Khoá luận tốt nghiệp Đại học: Sử dụng phương pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ở trường THPT

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:112

Thêm vào BST

Báo xấu

44
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Cấu trúc của khóa luận gồm phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, khóa luận bao gồm 2 chương: Chương 1 - Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng phương pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ở trường THPT; Chương 2 - Một số biện pháp sử dụng phương pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận dại lớp 10 ở trường THPT. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Khoá luận tốt nghiệp Đại học: Sử dụng phương pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ở trường THPT

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ====== NGUYỄN THỊ HỒNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP GRAPH TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 Ở TRƢỜNG THPT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phƣơng pháp và Lí luận dạy học Lịch sử HÀ NỘI - 2019
TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2 KHOA LỊCH SỬ ====== NGUYỄN THỊ HỒNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP GRAPH TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 Ở TRƢỜNG THPT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC Chuyên ngành: Phƣơng pháp và Lí luận dạy học Lịch sử Ngƣời hƣớng dẫn khoa học Th.S. PHAN THỊ THÚY CHÂM HÀ NỘI - 2019
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành khóa luận tốt nghiệp, bên cạnh sự nỗ lực, cố gắng của bản thân, còn có sự hƣớng dẫn, giúp đỡ nhiệt tình của quý thầy cô, cũng nhƣ sự động viên, ủng hộ của gia đình và bạn bè trong suốt thời gian học tập. Trƣớc hết, tôi xin gửi lời cảm ơn sâu sắc đến ThS. Phan Thị Thúy Châm - ngƣời thầy đã tận tâm giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập và thực hiện khóa luận. Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2, đặc biệt là các thầy cô trong tổ Lý luận và phƣơng pháp dạy học bộ môn Lịch sử đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu tại trƣờng. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng các thầy cô trong tổ Xã hội trƣờng THPT Mỹ Hào (Hƣng Yên) đã tạo điều kiện cho tôi tiến hành thực nghiệm và hoàn thành khóa luận. Mặc dù tôi đã cố gắng hoàn thành khóa luận, song khóa luận cũng không tránh khỏi những thiếu sót. Vì vậy, tôi rất mong nhận đƣợc sự đóng góp của quý thầy cô và các bạn. Hà Nội, tháng 5 năm 2019 Sinh viên Nguyễn Thị Hồng
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu riêng của mình. Những số liệu và kết quả trong khóa luận là hoàn toàn trung thực. Đề tài chƣa đƣợc công bố trong bất cứ một công trình nghiên cứu nào khác. Hà Nội, tháng 5 năm 2019 Sinh viên Nguyễn Thị Hồng
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN STT CÁCH VIẾT TẮT NGHĨA 1 GV Giáo viên 2 HS Học sinh 3 NXB Nhà xuất bản 4 PPDH Phƣơng pháp dạy học 5 SGK Sách giáo khoa 6 THPT Trung học phổ thông 7 KTDH Kĩ thuật dạy học 8 TBCN Tƣ bản chủ nghĩa 9 QHPK Quan hệ phong kiến 10 LSTG Lịch sử thế giới 11 KTDH Kĩ thuật dạy học
