vôùi caùc yeâu caàu cuûa xaõ hoäi. Do ñoù caùc nhaø nghieân cöùu vaø thöïc haønh ñaõ ñöa ra khaùi nieäm "khoaûng caùch giöõa yeâu caàu cuûa xaõ hoäi vaø khaû naêng ñaùp öùng cuûa ngaønh ngheà" vaø xem ñaây laø moät thaùch thöùc ñoái vôùi söï toàn taïi cuûa ngheà nghieäp kieåm toaùn . Keát quaû cuûa nhieàu cuoäc nghieân cöùu cho thaáy coù hai nhaân toá chính hình thaønh neân khoaûng caùch treân vaø ñöôïc ngöôøi ta ñaõ moâ taû baèng hình veõ sau : Yeâu caàu cuûa xaõ Caùc chuaån möïc Caùc chuaån möïc Caùc dòch vuï hoäi hôïp lyù hieän taïi cung caáp Khoaûng caùch do Khoaûng caùch do dòch vuï chöa yeâu caàu quaù cao hoaøn haûo Sau ñaây laø phaàn giaûi thích veà töøng nhaân toá : Khoaûng caùch do yeâu caàu quaù cao cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi ngheà nghieäp kieåm toaùn. • 9
Nhìn chung, xaõ hoäi vaø nhöõng ngöôøi söû duïng keát quaû kieåm toaùn thöôøng coù caùc yeâu caàu raát khoù thöïc thi, nghóa laø kieåm toaùn vieân phaûi baûo ñaûm raèng : - Caùc baùo caùo taøi chính laø chính xaùc. - Ñôn vò seõ khoâng bò phaù saûn. - Khoâng coù gian laän taïi ñôn vò. - Ñôn vò ñaõ tuaân thuû phaùp luaät. - Ñôn vò ñaõ ñöôïc quaûn lyù toát v.v... Moät cuoäc kieåm toaùn bình thöôøng khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng yeâu caàu ñoù vì nhöõng haïn cheá tieàm taøng cuûa kieåm toaùn nhö ñaõ neâu treân vaø saâu xa hôn laø khía caïnh kinh teá cuûa vaán ñeà. • Khoaûng caùch do dòch vuï chöa hoaøn haûo. Dòch vuï maø ngheà nghieäp kieåm toaùn cung caáp cho xaõ hoäi sôû dó coøn chöa hoaøn haûo do hai nguyeân nhaân laø : - Caùc coâng ty kieåm toaùn vaø caùc kieåm toaùn vieân trong töøng hôïp ñoàng cuï theå coù theå chöa hoaøn thaønh heát traùch nhieäm cuûa mình, khoâng thöïc hieän heát nhöõng tieâu chuaån chaát löôïng maø chuaån möïc ñaõ ñeà ra. - Baûn thaân caùc chuaån möïc kieåm toaùn chöa ñaït ñöôïc yeâu caàu hôïp lyù cuûa ngheà nghieäp vaø xaõ hoäi. Ñeå thu heïp khoaûng caùch giöõa yeâu caàu cuûa xaõ hoäi vaø khaû naêng ñaùp öùng cuûa ngaønh ngheà kieåm toaùn, caùc toå chöùc ngheà nghieäp ñaõ coù nhieàu noã löïc ñeå : 1. Thu heïp khoaûn g caùch do yeâu caàu quaù cao cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi ngheà kieåm toaùn, thoâng qua vieäc taêng cöôøng giaûi thích cho ngöôøi söû duïng veà nhöõng haïn cheá tieàm taøng cuûa nhöõng cuoäc kieåm toaùn baùo caùo taøi chính, ñaëc bieät laø giaûi thích veà traùch nhieäm cuûa kieåm toaùn vieân ... 2. Thu heïp khoaûng caùch do söï chöa hoaøn haûo cuûa dòch vuï, thoâng qua haøng loaït bieän phaùp nhö : - Taêng cöôøng nghieân cöùu ñeå söûa ñoåi vaø ban haønh môùi caùc chuaån möïc ngheà nghieäp. - Phaùt huy vai troø cuûa hieäp hoäi kieåm toaùn, ñaëc bieät laø taêng cöôøng kieåm soaùt chaát löôïng ngheà nghieäp, cuõng nhö vieäc chaáp haønh ñaïo ñöùc ngheà nghieäp. - Chuù troïng vaán ñeà ñaøo taïo vaø taùi ñaøo taïo kieåm toaùn vieân ... 10
CHÖÔNG III HEÄ THOÁ NG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ I – KHAÙI NIEÄM VEÀ HEÄ THOÁNG KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ. 1. Khaùi nieäm. Quaù trình nhaän thöùc töøng böôùc veà kieåm soaùt noäi boä ñaõ daãn ñeán caùc ñònh nghóa khaùc nhau töø giaûn ñôn ñeán phöùc taïp veà hoaït ñoäng naøy. Ñeán nay , ñònh nghóa veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñöôïc chaáp nhaän khaù roäng raõi laø3 : “ Kieåm soaùt noäi boä laø moät quaù trình do Ban giaùm ñoác, nhaø quaûn lyù vaø caùc nhaân vieân cuûa ñôn vò chi phoái, ñöôïc thieát laäp ñeå cung caáp moät söï baûo ñaûm hôïp lyù nhaèm thöïc hieän ba muïc tieâu döôùi ñaây : − Baùo caùo taøi chính ñaùng tin caäy. − Caùc luaät leä vaø quy ñònh ñöôïc tuaân thuû. − Hoaït ñoäng höõu hieäu vaø coù hieäu quaû.” Trong ñònh nghóa treân, boán khaùi nieäm neàn taûng ñöôïc nhaán maïnh laø quaù trình, con ngöôøi, ñaûm baûo hôïp lyù vaø caùc muïc tieâu. 2. Caùc boä phaän hôïp thaønh cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Theo quan ñieåm phoå bieán hieän nay, kieåm soaùt noäi boä bao goàm caùc boä phaän sau : 2.1 - Moâi tröôøng kieåm soa ùt. Moâi tröôøng kieåm soaùt phaûn aûnh saéc thaùi chung cuûa moät ñôn vò, chi phoái yù thöùc kieåm soaùt cuûa moïi thaønh vieân trong ñôn vò. Noù ñöôïc xem laø neàn taûng ñoái vôùi caùc boä phaän khaùc cuûa kieåm soaùt noäi boä. Caùc nhaân toá thuoäc veà moâi tröôøng kieåm soaùt bao goàm : - Tính chính tröïc vaø giaù trò ñaïo ñöùc - Ñaûm baûo veà naêng löïc - Hoäi ñoàng Quaûn trò vaø UÛy ban kieåm toaùn : - Trieát lyù quaûn lyù vaø phong caùch ñieàu haønh cuûa nhaø quaûn lyù - Cô caáu toå chöùc : - Caùch thöùc phaân ñònh quyeàn haïn vaø traùch nhieäm - Chính saùch nhaân söï 2.2 - Ñaùnh giaù ruûi ro. Ñaây laø moät boä phaän thöù hai cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Nhö moïi ngöôøi ñeàu bieát, taát caû caùc hoaït ñoäng ñang dieãn ra trong moïi ñôn vò ñeàu coù theå phaùt sinh nhöõng ruûi ro vaø khoù theå kieåm soaùt heát moïi ruûi ro ñoù. Vì vaäy, caùc nhaø quaûn lyù phaûi thaän troïng khi xaùc ñònh vaø phaân tích nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán ruûi ro laøm cho nhöõng muïc tieâu – keå caû muïc tieâu chung vaø muïc tieâu cuï theå cho töøng hoaït ñoäng - cuûa ñôn vò coù theå khoâng ñöôïc thöïc hieän, vaø phaûi coá gaéng kieåm soaùt ñöôïc nhöõng ruûi ro naøy. 3 Ñònh nghóa naøy ñöôïc ñöa ra bôûi COSO (Committee of Sponsoring Organization) vaøo naêm 1992. COSO laø moät UÛy ban thuoäc Hoäi ñoàng quoác gia Hoa kyø veà vieäc choáng gian laän khi laäp baùo caùo taøi chính (National Commission on Financial Reporting, hay coøn ñöôïc goïi laø Treadway Commission ). UÛy ban naøy bao goàm ñaïi dieän cuûa Hieäp hoäi keá toaùn vieân coâng chöùng Hoa kyø (AICPA), Hieäp hoäi Kieåm toaùn vieân noäi boä (IIA), Hieäp hoäi Quaûn trò vieân taøi chính (FEI), Hieäp hoäi Keá toaùn Hoa kyø (AAA) Hieäp hoäi keá toaùn vieân quaûn trò (IMA). COSO ñöôïc thaønh laäp nhaèm nghieân cöùu kieåm soaùt noäi boä, cuï theå laø : Thoáng nhaát ñònh nghóa veà kieåm soaùt noäi boä ñeå phuïc vuï cho nhu caàu cuûa caùc ñoái töôïng khaùc nhau. - Coâng boá ñaày ñuû moät heä thoáng tieâu chuaån ñeå giuùp caùc ñôn vò coù theå ñaùnh giaù heä thoáng kieåm soaùt cuûa hoï vaø - xaùc ñònh neân hoaøn thieän nhö theá naøo. Baùo caùo cuûa COSO ñöôïc coâng boá döôùi tieâu ñeà : Kieåm soaùt noäi boä – Khuoân khoå hôïp nhaát (Internal Control – - Integrated Framework) 11
2.3 - Thoâng tin vaø truyeàn thoâng. Thôøi ñaïi hieän nay laø thôøi ñaïi thoâng tin, vì theá thoâng tin vaø truyeàn thoâng chính laø ñieàu kieän tieân quyeát cho vieäc thieát laäp, duy trì vaø naâng cao naêng löïc kieåm soaùt trong ñôn vò, trong ñoù heä thoáng thoâng tin keá toaùn coù moät vai troø quan troïng. Sau ñaây laø nhöõng muïc tieâu chuû yeáu maø moät heä thoáng keá toaùn phaûi ñaït ñöôïc : - Xaùc ñònh vaø ghi cheùp taát caû caùc nghieäp vuï coù thaät. - Dieãn giaûi nghieäp vuï moät caùch chi tieát, ñaày ñuû ñeå cho pheùp phaân loaïi ñuùng ñaén caùc nghieäp vuï. - Ño löôøng giaù trò cuûa caùc nghieäp vuï ñeå ghi cheùp ñuùng giaù trò cuûa chuùng. - Xaùc ñònh ñuùng kyø haïn cuûa caùc nghieäp vuï kinh teá ñaõ xaûy ra ñeå ghi cheùp ñuùng kyø. - Trình baøy ñuùng ñaén caùc nghieäp vuï vaø nhöõng coâng boá coù lieân quan treân caùc baùo caùo taøi chính. Ñeå ñaït caùc ñieàu treân, caàn phaûi chuù yù ñeán hai boä phaän quan troïng trong heä thoáng keá toaùn ñoù laø chöùng töø vaø soå saùch keá toaùn. Ngoaøi chöùng töø, soå saùch vaø phöông phaùp ghi cheùp vaøo soå saùch, ñeå heä thoáng thoâng tin keá toaùn vaän haønh toát coøn caàn coù sô ñoà haïch toaùn vaø soå tay höôùng daãn veà caùc chính saùch vaø thuû tuïc keá toaùn. Vieäc truyeàn thoâng ñuùng ñaén cuõng ñem ñeán cho caùc nhaân vieân moät söï hieåu bieát veà vai troø vaø traùch nhieäm cuûa hoï coù lieân quan ñeán quaù trình laäp baùo caùo taøi chính. 2.4 - Hoaït ñoäng kieåm soaùt. Hoaït ñoäng kieåm soaùt laø nhöõng chính saùch vaø nhöõng thuû tuïc ñeå ñaûm baûo cho caùc chæ thò cuûa nhaø quaûn lyù ñöôïc thöïc hieän. Caùc chính saùch vaø caùc thuû tuïc naøy nhaèm thuùc ñaåy nhöõng haønh ñoäng vôùi muïc ñích chính laø nhaém vaøo caùc ruûi ro maø ñôn vò ñang ñoái phoù. Coù nhieàu loaïi hoaït ñoäng kieåm soaùt khaùc nhau ñöôïc thöïc hieän trong moät ñôn vò, vaø döôùi ñaây laø nhöõng hoaït ñoäng kieåm soaùt chuû yeáu thích hôïp cho vieäc kieåm soaùt keá toaùn cuûa ñôn vò : a . Phaân chia traùch nhieäm ñaày ñuû. Ñöôïc thöïc hieän theo hai nguyeân taéc cô baûn laø nguyeân taéc phaân coâng phaân nhieäm vaø nguyeân taéc baát kieâm nhieäm. Muïc ñích cuûa phaân chia traùch nhieäm nhaèm ñeå caùc nhaân vieân kieåm soaùt laãn nhau ; neáu coù caùc sai soùt xaûy ra seõ ñöôïc phaùt hieän nhanh choùng ; ñoàng thôøi giaûm cô hoäi cho baát kyø caù nhaân naøo trong quaù trình thöïc hieän nhieäm vuï coù theå gaây ra vaø giaáu dieám nhöõng sai soùt hoaëc haønh vi gian laän cuûa mình. Phaân chia traùch nhieäm ñoøi hoûi phaûi taùch bieät giöõa caùc chöùc naêng sau ñaây: - Chöùc naêng baûo quaûn taøi saûn vôùi chöùc naêng keá toaùn - Chöùc naêng pheâ chuaån nghieäp vuï vôùi chöùc naêng baûo quaûn taøi saûn - Chöùc naêng thöïc hieän nghieäp