Hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội: Kinh nghiệm nước Anh và một số gợi mở cho Việt Nam

Chia sẻ: Trương Tiên | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

115
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết tập trung vào giới thiệu và phân tích các hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội tại Anh và so sánh với hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam; từ đó rút ra các nhận định mang tính gợi mở để góp phần hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội: Kinh nghiệm nước Anh và một số gợi mở cho Việt Nam

Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tâ ̣p 31, Số 4 (2015) 56-64 Hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội: Kinh nghiệm nước Anh và một số gợi mở cho Việt Nam Phan Thị Thanh Thủy* Khoa Luật, ĐHQGHN, 144 Xuân Thủy, Cầu Giấy, Hà Nội, Việt Nam Nhận ngày 06 tháng 5 năm 2015 Chỉnh sửa ngày 28 tháng 5 năm 2015; Chấp nhận đăng ngày 18 tháng 6 năm 2015 Tóm tắt: Doanh nghiệp xã hội được chính thức ghi nhận lần đầu tiên trong Luật Doanh nghiệp 2014. Để thành lập, doanh nghiệp xã hôi phải lựa chọn một trong các hình thức pháp lý như công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn và công ty hợp danh và doanh nghiệp tư nhân. Các quy định này đang bộc lộ tính bất hợp lý, cần phải bổ sung sửa đổi. Bài báo tập trung vào giới thiệu và phân tích các hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội tại Anh và so sánh với hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam; từ đó rút ra các nhận định mang tính gợi mở để góp phần hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam. Từ khóa: Doanh nghiệp xã hội, hình thức pháp lý, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần, công ty hợp danh, doanh nghiệp tư nhân, Anh, Việt Nam. 1. Đặt vấn đề nhiều vấn đề cần được quan tâm, giải quyết về tính phù hợp của những hình thức pháp lý nói trên với hướng phát triển của DNXH nước ta; và pháp luật cần có những quy định gì để giúp các doanh nhân xã hội chọn được mô hình pháp lý phù hợp với hướng đi của doanh nghiệp, hoàn cảnh thực tế, để kinh doanh có hiệu quả và đóng góp được nhiều hơn cho xã hội. Lần đầu tiên trong lịch sử pháp luật kinh doanh Việt Nam, doanh nghiệp xã hội (DNXH) được chính thức ghi nhận như một mô hình kinh doanh mới trong Luật Doanh nghiệp 2014 (LDN 2014). Theo quy định của luật này, để thành lập DNXH, nhà đầu tư (các doanh nhân xã hội) phải lựa chọn một trong các hình thức pháp lý là công ty trách nhiệm hữu hạn (TNHH), công ty cổ phần (CP), công ty hợp danh (HD) hoặc doanh nghiệp tư nhân để đăng ký thành lập như các doanh nghiệp thông thường ở Việt Nam. Quy định này đang đặt ra Trong khuôn khổ bài viết này tác giả muốn đi sâu vào giới thiệu và phân tích về các hình thức pháp lý của DNXH tại vương quốc Anh và so sánh với các quy định pháp luật tương ứng của Việt Nam, từ đó đưa ra những phân tích, nhận định gợi mở cho việc bổ sung, sửa đổi và hoàn thiện các quy định của pháp luật về DNXH Việt Nam. _______  ĐT.: 84- 983807028 Email: thuyptt@vnu.edu.vn 56 P.T.T. Thủy / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 56-64 2. Quan niệm về doanh nghiệp xã hội và các hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội ở Anh 2.1. Quan niệm về doanh nghiệp xã hội của nước Anh Là quốc gia nơi DNXH có lịch sử phát triển lâu đời, nước Anh cũng là nơi DNXH đang đạt được nhiều thành tựu nhất trong các lĩnh vực hoạt động vì lợi ích cộng đồng.