MỤC LỤC 1.Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề ....................................................................................... 3 3.Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của đề tài ............................................................... 6 4.Mục đích và nhiệm vụ của đề tài ............................................................................. 6 5. Phƣơng pháp nghiên cứu......................................................................................... 7 6.Ý nghĩa của đề tài ..................................................................................................... 8 7.Cấu trúc của khóa luận ............................................................................................. 8 CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP GRAPH TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 Ở TRƢỜNG THPT ...................................................................... 9 1.1.Cơ sở lý luận ......................................................................................................... 9 1.1.1.Một số khái niệm ................................................................................................ 9 1.1.1.1.Khái niệm về phương pháp dạy học ................................................................ 9 1.1.1.2 Khái niệm về phương pháp Graph ............................................................... 10 1.1.2.Phân loại Graph ................................................................................................ 11 1.1.3.Đặc trƣng của kiến thức lịch sử ....................................................................... 14 1.1.4.Đặc điểm tâm lý và nhận thức của học sinh THPT ......................................... 16 1.1.5. Vai trò ý nghĩa của việc vận dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT .............................................................................................. 18 1.1.5.1.Vai trò của việc vận dụng phương pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............................................................................................................. 18 1.1.5.2.Ý nghĩa của việc vận dụng phương pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trường THPT ............................................................................................................. 20 1.1.6.Định hƣớng đổi mới PPDH trong DHLS ở trƣờng THPT ............................... 22 1.2.Cơ sở thực tiễn của việc vận dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT ..................................................................................................... 24 1.2.1.Thực trạng dạy và học lịch sử ở các trƣờng THPT .......................................... 24 1.2.2.Thực trạng vận dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT ......................................................................................................................... 25 TIỂU KẾT CHƢƠNG I ............................................................................................ 34
CHƢƠNG 2 MỘT SỐ BIỆN PHÁP SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP GRAPH TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 Ở TRƢỜNG THPT ....................................................................................................... 35 2.1.Vị trí, mục tiêu, nội dung phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ........................... 35 2.1.1.Vị trí ................................................................................................................. 35 2.1.2.Mục tiêu ........................................................................................................... 36 2.1.3.Nội dung phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ................................................. 38 2.2.Nguyên tắc khi sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông ....................................................................................................... 43 2.3.Quy trình thiết kế và sử dụng Graph cho nội dung bài học lịch sử .................... 