vuï vôùi chöùc naêng keá toaùn b - Kieåm soaùt quaù trình xöû lyù thoâng tin. Coù hai loaïi hoaït ñoäng kieåm soaùt quaù trình xöû lyù thoâng tin laø kieåm soaùt chung vaø kieåm soaùt öùng duïng. • Kieåm soaùt chung laø hoaït ñoäng kieåm soaùt ñöôïc aùp duïng cho taát caû caùc hoaït ñoäng coù lieân quan ñeán quaù trình xöû lyù thoâng tin. • Kieåm soaùt öùng duïng laø hoaït ñoäng kieåm soaùt chæ ñöôïc aùp duïng cho töøng hoaït ñoäng cuï theå. Ñeå thöïc hieän kieåm soaùt öùng duïng, caàn baûo ñaûm raèng (1) Phaûi coù moät heä thoáng chöùng töø, soå saùch toát, (2) Vieäc pheâ chuaån caùc loaïi nghieäp vuï phaûi ñuùng ñaén. c - Kieåm soaùt vaät chaát. Hoaït ñoäng naøy ñöôïc thöïc hieän cho soå saùch vaø nhöõng taøi saûn khaùc, keå caû nhöõng chöùng töø ñaõ ñöôïc ñaùnh soá tröôùc nhöng chöa phaùt haønh, cuõng nhö nhöõng soå saùch khaùc (soå nhaät kyù, soå 12
caùi...), haïn cheá vieäc tieáp caän vôùi caùc chöông trình tin hoïc vaø nhöõng hoà sô d öõ lieäu. d - Kieåm tra ñoäc laäp vieäc thöïc hieän. Laø vieäc kieåm tra ñöôïc tieán haønh bôûi caùc caù nhaân (hoaëc boä phaän) khaùc vôùi caù nhaân (hoaëc boä phaän) thöïc hieän nghieäp vuï. Nhu caàu caàn phaûi kieåm tra ñoäc laäp xuaát phaùt töø heä thoáng kieåm soaùt noäi boä thöôøng coù khuynh höôùng bò giaûm suùt tính höõu hieäu tröø khi coù moät cô cheá thöôøng xuyeân kieåm tra soaùt xeùt laïi. e - Soaùt xeùt laïi vieäc thöïc hieän. Hoaït ñoäng naøy chính laø xem xeùt laïi nhöõng vieäc ñaõ ñöôïc thöïc hieän baèng caùch so saùnh vôùi soá lieäu keá hoaïch, döï toaùn, soá lieäu ôû kyø tröôùc, vaø nhöõng döõ lieäu khaùc coù lieân quan nhö nhöõng thoâng tin khoâng coù tính chaát taøi chính ; ñoàng thôøi xem xeùt laïi moät caùch toång theå ñeå ñaùnh giaù quaù trình thöïc hieän. 2.5 - Giaùm saùt. Giaùm saùt laø quaù trình maø ngöôøi quaûn lyù ñaùnh giaù chaát löôïng cuûa hoaït ñoäng kieåm soaùt. Ñeå ñaït ñöôïc keát quaû caàn phaûi thöïc hieän nhöõng hoaït ñoäng giaùm saùt thöôøng xuyeân hoaëc ñònh kyø. Giaù m saùt thöôøng xuyeân ñaït ñöôïc thoâng qua vieäc tieáp nhaän caùc yù kieán goùp yù cuûa khaùch haøng, nhaø cung caáp … hoaëc xem xeùt caùc baùo caùo hoaït ñoäng vaø phaùt hieän caùc bieán ñoäng baát thöôøng. Giaùm saùt ñònh kyø ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc cuoäc kieåm toaùn ñònh kyø do caùc kieåm toaùn vieân noäi boä, hoaëc do kieåm toaùn vieân ñoäc laäp thöïc hieän. 3. Nhöõng haïn cheá voán coù cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. ÔÛ baát kyø ñôn vò naøo, moät heä thoáng kieåm soaùt noäi boä khoâng theå hoaøn toaøn höõu hieäu duø coù ñaàu tö raát nhieàu trong thieát keá vaø vaän haønh heä thoáng. Nhöõng haïn cheá voán coù cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä xuaát phaùt töø nhöõng nguyeân nhaân sau ñaây : - Nhöõng haïn cheá xuaát phaùt töø baûn thaân con ngöôøi nhö söï voâ yù, baát caån, ñaõng trí, ñaùnh giaù hay öôùc löôïng sai, hay hieåu sai chæ daãn cuûa caáp treân hoaëc caùc baùo caùo cuûa caáp döôùi. - Khaû naêng ñaùnh löøa, laån traùnh cuûa nhaân vieân thoâng qua söï thoâng ñoàng vôùi nhau hay vôùi caùc boä phaän beân ngoaøi ñôn vò. - Hoaït ñoäng kieåm soaùt thöôøng chæ nhaèm vaøo caùc nghieäp vuï thöôøng xuyeân phaùt sinh maø ít chuù yù ñeán caùc nghieäp vuï khoâng thöôøng xuyeân, do ñoù nhöõng sai phaïm hay gian laän trong caùc nghieäp vuï naøy thöôøng hay bò boû qua. - Yeâu caàu thöôøng xuyeân vaø treân heát cuûa ngöôøi quaûn lyù laø chi phí boû ra cho hoaït ñoäng kieåm soaùt phaûi nhoû hôn giaù trò thieät haïi öôùc tính do sai soùt hay gian laän gaây ra. - Luoân coù khaû naêng laø caùc caù nhaân coù traùch nhieäm kieåm soaùt ñaõ laïm duïng quyeàn haïn cuûa mình nhaèm phuïc vuï cho möu ñoà rieâng. - Ñieàu kieän hoaït ñoäng cuûa ñôn vò thay ñoåi neân daãn tôùi nhöõng thuû tuïc kieåm soaùt khoâng coøn phuø hôïp v.v... II – TRÌNH TÖÏ NGHIEÂN CÖÙU KIEÅM SOAÙT NOÄI BOÄ CUÛA KIEÅM TOAÙN VIEÂN. 1. Muïc ñích nghieân cöùu vaø ñaùnh giaù kieåm soaùt noäi boä. Kieåm soaùt noäi boä tuy laø moät coâng cuï quan troïng trong quaûn lyù ñôn vò, nhöng laïi coù nhöõng aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi coâng vieäc cuûa kieåm toaùn vieân, cuï theå laø : − Thoâng qua tìm hieåu veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä vaø caùc boä phaän caáu thaønh, kieåm toaùn vieân ñaùnh giaù ñöôïc nhöõng ñieåm maïnh vaø ñieåm yeáu cuûa kieåm soaùt noäi boä noùi chung cuõng nhö trong töøng boä phaän, töøng khoaûn muïc. − Treân cô sôû hieåu bieát veà kieåm soaùt noäi boä, kieåm toaùn vieân hình dung veà khoái löôïng vaø ñoä phöùc taïp cuûa coâng vieäc, ñaùnh giaù sô boä veà ruûi ro kieåm soaùt. Töø ñoù, kieåm toaùn vieân seõ xaùc ñònh phöông höôùng vaø phaïm vi kieåm tra, thieát keá caùc thuû tuïc kieåm toaùn , döï kieán veà thôøi gian vaø löïc löôïng nhaân söï caàn thieát trong keá hoaïch vaø chöông trình kieåm toaùn . 13