[1]. Thành công này một phần dựa trên quan niệm thông thoáng về DNXH và chiến lược phát triển sáng tạo của Chính phủ Anh. Trong Chiến lược phát triển DNXH năm 2002, Chính phủ Anh định nghĩa: “DNXH là một mô hình kinh doanh được thành lập nhằm thực hiện các mục tiêu xã hội, và sử dụng lợi nhuận để tái đầu tư cho mục tiêu đó hoặc cho cộng đồng, thay vì tối đa hóa lợi nhuận cho cổ đông hoặc chủ sở hữu”[2]. Định nghĩa này rất toàn diện, phản ánh được những đặc điểm cơ bản nhất của của DNXH và quan điểm của Chính Phủ Anh đối với loại doanh nghiệp này: (i) kinh doanh được coi là phương tiện và giải pháp để DNXH đạt được mục tiêu xã hội của mình, (ii) mục tiêu xã hội phải là sứ mệnh đầu tiên và cơ bản của việc thành lập DNXH và (iii) trong DNXH, lợi nhuận phải được tái phân phối lại cho tổ chức hoặc cộng đồng, không phải cho cá nhân là nhà đầu tư. Định nghĩa của chính phủ Anh cũng rất phù hợp với quan niệm của Tổ chức OECD: “DNXH là những tổ chức hoạt động dưới nhiều hình thức pháp lý khác nhau vận dụng tinh thần doanh nhân nhằm theo đuổi cùng lúc cả hai mục tiêu xã hội và kinh tế. DNXH thường cung cấp các dịch vụ xã hội và việc làm cho các nhóm yếu thế ở cả thành thị và nông thôn. Ngoài ra, DNXH còn cung cấp các dịch vụ cộng đồng, trên các lĩnh vực giáo dục, văn hóa, môi trường”[3]. 57 2.2 Các hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội ở Anh Hình thức pháp lý (legal form), còn gọi là mô hình pháp lý (legal model), là cách thức tổ chức các loại hình doanh nghiệp nhất định theo quy định của pháp luật. Hình thức pháp lý của doanh nghiệp có ảnh hưởng quyết định đến cấu trúc bên trong, chế độ quản trị và giới hạn trách nhiệm của doanh nghiệp. Bởi lẽ đó, lựa chọn một hình thức tổ chức cho phù hợp với mục đích và chiến lược kinh doanh là mối quan tâm hàng đầu của các nhà đầu tư khi bước chân vào thị trường. Pháp luật Anh quan niệm rất rõ ràng rằng thuật ngữ “doanh nghiệp xã hội” chỉ là tên gọi của một mô hình kinh doanh, thể hiện mục tiêu xã hội của doanh nghiệp và để phân biệt với doanh nghiệp thương mại truyền thống [2], để đưa mô hình này vào hoạt động trên thức tế, các doanh nhân phải tự lựa chọn một hình thức pháp lý phù hợp nhất cho DNXH của mình. Từ thế kỷ XVIII đến nay, rất nhiều mô hình DNXH đã được trải nghiệm tại nước Anh như: nhà ở xã hội, nhóm tự lực, dạy nghề và tạo việc làm, thương mại công bằng, hay như các hoạt động tạo thu nhập cho các tổ chức từ thiện, tài chính vi mô, và cung cấp dịch vụ công qua các hợp đồng với chính quyền...[4]. Hình thức tổ chức và địa vị pháp lý của DNXH ở Anh cũng rất đa dạng và phong phú, có thể chia thành 4 nhóm cơ bản dựa trên tính chất và mức độ liên kết giữa các nhà đầu tư như sau: 2.2.1. Nhóm doanh nghiệp xã hội không phải là công ty Nhóm DNXH không phải là công ty (unincoporated form) được coi là hình thức đơn giản nhất mà DNXH có thể được thiết lập ở Anh. Theo đó DNXH có thể do một thương nhân đơn lẻ (sole trader) hoặc hội hợp danh của các thương nhân đơn lẻ (partnership) thành lập 58 P.T.T. Thủy / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 56-64 nên. Trường hợp này DNXH không được coi là công ty, không có sự tồn tại độc lập về mặt pháp lý với thương