44 2.4. Những lƣu ý khi sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học ........................... 49 2.6.Một số biện pháp sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ............................................................................................... 53 2.6.1.Sử dụng phƣơng pháp Graph hƣớng dẫn học sinh tìm hiểu kiến thức mới ..... 54 2.6.2.Sử dụng phƣơng pháp Graph hƣớng dẫn học sinh ôn tập, củng cố kiến thức ............................................................................................................................ 58 2.6.3.Sử dụng phƣơng pháp Graph hƣớng dẫn học sinh tự học................................ 60 2.7.Thực nghiệm sƣ phạm ......................................................................................... 63 2.7.1.Mục đích thực nghiệm ..................................................................................... 63 2.7.2.Đối tƣợng và địa bàn thực nghiệm ................................................................... 63 2.7.3.Nội dung và phƣơng pháp thực nghiệm ........................................................... 63 2.7.4. Kết quả thực nghiệm ....................................................................................... 64 2.7.4.1.Đánh giá kết quả thực nghiệm bài 32: Cách mạng công nghiệp ở Châu Âu ở lớp thực nghiệm 10A6 ....................................................................................... 64 2.7.4.2.Kết luận sau thực nghiệm .............................................................................. 67 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2............................................................................................ 68 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 69 PHỤ LỤC
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Hiện nay trong xu thế hội nhập - phát triển, sự bùng nổ của công nghệ thông tin và đặc biệt là cuộc “cách mạng công nghiệp 4.0”, để có thể đào tạo ra những con ngƣời có trí tuệ phát triển, giàu tính sáng tạo và tính nhân văn, năng động thích nghi với mọi hoàn cảnh đòi hỏi nền giáo dục nƣớc ta phải đổi mới căn bản, toàn diện và sâu sắc trên mọi lĩnh vực từ mục tiêu đến nội dung và đặc biệt là phƣơng pháp dạy học.Nghị quyết Trung ƣơng 2 khóa XVIII đã đề cập rất cụ thể vấn đề đổi mới phƣơng pháp dạy học ở mọi cấp học, bậc học: “Phải đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học. Từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, đảm bảo điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh.” [46] Định hƣớng quan trọng trong đổi mới PPDH hiện nay là chuyển từ chƣơng trình giáo dục tiếp cận nội dung, dạy học theo lối “truyền thụ một chiều” sang chú trọng “hình hành năng lực”, phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh. Nội dung này đã đƣợc nêu rõ trong mục tiêu của Nghị quyết Hội nghị TƢ 8 khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại, phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học, khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng CNTT và truyền thông trong dạy và học”. [22; tr 13] Định hƣớng trên đã đƣợc pháp chế hóa trong luật giáo dục năm 2005: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tíc cực, tự giác, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS” [1; tr 77] Nhƣ vậy vấn đề nâng cao chất lƣợng giáo dục và đào tạo là một mục tiêu quan trọng của sự nghiệp đổi mới GD-ĐT của Đảng và Nhà nƣớc ta, trong đó đổi mới PPDH là vấn đề cấp thiết và quan trọng nhất. Việc đổi mới PPDH phải trở 1