2. Trình töï nghieân cöùu kieåm soaùt noäi boä. Kieåm toaùn vieân tieán haønh nghieân cöùu heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa khaùch haøng qua caùc böôùc sau ñaây: Böôùc 1 : Tìm hieåu veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñeå laäp keá hoaïch kieåm toaùn. Böôùc 2 : Ñaùnh giaù sô boä ruûi ro kieåm soaùt. Böôùc 3 : Thieát keá vaø thöïc hieän caùc thöû nghieäm kieåm soaùt trong chöông trình kieåm toaùn. Böôùc 4 : Ñaùnh giaù laïi ruûi ro kieåm soaùt vaø ñieàu chænh nhöõng thöû nghieäm cô baûn ñaõ döï kieán. Caàn löu yù laø böôùc 3 vaø 4 khoâng caàn thöïc hieän neáu kieåm toaùn vieân ñaùnh giaù sô boä ruûi ro kieåm soaùt laø toái ña. Hai böôùc naøy thöôøng ñöôïc tieán haønh trong giai ñoaïn thöïc hieän kieåm toaùn, nhöng ñoâi khi kieåm toaùn vieân laïi thöïc hieän trong giai ñoaïn laäp keá hoaïch kieåm toaùn. 2.1 - Tìm hieåu heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñeå laäp keá hoaïch kieåm toaùn. a - Tìm hieåu nhöõng boä phaän cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Kieåm toaùn vieân caàn phaûi coù söï hieåu bieát ñaày ñuû veà caùc boä phaän hôïp thaønh cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ñeå phuïc vuï cho vieäc laäp keá hoaïch kieåm toaùn. Söï hieåu bieát naøy bao goàm hai phöông dieän, ñoù laø heä thoáng kieåm soaùt noäi boä coù ñöôïc thieát keá phuø hôïp khoâng ; vaø chuùng coù ñöôïc ñôn vò thöïc hieän treân thöïc teá hay khoâng? Söï hieåu bieát naøy ñöôïc kieåm toaùn vieân söû duïng ñeå: - Xaùc ñònh caùc loaïi sai soùt tieàm taøng. - Xem xeùt caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán caùc ruûi ro cuûa vieäc khai baùo sai troïng yeáu. - Thieát keá caùc thöû nghieäm cô baûn. Khi tìm hieåu veà heä thoáng keá toaùn, kieåm toaùn vieân caàn theo trình töï sau : • Tìm hieåu caùc loaïi nghieäp vuï chính trong ñôn vò. • Xem xeùt vieäc xöû lyù caùc nghieäp vuï : Caùc nghieäp vuï ñöôïc baét ñaàu nhö theá naøo ? Nhöõng soå saùch keá toaùn coù lieân quan ? Caùc phöông phaùp xöû lyù caùc nghieäp vuï ? • Tìm hieåu tieán trình laäp caùc baùo caùo taøi chính, goàm coù caû caùc chính saùch keá toaùn vaø phöông phaùp ñeå xaùc ñònh caùc öôùc tính keá toaùn. Trong quaù trình tìm hieåu heä thoáng keá toaùn vaø caùc hoaït ñoäng kieåm soaùt coù lieân quan cuûa khaùch haøng, thoâng thöôøng kieåm toaùn vieân seõ phaân chia heä thoáng thaønh nhöõng chu trình nghieäp vuï chuû yeáu. Thuaät ngöõ "chu trình nghieäp vu"ï duøng ñeå chæ caùc chính saùch vaø caùc thuû tuïc coù lieân quan ñeán quaù trình xöû lyù moät loaïi nghieäp vuï cuï theå. Chaúng haïn, heä thoáng keá toaùn trong moät doanh nghieäp saûn xuaát coù theå phaân ra thaønh nhöõng chu trình nghieäp vuï chuû yeáu döôùi ñaây: - Chu trình baùn haøng vaø thu tieàn - Chu trình mua haøng vaø thanh toaùn - Chu trình saûn xuaát - Chu trình tieàn löông - Chu trình taøi chính - Chu trình ñaàu tö b - Phöông phaùp ñeå tìm hieåu heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Caùc phöông phaùp ñeå tìm hieåu goàm : - Döïa vaøo kinh nghieäm kieåm toaùn tröôùc ñaây taïi ñôn vò. - Phoûng vaán caùc nhaø quaûn lyù, nhaân vieân giaùm saùt, vaø caùc nhaân vieân khaùc. - Kieåm tra caùc loaïi taøi lieäu vaø soå saùch. - Quan saùt caùc hoaït ñoäng kieåm soaùt vaø vaän haønh cuûa chuùng trong thöïc tieãn. c - Thuû tuïc ñeå chöùng minh cho söï hieåu bieát. S au khi ñaõ tìm hieåu veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa khaùch haøng, kieåm toaùn vieân phaûi taøi lieäu hoaù nhöõng thoâng tin ñaõ thu thaäp ñeå chöùng minh ñaõ tìm hieåu veà kieåm soaùt noäi boä trong hoà sô kieåm toaùnï. 14
* Baûng töôøng thuaät : Laø söï moâ taû baèng vaên baûn veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä cuûa khaùch haøng. * Baûng caâu hoûi veà kieåm soaùt noäi boä: Laø moät baûng lieät keâ moät loaït caùc caâu hoûi ñöôïc chuaån bò tröôùc veà caùc quaù trình kieåm soaùt trong töøng lónh vöïc kieåm toaùn, keå caû moâi tröôøng kieåm soaùt. Trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, baûng caâu hoûi ñöôïc thieát keá döôùi daïng traû lôøi “Coù”, “Khoâng”, hoaëc “Khoâng aùp duïng”. * L öu ñoà : Laø nhöõng baûng hình veõ bieåu thò heä thoáng thoâng tin keá toaùn vaø caùc hoaït ñoäng kieåm soaùt coù lieân quan cuûa khaùch haøng baèng nhöõng kyù hieäu ñaõ ñöôïc quy öôùc. Sau khi moâ taû kieåm soaùt noäi boä baèng caùc coâng cuï neâu treân, kieåm toaùn vieân thöôøng söû duïng pheùp thöû Walk-through ñeå kieåm tra laïi xem coù ñöôïc moâ taû ñuùng hieän traïng cuûa töøng chu trình nghieäp vuï hay chöa ? Pheùp thöû naøy ñeå chæ coâng vieäc theo doõi moät vaøi nghieäp vuï thoâng qua moãi böôùc trong moät chu trình. 2.2. Ñaùnh giaù sô boä ruûi ro kieåm soaùt. Ñaùnh giaù ruûi ro kieåm soaùt laø ñaùnh giaù söï höõu hieäu cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä trong vieäc ngaên chaën vaø phaùt hieän caùc sai soùt troïng yeáu. Cô sôû daãn lieäu laø nhöõng giaûi trình (hoaëc khaúng ñònh) cuûa caùc nhaø quaûn lyù ñeå chöùng minh veà caùc döõ lieäu ñöôïc trình baøy treân baùo caùo taøi chính. Cô sôû daãn lieäu ñöôïc hình thaønh xuaát phaùt töø traùch nhieäm cuûa caùc nhaø quaûn lyù ñoái vôùi vieäc soaïn thaûo, trình baøy vaø coâng boá caùc baùo caùo taøi chính theo ñuùng vôùi caùc chuaån möïc hay cheá ñoä keá toaùn hieän haønh. VSA 500 xaùc ñònh caùc cô sôû daãn lieäu cuûa baùo caùo taøi chính nhö sau : (a) Hieän höõu : Taøi saûn hay nôï phaûi traû coù thöïc vaøo thôøi ñieåm baùo caùo. (b) Quyeàn vaø nghóa vuï : Taøi saûn hoaëc nôï phaûi traû thuoäc veà ñôn vò taïi thôøi ñieåm baùo caùo. (c) Phaùt sinh : Nghieäp vuï phaûi coù thöïc vaø ñaõ xaûy ra trong kyø baùo caùo. (d) Ñaày ñuû : Moïi taøi saûn, coâng nôï, nghieäp vuï ñeàu phaûi ñöôïc ghi cheùp vaø trình baøy treân baùo caùo taøi chính. (e) Ñaùnh giaù : Taøi saûn hoaëc coâng nôï phaûi ñöôïc ghi cheùp theo ñuùng giaù trò thuaàn. (f) Chính xaùc : Nghieäp vuï phaûi ñöôïc ghi cheùp ñuùng soá tieàn ; moïi thu nhaäp vaø chi phí phaûi ñöôïc phaân boå ñuùng kyø. (g) Trình baøy vaø coâng boá: Caùc chæ tieâu ñöôïc trình baøy, phaân loaïi vaø coâng boá treân caùc baùo caùo taøi chính phaûi ñuùng theo chuaån möïc keá toaùn hieän haønh. Ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø sau khi kieåm toaùn vieân tìm hieåu caùc boä phaän hôïp thaønh cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, caàn phaûi ñaùnh giaù ruûi ro kieåm soaùt theo töøng cô sôû daãn lieäu. Ñeå ñaùnh giaù sô boä ruûi ro kieåm soaùt, kieåm toaùn vieân coù theå thöïc hieän caùc böôùc sau : - Nghieân cöùu nhöõng thoâng tin thu thaäp ñöôïc qua vieäc tìm hieåu. - Xaùc ñònh nhöõng sai soùt tieàm taøng vaø nhöõng thuû tuïc kieåm soaùt chuû yeáu. - Ñaùnh giaù sô boä ruûi ro kieåm soaùt. 2.3 - Thieát keá vaø thöïc hieän caùc thöû nghieäm kieåm soaùt. Thöû nghieäm kieåm soaùt (coøn ñöôïc goïi laø thöû nghieäm tuaân thuû hoaëc phöông phaùp tuaân thuû) laø nhöõng thöû nghieäm duøng ñeå thu thaäp baèng chöùng kieåm toaùn veà söï höõu hieäu trong thieát keá vaø vaän haønh cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Nhöõng thöû nghieäm kieåm soaùt ñöôïc söû duïng ñeå kieåm tra söï höõu hieäu cuûa h eä thoáng kieåm soaùt noäi boä goàm : - Phoûng vaán. - Kieåm tra taøi lieäu. - Quan saùt vieäc aùp duïng caùc thuû tuïc kieåm soaùt. - Thöïc hieän laïi caùc thuû tuïc kieåm soaùt. 2.4 - Ñaùnh giaù laïi ruûi ro kieåm soaùt vaø thay ñoåi nhöõng thöû nghieäm cô baûn ñ aõ döï kieán. Sau khi ñaõ hoaøn thaønh caùc thöû nghieäm kieåm soaùt, kieåm toaùn vieân phaûi ñaùnh giaù laïi ruûi ro 15
kieåm soaùt. Trong tieán trình treân, kieåm toaùn vieân luoân phaûi ghi cheùp treân caùc tôø giaáy laøm vieäc, vaø cuoái cuøng caàn phaûi hoaøn taát taøi lieäu veà vieäc ñaùnh giaù ruûi ro kieåm soaùt. IV− CAÙC VAÁN ÑEÀ KHAÙC. 1. Kieåm soaùt noäi boä taïi caùc doanh nghieäp nhoû. Haàu heát nhöõng vaán ñeà ñaõ trình baøy veà kieåm soaùt noäi boä chæ thích hôïp vôùi nhöõng ñôn vò coù quy mo â lôùn. Rieâng taïi nhöõng doanh nghieäp nhoû thì nhieàu vaán ñeà kieåm soaùt seõ khoù thöïc hieän. Taïi nhöõng doanh nghieäp naøy, ñeå ngaên ngöøa vaø haïn cheá nhöõng sai phaïm coù theå xaûy ra, chuùng toâi xin giôùi thieäu moät soá bieän phaùp kieåm so aùt coù theå ñöôïc aùp duïng, ñoù laø : − Soå keá toaùn phaûi ñöôïc ñaùnh soá trang, ñoùng daáu giaùp lai ... theo ñuùng quy ñònh. − Ghi cheùp kòp thôøi moïi nghieäp vuï thu chi quyõ. Haøng ngaøy phaûi thöïc hieän vieäc caäp nhaät vaø tính soá dö treân so å quyõ moät caùch nghieâm tuùc. − Thöïc hieän chöûa soå ñuùng theo quy ñònh. − Moïi khoaûn thu ñeàu phaûi noäp vaøo quyõ, hay noäp cho ngaân haøng ngay trong ngaøy. Khoâng ñeå toàn quyõ tieàn maët lôùn vaø keùo daøi. − Moïi khoaûn chi ñeàu phaûi coù phieáu chi. − Haïn cheá toái ña vieäc thanh toaùn baèng tieàn maët, vaø taêng cöôøng söû duïng caùc loaïi seùc. − Thöôøng xuyeân ñoái chieáu soá phaùt sinh vaø söû duïng cuûa taøi khoaûn Tieàn gôûi ngaân haøng vôùi soå phuï, hoaëc baûng sao keâ ngaân haøng. − Thöôøng xuyeân ñoái chieáu giöõa soá lieäu toång hôïp vaø chi tieát veà nguyeân lieäu, vaät tö, haøng hoùa, coâng nôï ... − Ñònh kyø thöïc hieän kieåm keâ taøi saûn, vaø ñoái chieáu coâng nôï. − Haøng thaùng ñeàu laäp vaø phaân tích baùo caùo taøi chính ñeå sôùm phaùt hieän nhöõng bieán ñoäng baát thöôøng vaø tìm nguyeân nhaân cuûa chuùng. 