nhân hoặc các thương nhân thành lập nó; bởi vậy không phải đăng ký kinh doanh. Mặc dù hoạt động kinh doanh hướng tới mục tiêu xã hội nhưng lợi nhuận của DNXH do các thương nhân đơn lẻ làm chủ sẽ bị đánh thuế thu nhập cá nhân, có xem xét giảm trừ. Thông thường các DNXH này được xem xét như là hình thức người chủ DNXH trực tiếp lao động (shelf-employed) và được yêu cầu tự đánh giá, để tính toán thuế thu nhập và các khoản đóng góp cho bảo hiểm nhà nước đối với bất kỳ lợi nhuận nào thu được từ công việc kinh doanh. 2.2.2. Nhóm doanh nghiệp xã hội được thành lập dưới hình thức công ty Nhóm doanh nghiệp xã hội được thành lập dưới hình thức công ty (incorporated forms) là nhóm phổ biến nhất ở Anh hiện này. Bản thân nhóm này cũng thể hiện dưới rất nhiều hình thức pháp lý và tên gọi khác nhau. i) Nhóm công ty hữu hạn Nhóm công ty hữu hạn (limited company) là nhóm phổ biến nhất của DNXH, được tổ chức dưới hình thức công ty CP hoặc công ty TNHH. Dưới sự điều chỉnh của Luật Công ty 2006 (Company Act 2006)[5], các công ty hữu hạn bị ràng buộc bởi các quy định ngặt nghèo hơn đối với nhóm DNXH không phải là công ty như yêu cầu cao hơn về trác nhiệm giải trình và sự minh bạch đối với các cổ đông và với xã hội. Nói cách khác đó là những cái giá phải trả cho những lợi ích có được từ “trách nhiệm hữu hạn”. Để thành lập một công ty hữu hạn nói chung, doanh nhân phải thực hiện đăng ký kinh doanh tại cơ quan đăng ký kinh doanh (Companies House) thuộc Bộ Kinh doanh, Đổi mới và Kỹ năng thuộc chính phủ hoàng gia Anh,[6] và đăng ký với Cục thuế và Hải quan hoàng gia (HMRC) để nộp thuế thu nhập doanh nghiệp[7]. Để thành lập DNXH dưới hình thức công ty hữu hạn các thành viên sáng lập của công ty phải thiết lập các điều khoản chỉ rõ mục tiêu hoạt động vì xã hội của công ty trong tài liệu đăng ký kinh doanh. Pháp luật của Anh cũng rất linh hoạt khi cho phép các công ty chuyển đổi hình thức pháp lý, mục tiêu hoạt động, miễn là các thành viên của công ty đồng ý và sự chuyển đổi đó phải được ghi nhận trong điều lệ. Theo quy định của pháp luật, một DNXH là công ty hữu hạn có thể là một nhánh kinh doanh của một cơ sở từ thiện. ii) Công ty vì lợi ích cộng đồng Công ty vì lợi ích cộng đồng (Community Interest Company - CIC): là một loại hình công ty được thiết kế đặc biệt cho DNXH và được Chính phủ Anh giới thiệu ra công chúng năm 2005 bằng Bộ quy định về Công ty vì lợi ích cộng đồng 2005 (The Community Interest Company Regulations 2005 - CIC Regs). Tuy nhiên các DNXH không bắt buộc phải lựa chọn mô hình pháp lý của CIC để tạo dựng doanh nghiệp của mình. Theo CIC Regs 2005, các CIC là các doanh nghiệp cộng đồng (community enterprise) phải được tổ chức dưới hình thức công ty hữu hạn, có thể là công ty TNHH hoặc công ty CP quy định trong Luật Công ty 1985, và cam kết dành lợi nhuận và tài sản của mình để phục vụ lợi ích cộng đồng trong điều lệ hoạt động bằng văn bản (Điều 32 Luật Công ty 2004). Để theo đuổi mục tiêu này, CIC phải có một khoản tài sản đảm bảo được gọi là “tài sản khóa” (lock assets) để hạn chế chuyển tài sản ra ngoài công ty, và đặc biệt là để đảm bảo rằng số tài sản này tiếp tục được dùng cho lợi ích cộng đồng. CIC Regs 2005 cũng ấn định mức trần tối đa của các khoản thanh toán cổ tức và và lợi nhuận mà P.T.T. Thủy / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 