thành một ƣu tiên chiến lƣợc để tìm giải pháp hữu hiệu nhằm nâng cao chất lƣợng dạy học và phải đƣợc thực hiện đồng bộ trong tất cả các môn học ở trƣờng THPT trong đó có môn lịch sử. Lịch sử là môn học quan trọng trong chƣơng trình giáo dục phổ thông, nó giúp HS biết đƣợc quá trình phát triển của loài ngƣời, dân tộc, nhân loại và có ý nghĩa rất lớn trong việc giáo dục tƣ tƣởng, đạo đức cho HS. Tuy nhiên thực tế hiện nay cho thấy việc HS chán và ngại học lịch sử diễn ra rất phổ biến. Hiện tƣợng học sinh không biết lịch sử, nhớ nhầm sự kiện, nhân vật lịch sử không còn xa lạ. Một trong những nguyên nhân chính dẫn đến thực trạng nay là do PPDH lịch sử của GV chƣa đạt hiệu quả và chƣa thu hút đƣợc sự chú ý của HS. Vì vậy vấn đề đặt ra lúc này là cần phải đổi mới PPDH để nâng cao chất lƣợng dạy học lịch sử. Hiện nay, có rất nhiều phƣơng pháp, KTDH tích cực, hiện đại nhƣng trong đó sử dụng phƣơng pháp Graph có ƣu thế hơn cả trong việc hệ thống hóa kiến thức. Phƣơng pháp Graph có ƣu thế đặc biệt trong việc “mô hình hóa” cấu trúc hoạt động nhận thức từ đơn giản đến phức tạp, giúp HS có thể thấy đƣợc mối quan hệ giữa các đơn vị kiến thức. Đặc biệt Graph có tính khái quát hóa, trừu tƣợng hóa, nó thể hiện đƣợc tất cả các yếu tố, các bình diện khác nhau trong một chỉnh thể(mô hình) với những quan hệ ràng buộc với nhau. Không chỉ vậy, với tính trực quan, Graph có khả năng biểu đạt những kiến thức của bài học bằng những sơ đồ minh họa dễ nhớ, dễ hiểu, giúp HS nhanh chóng lĩnh hội đƣợc kiến thức, củng cố kiến thức bền vững cho HS. Ngoài ra khi sử dụng Graph vào dạy học sẽ tạo ra sự hứng thú trong học tâp cho HS do tính chất đa dạng trực quan của các loại Graph, đồng thời còn phát huy đƣợc tính sáng tạo của HS. Vì vậy trong dạy học lịch sử hiện nay, chúng ta nhất thiết phải vận dụng phƣơng pháp Graph để phát huy tính tích cực của HS, góp phần nâng cao hiệu quả bài dạy và chất lƣợng dạy học lịch sử. Tuy nhiên việc vận dụng phƣơng pháp Graph vào dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông hiện nay vẫn còn nhiều hạn chế và không đƣợc GV thƣờng xuyên sử dụng hoặc nếu sử dụng cũng chỉ dừng lại ở việc dùng Graph để minh họa cho các kiến thức bài giảng của mình mà chƣa cho HS đƣợc trực tiếp làm việc với Graph. Việc sử dụng phƣơng pháp Graph một cách không hợp lý sẽ khiến cho HS không hiểu hết ý nghĩa của Graph mà GV đƣa ra, tiếp thu kiến thức một cách thụ động, máy móc, làm giảm hiệu quả của phƣơng pháp Graph. Nếu sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử một cách hợp lí thì sẽ đảm bảo đƣợc yêu cầu “dạy là 2
dạy để mà học, dạy cách học cho học sinh và học là học dưới sự điều kiển, hướng dẫn, tổ chức của thầy.” [42, tr 24] Từ những lý do chủ yếu trên, chúng tôi chọn đề tài “Sử dụng phương pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ở trường THPT” làm đề tài nghiên cứu nhằm góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học lịch sử ở trƣờng trung học phổ thông hiện nay. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Vấn đề sử dụng phƣơng pháp Graph trong quá trình dạy học nói chung và môn lịch sử nói riêng từ lâu đã đƣợc sự quan tâm nghiên cứu của nhiều nhà giáo dục học. Đây là nguồn tài liệu quý báu để tác giả thực hiện khóa luận của mình. 2.1.Các tài liệu, công trình nƣớc ngoài nghiên cứu về Graph “Lý thuyết Graph (còn được gọi là lý thuyết sơ đồ) ra đời từ hơn 250 năm trước. Lúc đầu lý thuyết này chỉ giải quyết những bài toán có tính chất giải trí. Mãi đến những năm 30 của thế kỷ XX, thì lý thuyết Graph mới thực sự được xem là một ngành toán học riêng biệt”[34;tr3]. Việc nghiên cứu và vận dụng lý thuyết Graph vào dạy học đƣợc quan tâm vào những năm 60 của thế kỷ XX với một số công trình của các nhà khoa học Xô Viết. Ngƣời đầu tiên nghiên cứu nguyên lý về xây dựng một Graph định hƣớng cho việc dạy học là A.M XoKhor. Năm 1965, “ ông đã vận dụng một số quan điểm của lý thuyết Graph để mô hình hóa một đoạn nội dung trong tư liệu sách giáo khoa môn Hóa. Điều này đã giúp cho HS phát hiện các nội dung tư liệu một cách trực quan và thấy được mối quan hệ giữa chúng với nhau”.