2. Thoâng baùo veà nhöõng khieám khuyeát cuûa kieåm soaùt noäi boä. Khi thöïc hieän kieåm toaùn baùo caùo taøi chính, kieåm toaùn vieân coù theå seõ phaùt hieän ñöôïc nhöõng yeáu keùm cuûa heä thoáng kieåm soaùt noäi boä. Tuy chuùng khoâng phaûi laø muïc ñích chính cuûa cuoäc kieåm toaùn , theá nhöng kieåm toaùn vieân cuõng caàn thoâng baùo cho ñôn vò. Thoâng thöôøng nhöõng thoâng tin ñoù seõ ñöôïc kieåm toaùn vieân gôûi cho ñôn vò döôùi hình thöùc Thö quaûn lyù. CHÖÔNG IV 16
CHUAÅN BÒ KIEÅM TOAÙ N I− TIEÀN KEÁ HOAÏCH. 1. Tieáp caän khaùch haøng. Trong moät laõnh vöïc coù nhieàu söï caïnh tranh nhö ngheà kieåm toaùn, vieäc coù vaø giöõ ñöôïc moät khaùch haøng tuy coù theå khoù khaên, theá nhöng kieåm toaùn vieân vaãn caàn thaän troïng khi quyeát ñònh tieáp nhaän khaùch haøng. Chính vì theá, ñoaïn ISA 220 - Kieåm soaùt chaát löôïng cuoäc kieåm toaùn - neâu roõ : “ Coâng ty kieåm toaùn caàn phaûi ñaùnh giaù khaùch haøng trong töông lai, vaø phaûi thöôøng xuyeân xem xeùt caùc khaùch haøng hieän coù. Ñeå quyeát ñònh chaáp nhaän hay duy trì moät khaùch haøng, coâng ty kieåm toaùn phaûi caân nhaéc veà tính ñoäc laäp, naêng löïc ñeå phuïc vuï khaùch haøng moät caùch toát nhaát, vaø caàn löu taâm ñeán tính chính tröïc cuûa caùc nhaø quaûn lyù ñôn vò.” 1.1- Ñoái vôùi khaùch haøng môùi. Tröôùc heát, kieåm toaùn vieân seõ tìm hieåu lyù do môøi kieåm toaùn cuûa khaùch haøng, vaø thu thaäp thoâng tin veà caùc khía caïnh nhö laõnh vöïc kinh doanh, tình traïng taøi chính ... Kieåm toaùn vieân cuõng caàn thu thaäp thoâng tin töø caùc ngaân haøng döõ lieäu, töø baùo chí, saùch baùo chuyeân ngaønh ... Trong tröôøng hôïp ñôn vò ñaõ coù kieåm toaùn vieân tieàn nhieäm, kieåm toaùn vieân phaûi tieáp xuùc vôùi hoï, vaø do nguyeân taéc bí maät ngheà nghieäp neân hoï chæ coù theå traû lôøi caùc caâu hoûi cuûa kieåm toaùn vieân keá tuïc neáu coù ñöôïc söï ñoàng yù chính thöùc cuûa ñôn vò. 1.2- Ñoái vôùi khaùch haøng cuõ. Haøng naêm, sau khi hoaøn thaønh kieåm toaùn, kieåm toaùn vieân caàn caäp nhaät thoâng tin ñeå ñaùnh giaù laïi veà caùc khaùch haøng hieän höõu cuûa mình, ñeå xem coù neân tieáp tuïc kieåm toaùn cho hoï hay khoâng ? Kieåm toaùn vieân cuõng xem coù caàn thay ñoåi noäi dung cuûa hôïp ñoàng kieåm toaùn hay khoâng ? ... 2. Phaân coâng kieåm toaùn vieân. Ñoaïn 6 ISA 220 yeâu caàu : ” Coâng vieäc kieåm toaùn chæ ñöôïc phaân coâng cho nhöõng nhaân vieân ñöôïc ñaøo taïo töông xöùng, coù kinh nghieäm vaø naêng löïc chuyeân moân ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu thöïc teá.” 3. Thoûa thuaän sô boä vôùi khaùch haøng. Khi thaáy raèng coù theå nhaän lôøi môøi kieåm toaùn, kieåm toaùn vieân seõ trao ñoåi vaø thoûa thuaän sô boä vôùi khaùch haøng veà moät soá vaán ñeà, chaúng haïn nhö : − M uï c ñích vaø phaïm vi kieåm toaùn : ví duï nhö kieåm toaùn ñeå xin vay tieàn ngaân haøng, ñeå coå phaàn hoùa … ? Thôøi gian kieåm toaùn ? Caùc vaán ñeà khaùc maø kieåm toaùn vieân coù theå phuïc vuï khaùch haøng, nhö goùp yù ñeå caûi tieán kieåm soaùt noäi boä, tö vaán quaûn lyù ... − Vieäc cung caáp taøi lieäu keá toaùn, vaø caùc phöông tieän caàn thieát cho cuoäc kieåm toaùn. − Vaán ñeà söû duïng nhaân vieân cuûa khaùch haøng ñeå tieát kieäm thôøi gian vaø phí kieåm toaùn. 4. Hôïp ñoàng kieåm toaùn. “ Hôïp ñoàng kieåm toaùn : laø söï thoûa thuaän baèng vaên baûn giöõa caùc beân tham gia kyù keát (coâng ty kieåm toaùn, khaùch haøng) veà caùc ñieàu khoaûn vaø ñieàu kieän thöïc hieän kieåm toaùn cuûa khaùch haøng vaø coâng ty kieåm toaùn, trong ñoù xaùc ñònh muïc tieâu, phaïm vi kieåm toaùn, quyeàn vaø traùch nhieäm cuûa moãi beân, hình thöùc baùo caùo kieåm toaùn, thôøi gian thöïc hieän vaø caùc ñieàu khoaûn veà phí, veà xöû lyù khi tranh chaáp hôïp ñoàng.” (Ñoaïn 4 VSA 210 - Hôïp ñoàng kieåm toaùn). Sau khi hai beân kyù keát vaø ñaõ hoaøn taát caùc thuû tuïc phaùp lyù ñeå boå nhieäm, toå chöùc kieåm toaùn seõ chính thöùc trôû thaønh kieåm toaùn vieân cuûa ñôn vò. II− TÌM HIEÅU VEÀ KHAÙCH HAØNG. Ñaây laø moät coâng vieäc raát quan troïng, vaø ñöôïc nhaán maïnh trong ñoaïn VSA 310 - Hieåu bieát 17