56-64 công ty có thể phân bổ. Các CIC cũng bị cấm thành lập vì mục đích chính trị (Điều 3) hoặc thành lập để phục vụ quá mức đối với một nhóm nhất định(Điều 4 và 5), đặc biệt các CIC không phải là một tổ chức từ thiện, không được thực hiện các hành vi bất hợp pháp (Điều 5 và 6). Có thể thấy rằng cấu trúc, hoạt động của CIC quy định trong đã chuyển những thông điệp rõ ràng đến các nhà đầu tư rằng doanh nghiệp phải vận hành vì lợi ích cộng đồng và mục tiêu xã hội và được bảo vệ bởi các quy định tương ứng.[2] Để bảo đảm nguyên tắc tôn trọng quyền tự do kinh doanh, pháp luật của Anh cũng cho phép một CIC có thể chuyển đổi hình thức hoạt động thành một tổ chức từ thiện hoặc trở thành một hợp tác xã (HTX) vì lợi ích cộng đồng hặc tự nguyện giải thể; tuy nhiên các CIC có thể không được chuyển đổi thành các công ty hữu hạn thông thường. iii) Công ty hợp danh hữu hạn Công ty hợp danh hữu hạn (limited liability partnerships – LLP) hoạt động theo Luật Công ty hợp danh hữu hạn năm 2000 (Limited Liability Partnerships Act 2000). Đây là loại hình doanh nghiệp có tư cách pháp nhân tương tự như các công ty hữu hạn trong Luật Công ty 2006. Không giống hình thức hợp danh cơ bản (standard partnership) do các doanh nhân đơn lẻ thành lập (đã đề cập ở mục 2.1), các thành viên của LLP được hưởng trách nhiệm hữu hạn đối với các khoản nợ của công ty nhưng công ty phải minh bạch đối với mục đích thuế. Thành viên góp vốn (non-coperate partner) phải đăng ký tự đánh giá tài sản và trả thuế thu nhập cá nhân trên phần lợi nhuận được chia như các thương nhân đơn lẻ, trong khi đó phần lợi nhuận chia cho những thành viên hợp danh (corporate partner) sẽ phải chịu thuế doanh thu. 59 Mặc dù không được thiết kế một cách đặc biệt cho DNXH như các CIC, mô hình LLP cho nhà đầu tư nhiều tự do hơn mô hình công ty hữu hạn trong việc lựa chọn đối tác, thiết lập các thương vụ kinh doanh theo mong muốn, quyết định cách thức vận hành doanh nghiệp và cách thức phân phối lợi nhuận. Để thành lập một LLP, chỉ cần các đối tác cùng quyết định bằng văn bản rằng phần lớn lợi nhuận của công ty được cống hiến cho mục tiêu xã hội. 2.2.3. Các hợp tác xã và các hiệp hội vì lợi ích cộng đồng Theo pháp luật hiện hành, kể từ 01/8/2014, ở Anh có hai hình thức pháp lý của DNXH trong lĩnh vực làng nghề và hội ái hữu là các HTX (Co-operative Societies) và các hội vì lợi ích cộng đồng (Community Benefit Societies hoặc BenComms). Tiền thân của các DNXH loại này chính là các làng nghề và hội ái hữu (Industrial and Provident Societies-IPS) trước đây[8]. Các HTX và các hiệp hội này hoạt động trên nguyên tắc dân chủ và sở hữu tập thể và có thể chuyển đổi thành hình thức công ty hữu hạn và ngược lại, nhưng phải tuân thủ các quy định của các luật có liên quan. 2.2.5 Các tổ chức từ thiện có hoạt động kinh doanh không vì lợi nhuận Các tổ chức từ thiện có hoạt động kinh doanh không vì lợi nhuận (Group structure with charity status) là một trong những hình thức pháp lý khá phổ biến của DNXH ở Anh. Theo xu thế phát triển của xã hội, rất nhiều tổ chức từ thiện nhận thức được tính thụ động, kém bền vững của phương thức gây quỹ truyền thống qua các khoản hiến tặng, tài trợ. Do đó họ đang nỗ lực tách khỏi sự phụ thuộc này, chuyển sang tự kinh doanh để tồn tại bền vững [9]. Để giải quyết vấn đề chuyển đổi của các tổ chức từ thiện sang DNXH, Luật Từ thiện 2006 (Charity Act 2006) quy định rằng các tổ chức từ thiệt có 60 P.T.T. Thủy / Tạp chí Khoa học ĐHQGHN: Luật học, Tập 31, Số 4 (2015) 56-64 đăng ký (registed charities) được quyền chuyển đổi toàn bộ, hay một phần tổ chức thành DNXH hoặc thành lập DNXH dưới hình thức công ty hữu hạn, bao gồm cả CIC, các HTX hoặc hội ái hữu (Chương 8). Trong Luật Công ty 2006, Bộ quy định về Công ty vì lợi ích cộng đồng 2005 và Luật các Hợp tác xã và Hội vì lợi ích cộng đồng 2014 đều có những quy định về chuyển đổi mục tiêu và hình thức hoạt động của doanh nghiệp. 3. So sánh các hình thức pháp lý của doanh nghiệp xã hội của Việt Nam và Anh Thống nhất với thông lệ thế giới về khái niệm DNXH, các nhà làm luật Việt Nam nhất trí rằng DNXH là một mô hình doanh nghiệp thực hiện kinh doanh vì mục đích xã hội và phải cam kết dành đa số lợi nhuận (ít nhất là 51%) cho các hoạt động vì mục tiêu xã hội đã cam kết. Để thành lập một DNXH, các nhà đầu tư phải lựa chọn một trong các hình thức pháp lý là công ty CP, công ty TNHH, công ty hợp danh và doanh nghiệp tư nhân[10]. Có thể thấy rằng hình thức pháp lý của các DNXH ở Việt Nam và ở Anh có những nét tương đồng và khác biệt rất rõ rệt như sau: 3.1. Đối với doanh nghiệp xã hội không phải là công ty Ở Việt Nam, DNXH có thể thành lập dưới hình thức pháp lý của doanh nghiệp tư nhân, nghĩa là mô hình doanh nghiệp “do một cá nhân làm chủ và tự chịu trách nhiệm bằng toàn bộ tài sản của mình về mọi hoạt động của doanh nghiệp” (Khoản 1 Điều 183 LDN 2014). Theo quy định của Điều 10, LDN 2014, có thể thấy rằng các chủ thể kinh doanh là thương nhân thể nhân khác như "cá nhân kinh doanh” [11], các "hộ kinh doanh” [12] không được thành lập và vận hành mô hình DNXH. Tinh thần của quy định này trái ngược hoàn toàn với quyền tự do thành lập DNXH của các thương nhân đơn lẻ và hội hợp danh ở Anh. 3.2. Đối với doanh nghiệp xã hội là công ty Về hình thức pháp lý, các DNXH là công ty ở Việt Nam cũng bao gồm công ty CP, công ty TNHH và công ty HD như ở Anh. Nếu như giữa các công ty TNHH và công ty CP của hai nước có nhiều nét tương đồng rõ rệt về cấu trúc pháp lý và hoạt động, về giới hạn trách nhiệm tài sản, bản chất pháp lý của công ty hợp danh của Việt Nam và của Anh hoàn toàn khác nhau. Với mô hình linh hoạt, dễ áp dụng và tính trách nhiệm hữu hạn, công ty hợp danh hữu hạn ở Anh tạo điều kiện tối đa cho các nhà đầu tư thành lập DNXH. Trái lại, với trách nhiệm vô hạn của thành viên hợp danh đối với các khoản nợ, có lẽ công ty HD theo LDN 2014 không phải là lựa chọn lý tưởng cho các doanh nhân để thành lập DNXH bởi lẽ với mô hình này khả năng chịu rủi ro là rất lớn. Pháp luật Việt Nam cũng chưa có một hình thức pháp lý được thiết kế riêng cho DNXH với những quy định rõ ràng, linh hoạt về quyền lợi và trách nhiệm như hình thức công ty vì lợi ích cộng đồng (CIC) ở Anh để các doanh nhân dễ dàng lựa chọn và áp dụng. 3.3. Đối với doanh nghiệp xã hội dưới hình thức hợp tác xã và hiệp hội Nếu như ở Anh các HTX và các hội vì lợi ích cộng đồng cũng được coi là những hình thức công ty (incorporated form) và là những mô hình pháp lý được ưa chuộng cho DNXH [2], ở Việt Nam các HTX không được coi là doanh nghiệp, mà chỉ được coi là “tổ chức kinh tế tập thể” hình thành trên cơ sở “sở hữu tập thể”[13]. Theo LDN 2014, DNXH không được