[34; tr3] Năm 1965, V.X.Polosin “dùng phương pháp Graph để diễn tả trực quan diễn biến hoạt động dạy và học của thầy và trò khi thực hiện một thí nghiệm Hóa học đã tạo ra một bước tiến mới trong việc vận dụng lí thuyết Graph”.[34; tr3] Năm 1972, V.P.Garkumop đã “sử dụng phương pháp Graph để mô hình hóa các tình huống của dạy học nêu vấn đề, trên cơ sở đó ông đã phân loại các tình huống khác nhau của dạy học nêu vấn đề”.[34;tr14] Tuy nhiên các công trình của XoKhor, Poloxin, Garkumop mới chỉ dừng lại là nghiên cứu phƣơng pháp khoa học trong lý luận dạy học. Sau này có một số nhà nghiên cứu và GV đã đƣa phƣơng pháp Graph vào kiểm nghiệm trong giảng dạy và thấy rõ đƣợc hiệu quả khi sử dụng phƣơng pháp 3
này vào dạy học. Một số công trình tiêu biểu nhƣ: “Graph và ứng dụng của nó” của tác giả L.Lu.Berezina. “Cuốn sách này đề cập đến khái niệm cơ bản của lý thuyết Graph và ứng dụng của lý thuyết Graph đặc biệt trong lĩnh vực kinh tế và điều khiển” [34;tr4]. “Graph và mạng lửa hữu hạn” của R.Baxep và “lý thuyết Graph” của V.V Belop đều có “những nội dung định hướng việc ứng dụng Graph vào nghiên cứu, giảng dạy ở các bộ môn tự nhiên như vật lý, hóa học, sinh học”.[34;tr4] Năm 1973, tác giả Nguyễn Nhƣ Ất đã vận dụng “lí thuyết Graph” kết hợp với “phƣơng pháp ma trận” để xây dựng cấu trúc nội dung dạy học theo quan điểm cấu trúc hệ thống. 2.2. Các tài liệu, công trình trong nƣớc nghiên cứu về Graph Ở Việt Nam, ngƣời đầu tiên nghiên cứu và vận dụng “lý thuyết Graph” thành PPDH trong hệ thống lí luận dạy học hiện đại ở trƣờng phổ thông là GS Nguyễn Ngọc Quang. GS đã nghiên cứu và vận dụng cơ bản “lý thuyết Graph” trong khoa học giáo dục, đặc biệt trong lĩnh vực giảng dạy hóa học. Từ năm 1981 đến năm 1983 GS đã công bố một loạt các bài báo nhƣ: “Phương pháp Graph trong dạy học” (1981); “Phương pháp Graph và lý luận bài toán hóa học” (1982); “Sự chuyển hóa phương pháp khoa học thành phương pháp dạy học” (1983). Trong bài “Phương pháp Graph trong dạy học” tác giả đã nhận định: “Dạy học theo Graph nội dung, giáo viên có định hướng rõ rệt, nắm chắc được những điều cơ bản, không sa vào những điều thứ yếu, vụn vặt”; “Học theo Graph nội dung, học sinh dễ dàng định hướng vào cái cơ bản, theo dõi được sự phát triển logic của vấn đề, dựa vào đó có thể tự lực tái hiện những chi tiết, những chứng minh và sẽ sử dụng sách giáo khoa có hiệu quả và thông minh hơn” [36]. Nhƣ vậy GS Nguyễn Ngọc Quang đã đặt nền móng và định hƣớng cho việc nghiên cứu “lý thuyết Graph” vào dạy học đồng thời khẳng định việc sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học có giá trị rất lớn và đạt đƣợc hiệu quả cao trong dạy học. Năm 1984, Phạm Tƣ đã có công trình: “Dùng Graph nội dung của bài lên lớp để dạy chương Nito-Photpho ở lớp 11 trường THPT”. Ở công trình này, “tác giả nhấn mạnh những cơ sở lý luận của việc chuyển từ phương pháp nghiên cứu khoa học thành phương pháp dạy học và giới thiệu khái quát từng bước quá trình nghiên cứu thực nghiệm phương pháp Graph ở bộ môn hóa học”[39;tr6] . Đến năm 2003, tác giả đã một lần nữa khẳng định hiệu quả của việc sử dụng phƣơng pháp Graph trong việc nâng cao chất lƣợng dạy học, đổi mới PPDH bằng cách công bố liên tiếp hai bài báo “Dạy học bằng phương pháp Graph góp phần nâng cao chất 4