veà tình hình kinh doanh - nhö sau :“ Ñeå thöïc hieän kieåm toaùn baùo caùo taøi chính, kieåm toaùn vieân phaûi coù hieåu bieát ñaày ñuû veà tình hình kinh doanh nhaèm ñaùnh giaù vaø phaân tích ñöôïc caùc söï kieän, nghieäp vuï vaø thöïc tieãn hoaït ñoäng cuûa ñôn vò maø theo kieåm toaùn vieân thì coù aûnh höôûng troïng yeáu ñeán baùo caùo taøi chính, ñeán vieäc kieåm tra cuûa kieåm toaùn vieân, hoaëc ñeán baùo caùo kieåm toaùn ...” 1- Nhöõng noäi dung caàn phaûi hieåu bieát : Kieåm toaùn vieân caàn ñaït ñöôïc söï hieåu bieát treân moät phaïm vi raát roäng, bao goàm nhieàu phöông dieän nhö sau : • Hieåu bieát chung veà neàn kinh teá nhö thöïc traïng neàn kinh teá, möùc ñoä laïm phaùt, caùc chính saùch cuûa Chính phuû… • Hieåu bieát veà moâi tröôøng vaø lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa ñôn vò ñöôïc kieåm toaùn nhö tình hình thò tröôøng vaø caïnh tranh, caùc ñaëc ñieåm cuûa ngaønh ngheà kinh doanh, caùc chuaån möïc, cheá ñoä keá toaùn cuõng nhö caùc quy ñònh luaät phaùp khaùc lieân quan ñeán ngaønh ngheà… • Hieåu bieát veà nhöõng yeáu toá noäi taïi cuûa chính ñôn vò ñöôïc kieåm toaùn, bao goàm nhöõng ñaëc ñieåm veà sôû höõu vaø quaûn lyù, tình hình kinh doanh cuûa ñôn vò, khaû naêng taøi chính cuûa ñôn vò… 2 - Phöông phaùp tìm hieåu. 2.1 - Thu thaäp vaø nghieân cöùu thoâng tin veà tình hình kinh doanh. Kieåm toaùn vieân seõ phaûi thu thaäp moïi thoâng tin coù theå aûnh höôûng ñeán hoaït ñoäng kinh doanh cuûa khaùch haøng. Sau ñaây laø moät soá thoâng tin ñaëc bieät : a) Ñieàu leä coâng ty vaø giaáy pheùp thaønh laäp. b) Caùc baùo caùo taøi chính vaø caùc loaïi baùo caùo kieåm toaùn, thanh tra hay kieåm tra cuûa naêm hieän haønh vaø trong vaøi naêm tröôùc. c) Caùc bieân baûn hoïp Ñaïi hoäi coå ñoâng, Hoäi ñoàng quaûn trò (hay Hoäi ñoàng thaønh vieân) vaø Ban giaùm ñoác. d) Caùc hôïp ñoàng, hay caùc cam keát quan troïng. e) Caùc noäi quy, chính saùch cuûa khaùch haøng. f) Nhaän dieän caùc beân höõu quan. g) Döï kieán nhu caàu chuyeân gia. h ) Caùc thoâng tin khaùc. 2.2 - Tham quan vaên phoøng, nhaø xöôûng cuûa ñôn vò. Ñeå taän maét quan saùt veà moïi hoaït ñoäng cuûa khaùch haøng, kieåm toaùn vieân caàn phaûi tham quan nhaø xöôûng, vaên phoøng laøm vieäc ... 2.3 - Phoûng vaán. Kieåm toaùn vieân coù theå yeâu caàu ñôn vò cöû ngöôøi coù thaåm quyeàn ñeå trình baøy veà tình hình cuûa ñôn vò, veà heä thoáng kieåm soaùt noäi boä, chính saùch kinh doanh, cô caáu toå chöùc ... Ngoaøi ra, kieåm toaùn vieân coù theå tröïc tieáp trao ñoåi vôùi nhöõng caùn boä chuû choát taïi caùc boä phaän. 2.4 - Phaân tích sô boä. Phaân tích laø moät thuû tuïc quan troïng trong kieåm toaùn, ñoù laø söï so saùnh giöõa nhöõng thoâng tin khaùc nhau, nhaèm ñaùnh giaù veà caùc moái quan heä vaø xu höôùng phaùt trieån. Trong giai ñoaïn naøy, phaân tích giuùp cho kieåm toaùn vieân phaùt hieän nhöõng bieán ñoäng baát thöôøng, cuõng nhö döï ñoaùn chieàu höôùng sai phaïm. III− XAÙC ÑÒNH MÖÙC TROÏNG YEÁU VAØ ÑAÙNH GIAÙ RUÛI RO KIEÅM TOAÙN. 1- Xaùc ñònh möùc troïng yeáu. 1.1 - Khaùi nieäm. 18
VSA 200 - Muïc tieâu vaø nguyeân taéc cô baûn chi phoái kieåm toaùn baùo caùo taøi chính giaûi thích : “ Troïng yeáu : laø thuaät ngöõ duøng ñeå theå hieän taàm quan troïng cuûa moät thoâng tin (moät soá lieäu keá toaùn) trong baùo caùo taøi chính. Thoâng tin ñöôïc coi laø troïng yeáu coù nghóa laø neáu thieáu thoâng tin ñoù hay thieáu chính xaùc cuûa thoâng tin ñoù seõ aûnh höôûng ñeán caùc quyeát ñònh cuûa ngöôøi söû duïng baùo caùo taøi chính. Möùc ñoä troïng yeáu tuøy thuoäc vaøo taàm quan troïng cuûa thoâng tin hay cuûa sai soùt ñöôïc ñaùnh giaù trong hoaøn caûnh cuï theå. Tính troïng yeáu cuûa thoâng tin phaûi ñöôïc xem xeùt treân caû tieâu chuaån ñònh löôïng vaø ñònh tính.” 1.2 - Phöông phaùp xaùc ñònh möùc troïng yeáu : Xaùc ñònh möùc troïng yeáu laø vieäc xeùt ñoaùn mang tính ngheà nghieäp cuûa kieåm toaùn vieân. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy, hoï caàn xem xeùt treân caû hai maët ñònh löôïng vaø ñònh tính. Veà ñònh löôïng, thoâng thöôøng moät sai phaïm ñöôïc xem laø troïng yeáu neáu noù vöôït quaù moät giôùi haïn nhaát ñònh. Vò trí cuûa Khoâng troïng Coù theå Chaéc chaén khoaûn muïc yeáu troïng yeáu troïng yeáu Baùo caùo keát Döôùi 5 % laõi Töø 5 % ñeán 10 % Treân 10 % laõi quaû kinh doanh tröôùc thueá laõi tröôùc thueá tröôùc thueá Baûng caân ñoái Döôùi 10 % Töø 10 % ñeán 15 Treân 15 % keá toaùn taøi saûn % taøi saûn taøi saûn Ngoaøi ra, kieåm toaùn vieân coøn xem xeùt caû veà maët ñònh tính, vì coù nhöõng tröôøng hôïp tuy giaù trò thaáp nhöng do baûn chaát cuûa sai phaïm neân vaãn coù theå laø troïng yeáu. Ngoaøi ra, kieåm toaùn vieân caàn xem xeùt tính troïng yeáu ôû möùc ñoä toång theå cuûa baùo caùo taøi chính, vaø möùc ñoä töøng khoaûn muïc, hay töøng loaïi nghieäp vuï. 1.3- Quy trình vaän duïng khaùi nieäm troïng yeáu : Trong kieåm toaùn, quy trình vaän duïng khaùi nieäm troïng yeáu thöôøng g oàm naêm böôùc, trong ñoù hai böôùc ñaàu laø thuoäc giai ñoaïn laäp keá hoaïch, coøn ba böôùc keá tieáp thuoäc veà hai giai ñoaïn sau, cuï theå nhö sau : Böôùc 1 - Öôùc tính ban ñaàu veà möùc troïng yeáu. Böôùc 2 − Phaân phoái öôùc tính ban ñaàu veà möùc troïng yeáu cho caùc khoaûn muïc, hay caùc boä phaän cuûa baùo caùo taøi chính. Böôùc 3 − Öôùc tính sai soùt trong töøng khoaûn muïc. Böôùc 4 − Öôùc tính möùc sai soùt toång hôïp. Böôùc 5 − So saùnh sai soùt döï kieán cuûa moïi khoaûn muïc vôùi öôùc tính ban ñaàu veà möùc troïng yeáu, hoaëc vôùi möùc öôùc tính ñöôïc ñieàu chænh. 2. Ñaùnh giaù ruûi ro kieåm toaùn. Nhö ñaõ nghieân cöùu laø baát kyø cuoäc kieåm toaùn naøo cuõng ñeàu coù nhöõng haïn cheá tieàm taøng, xuaát phaùt töø nhieàu nguyeân nhaân khaùc nhau, chaúng haïn nhö do : − Kieåm toaùn vieân thöôøng chæ laáy maãu ñeå kieåm tra, chöù khoâng kieåm tra toaøn boä, − Vieäc thu thaäp caùc baèng chöùng kieåm toaùn laø do kieåm toaùn vieân caàn döïa vaøo ñoù ñeå thuyeát phuïc, chöù khoâng phaûi nhaèm chöùng minh soá lieäu cuûa baùo caùo taøi chính laø tuyeät ñoái chính xaùc. − Caùc gian laän thöôøng khoù phaùt hieän hôn laø caùc sai soùt v.v ... Chính vì theá maø khaû naêng ñeå kieåm toaùn vieân nhaän xeùt khoâng xaùc ñaùng veà baùo caùo taøi chính laø ñ ieàu luoân coù theå xaûy ra. Vaán ñeà caàn ñaët ra laø phaûi tìm caùch giôùi haïn khaû naêng ñoù ôû möùc ñoä chaáp nhaän ñöôïc, baèng caùch laäp keá hoaïch kieåm toaùn vaø ñieàu haønh cuoäc kieåm toaùn moät caùch phuø hôïp. Xuaát phaùt töø ñieàu ñoù maø khaùi nieäm ruûi ro kieåm toaùn ñöôïc neâu ra. 2.1- Ruûi ro kieåm toaùn : “Ruûi ro kieåm toaùn laø ruûi ro khi kieåm toaùn vieân cho yù kieán kieåm toaùn khoâng ñuùng vì coù nhöõng sai soùt troïng yeáu trong baùo caùo taøi chính. Ruûi ro naøy bao goàm ba yeáu toá laø ruûi ro tieàm taøng, ruûi ro kieåm soaùt vaø ruûi ro phaùt hieän.” (Ñoaïn 3 ISA 400 - Ñaùnh giaù ruûi ro vaø kieåm soaùt noäi 19
boä). a. Ruûi ro tieàm taøng. “ Ruûi ro tieàm taøng laø khaû naêng coù sai soùt troïng yeáu trong soá dö cuûa taøi khoaûn hay moät loaïi nghieäp vuï, nhöõng sai soùt naøy coù theå rieâng leû, hoaëc coù theå keát hôïp vôùi caùc sai soùt ôû caùc soá dö, hay caùc nghieäp vuï khaùc, vôùi giaû ñònh raèng khoâng coù kieåm soaùt noäi boä.” (Ñoaïn 4 ISA 400). b. Ruûi ro kieåm soaùt . “ Ruûi ro kieåm soaùt laø ruûi ro maø söï trình baøy sai trong soá dö cuûa taøi khoaûn hay moät loaïi nghieäp vuï, nhöõng sai soùt naøy coù theå laø troïng yeáu neáu xeùt rieâng leû, hoaëc keát hôïp vôùi caùc sai soùt ôû nhöõng soá dö hay loaïi nghieäp vuï khaùc, maø khoâng ñöôïc heä thoáng keá toaùn vaø heä thoáng kieåm soaùt noäi boä ngaên chaën, hoaëc phaùt hieän ñeå ñieàu chænh kòp thôøi.” (Ñoaïn 5 ISA 400). c. Ruûi ro phaùt hieän. “ Ruûi ro phaùt hieän laø ruûi ro khi maø caùc thöû nghieäm cô baûn cuûa kieåm toaùn vieân ñaõ khoâng phaùt hieän ñöôïc caùc sai soùt hieän höõu treân soá dö taøi khoaûn, hoaëc caùc loaïi nghieäp vuï, nhöõng sai soùt naøy coù theå laø troïng yeáu neáu xeùt rieâng leû, hoaëc keát hôïp vôùi caùc sai soùt ôû caùc soá dö hay loaïi nghieäp vuï khaùc.” (Ñoaïn 6 ISA 400). 2.2. Moái quan heä giöõa caùc loaïi ruûi ro. Ta coù theå nghieân cöùu moái quan heä treân thoâng qua hình veõ moâ taû veà bieän phaùp ngaên chaën caùc loaïi ruûi ro 4 nhö sau : Coù sai laàm cuï theå Ruûi ro tieàm taøng naøo hay khoâng ? Coù Heä thoáng kieåm soaùt noäi coù phaùt hieän ñöôïc hay khoâng ? Khoâng Kieåm toaùn vieân phaùt hieän Ruûi ro phaùt hieän ñöôïc baèng caùc thuû tuïc kieåm toaùn hay khoâng ? Khoâng YÙ kieán sai Ruûi ro kieåm toaùn 2.3. Ñaùnh giaù ruûi ro. Töông töï nhö vieäc nghieân cöùu veà tính troïng yeáu, ruûi ro kieåm toaùn cuõng ñöôïc xem xeùt ôû hai möùc ñoä toaøn boä baùo caùo taøi chính vaø töøng khoaûn muïc : * ÔÛ möùc ñoä toaøn boä baùo caùo taøi chính : Vieäc ñaùnh giaù ruûi ro kieåm toaùn ñöôïc tieán haønh döïa treân nhöõng thoâng tin thu thaäp ñöôïc veà ñaëc ñieåm vaø tình hình hoaït ñoäng kinh doanh, kinh nghieäm 4 Taøi lieäu huaán luyeän Kieåm toaùn cuûa Price Waterhouse vaø VACO taïi TP Hoà chí Minh (10/1992). 20