lượng bài giảng” và “Dạy học bằng phương pháp Graph góp phần nâng cao chất lượng học tập, tự học”. Năm 1987, Nguyễn Chính Trung đã nghiên cứu đề tài: “Dùng phương pháp Graph lập trình tối ưu và dạy môn sử dụng thông tin trong chiến dịch”. Với đề tài này, tác giả đã nghiên cứu chuyển hóa lý thuyết Graph toán học thành PPDH áp dụng vào lĩnh vực giảng dạy quân sự. Trong những năm gần đây, nhất là sau khi thực hiện các chƣơng trình cải cách giáo dục các bài nghiên cứu, bài viết về việc sử dụng phƣơng pháp Graph đã có những bƣớc chuyển nhất định. Ứng dụng “lý thuyết Graph” đƣợc mở rộng ở nhiều môn học khác nhau. Có thể kể đến các tác giả sau: Năm 2000, Phạm Thị My đã chọn đề tài: “Ứng dụng lí thuyết Graph xây dựng và sử dụng sơ đồ để tổ chức hoạt động nhận thức của học sinh” để nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ của mình. Với công trình này, “tác giả đã đưa ra cách phân loại sơ đồ dựa theo nội dung kiến thức trong chương trình sinh học phổ thông, xây dựng các sơ đồ về các nội dung kiến thức môn sinh học và đưa ra một số biện pháp sử dụng sơ đồ”.[33;tr9] Năm 2002, Phạm Minh Tâm đã nghiên cứu “Sử dụng Graph vào dạy học địa lý lớp 12 THPT” trong đó “tác giả đã thiết kế một hệ thống Graph trong dạy học địa lý 12, đề xuất một số cách thức cơ bản để áp dụng hệ thống này vào thực tiễn dạy học nhằm nâng cao chất lượng dạy học môn địa lý”.[41;tr10] Năm 2005, Nguyễn Phúc Chỉnh có công trình “Sử dụng phương pháp Graph nhằm tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học phần sinh thái học” và công trình “Nâng cao hiệu quả dạy học giải phẫu sinh lý người ở THCS bằng áp dụng phương pháp Graph”. Tác giả đã thiết kế một số “Graph nội dung” và “Graph hoạt động” cho nội dung giải phẫu sinh lý ngƣời nhằm mục đích nâng cao chất lƣợng dạy học môn sinh học. Trong bộ môn lịch sử, để nâng cao hiệu quả dạy học thì vấn đề sử dụng sơ đồ cũng đƣợc nhiều nhà giáo dục quan tâm: Năm 1966 GS.Phan Ngọc Liên trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông cấp 3” của GS.Phan Ngọc Liên và Trần Văn Trị (chủ biên) đã đặt ra vấn đề sử dụng “sơ đồ trực quan” trong dạy học lịch sử. Vấn đề này tiếp tục đƣợc tìm hiểu, bổ sung trong cuốn giáo trình “Phương pháp dạy học lịch sử” tập 2 của 5
GS.Phan Ngọc Liên. Trong cuốn sách này GS đã giành một dung lƣợng khá lớn để viết về tác dụng của sơ đồ trong dạy học lịch sử. Gần đây nhất vào năm 2008 trong cuốn “Đổi mới nội dung, phương pháp dạy học lịch sử ở trường phổ thông” do GS chủ biên có nội dung bài viết “Sử dụng phương pháp Graph hướng dẫn học sinh ôn tập trong dạy học lịch sử ở trường THPT” của tác giả Trịnh Đình Tùng và Hoàng Thanh tú. Nội dung cơ bản của công trình này viết về “lý thuyết Graph”, một số loại Graph thƣờng dùng và đƣa ra một số ví dụ về việc sử dụng phƣơng pháp Graph nhằm hệ thống hóa kiến thức trong các bài ôn tập, tổng kết. Năm 2007, Nguyễn Thị Thủy với đề tài “Sử dụng phương pháp Graph trong dạy học lịch sử Việt Nam giai đoạn 1945-1954 lớp 12 THPT” đã đề xuất quy trình sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử và đƣa ra một số Graph nội dung bài học phần lịch sử 12 giai đoạn 1945-1954 để GV có thể áp dụng, nâng cao chất lƣợng dạy học. Nhƣ vậy với việc tìm hiểu các công trình nghiên cứu trên, chúng tôi nhận thấy việc nghiên cứu, vận dụng “lý thuyết Graph” vào quá trình dạy học đã ngày càng đƣợc nhiều ngƣời quan tâm đến. Tuy nhiên chƣa có công trình nào tìm hiểu sâu về việc sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần LSTG cận đại (SGK Lịch sử lớp 10). Vì vậy tôi quyết định chọn đề tài này làm đề tài nghiên cứu khóa luận tôt nghiệp của mình 3. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là: Quá trình dạy học LSTG cận đại từ giữa thế kỉ XVI đến cuối thế kỷ XVIII (SGK, lớp 10 chƣơng trình chuẩn) ở trƣờng THPT có sử dụng phƣơng pháp Graph. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung vào việc sử dụng phƣơng pháp Graph trong việc thiết kế, tổ chức hƣớng dẫn HS bài tìm hiểu kiến thức mới, bài ôn tập, tổng kết và hƣớng dẫn học sinh tự học ở nhà phần LSTG cận đại lớp 10 ở trƣờng THPT. 4. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 4.1. Mục đích 6
Trên cơ sở “nghiên cứu lí luận dạy học” nói chung và thực tiễn của việc DHLS ở trƣờng THPT nói riêng, đề tài nhằm: - Đi sâu tìm hiểu vai trò, ý nghĩa của phƣơng pháp Graph đối với việc dạy học lịch sử. - Đề xuất quy trình xây dựng và sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần LSTG cận đại lớp 10 ở trƣờng phổ thông. - Đề xuất một số lƣu ý khi thiết lập Graph bài học và một số biện pháp sử dụng phƣơng pháp Graph trong phần LSTG cận đại lớp 10. 4.2. Nhiệm vụ Đề tài tập trung giải quyết các nhiệm vụ cụ thể sau: - Tìm hiểu “cơ sở lí luận” và “thực tiễn” của việc vận dụng phƣơng pháp Graph vào dạy học phần LSTG cận đại lớp 10 ở trƣờng phổ thông - Điều tra thực trạng về việc vận dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông - Nguyên tắc sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông - Đề xuất một số biện pháp sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần LSTG cận đại lớp 10 ở trƣờng THPT - Tiến hành thực nghiệm sƣ phạm để khẳng định tính khả thi của những đề xuất đƣa ra. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu * Phƣơng pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi đã vận dụng phối hợp nhiều phƣơng pháp trong đó có các phƣơng pháp chủ yếu sau: - Phƣơng pháp nghiên cứu lý thuyết + Nghiên cứu các tác phẩm của chủ nghĩa Mác-Lênin, Hồ Chí Minh và Đảng ta về giáo dục và giáo dục lịch sử + Nghiên cứu các công trình của các nhà giáo dục học, giáo dục lịch sử, nhà tâm lý và những tài liệu có liên quan đến đề tài. + Nghiên cứu những vấn đề cơ bản của “lý thuyết Graph” cũng nhƣ biện pháp vận dụng phƣơng pháp Graph vào dạy học lịch sử lớp 10 ở THPT. 7
- Phƣơng pháp điều tra và khảo sát: Điều tra thực tế ở trƣờng THPT qua các hình thức: quan sát, dự giờ, phiếu điều tra, trao đổi với GV về thực tế giảng dạy và sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học lịch sử ở trƣờng THPT - Phƣơng pháp thực nghiệm sƣ phạm: Thực nghiệm sƣ phạm nhằm kiểm định các biện pháp sƣ phạm đề xuất trong đề tài. Từ đó có cơ sở thực tiễn khẳng định tính đúng đắn cũng nhƣ tính khả thi của các biện pháp sƣ phạm đó. - Phƣơng pháp thống kê toán học: Sử dụng phƣơng pháp này để xử lí các số liệu thu thập đƣợc một cách chính xác, đáng tin cậy với các kết quả thu đƣợc trong quá trình điều tra, khảo sát và thực nghiệm. 6. Ý nghĩa của đề tài Trong thực tiễn dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông, phƣơng pháp Graph chƣa đƣợc nhiều GV quan tâm và vận dụng đúng cách. Đề tài tập trung giải quyết những vấn đề tồn tại, nhằm góp phần nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử nói chung và dạy học phần LSTG cận đại lớp 10 nói riêng. Ngoài ra kết quả nghiên cứu của đề tài giúp bản thân nắm chắc hơn kiến thức bộ môn lịch sử. 7. Cấu trúc của khóa luận Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, khóa luận bao gồm 2 chƣơng: Chƣơng 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận đại lớp 10 ở trƣờng THPT. Chƣơng 2: Một số biện pháp sử dụng phƣơng pháp Graph trong dạy học phần lịch sử thế giới cận dại lớp 10 ở trƣờng THPT. 8
CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP GRAPH TRONG DẠY HỌC PHẦN LỊCH SỬ THẾ GIỚI CẬN ĐẠI LỚP 10 Ở TRƢỜNG THPT 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm 1.1.1.1. Khái niệm về phương pháp dạy học Khái niệm “phƣơng pháp” xuất phát từ thuật ngữ Hy Lạp “Methodos”, có nghĩa là “con đƣờng nghiên cứu”, “cách nhận thức”. “Phương pháp là hệ thống các nguyên tắc điều kiển hoạt động cải tạo hiện thực hay hoạt động nhận thức lí luận của con người”[11;tr16]. Phƣơng pháp có vai trò quan trọng trong mọi hoạt động của con ngƣời, nhất là hoạt động giáo dục. Bách khoa toàn thƣ của Liên Xô năm 1965 định nghĩa rằng: “phương pháp dạy học là cách thức làm việc của giáo viên và học sinh, nhờ đó mà học sinh nắm vững kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo, hình thành thế giới quan, phát triển năng lực nhận thức”. [20; tr47] Theo I.la Lence cho rằng: “PPDH là một hệ thống những hành động có mục đích của GV nhằm tổ chức hoạt động nhận thức, thực hành của HS, đảm bảo cho các em lĩnh hội nội dung học vấn”.[8; tr 46] Theo GS.Nguyễn Ngọc Quang: “PPDH là cách thức làm việc của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất dưới sự chỉ đạo của thầy nhằm làm cho trò nắm vững kiến thức, kĩ năng, kĩ xảo một cách tự giác, tích cực, tự lực, phát triển năng lực nhận thức và năng lực hành động, hình thành thế giới quan khoa học”.[6; tr23]. Theo GS.Đặng Vũ Hoạt-PGS Hà Thị Đức: “PPDH là tổng hợp cách thức hoạt động của GV và HS nhằm thực hiện tốt các nhiệm vụ dạy học đề ra” [6; tr45] Xuất phát từ những quan điểm về PPDH nói trên , ta có thể hiểu PPDH là hệ thống những hành động có chủ đích theo một trình tự nhất định của GV nhằm tổ chức “hoạt động nhận thức” và “hoạt động thực hành” cho HS nhằm đảm bảo cho HS lĩnh hội nội dung dạy học . 9
Trong môn lịch sử: “PPDH lịch sử là một khoa học nghiên cứu quá trình dạy học lịch sử ở trường phổ thông, nghiên cứu các quy luật của quá trình dạy học lịch sử, xác định nội dung, hình thức tổ chức và PPDH phù hợp với đặc trưng bộ môn, tâm lý người học và mục tiêu đào tạo của nhà trường”.[11;tr28] 1.1.1.2 Khái niệm về phương pháp Graph Theo từ điển Tiếng Anh, Graph (danh từ) có nghĩa là “biểu đồ biểu diễn cách mà hai hay nhiều tập hợp số liên quan với nhau”. Graph (động từ) nghĩa là “vẽ sơ đồ, vẽ đồ thị, minh họa bằng đồ thị, vẽ mạng, vẽ mạch”. Graph (tính từ) có nghĩa là “thuộc tính của sơ đồ, đồ thị, thuộc về sơ đồ, đồ thị, mạng mạch”.[45;tr15] Theo lý thuyết Toán học, “một Graph gồm một tập hợp điểm gọi là đỉnh(vertiex) của Graph cùng với một tập hợp đoạn thẳng hay đường cong gọi là cung (edge) của Graph. Mỗi cung của Graph nối hai đỉnh khác nhau hoặc hai đỉnh khác nhau được nối nhiều nhất là một cung của Graph” [45;tr18]. Nhƣ vậy để có thể thiết lập một Graph hoàn chỉnh thì cần phải có hai yếu tố là các đỉnh và các cung của Graph. Mỗi cung của Graph sẽ nối một cặp đỉnh có mối quan hệ với nhau. Đỉnh của Graph biểu thị một nội dung kiến thức hay một đối tƣợng nghiên cứu nào đó. Mỗi đỉnh của Graph có thể đƣợc kí hiệu bằng một chữ cái (A,B,C,..), chữ số (1,2,3,…) hoặc bằng các dạng hình học (hình tròn, hình vuông, hình chữ nhật,…). Cung của Graph là đƣờng nối các đỉnh của Graph, biểu thị mối quan hệ giữa các đỉnh của Graph. Các cung của Graph đƣợc hiểu hiện bằng nhiều hình thức đa dạng, có thể là đoạn thẳng, đƣờng gấp khúc, đƣờng cong,…dài, ngắn, đậm nhạt khác nhau nhƣng phải thống nhất trong cách sử dụng để các cung của Graph vừa thể hiện đƣợc mối liên hệ giữa các đơn vị kiến thức lại vừa có hình thức đẹp, rõ ràng. Tuy nhiên, cần phải lƣu ý, bản chất của Graph không phụ thuộc vào cách kí hiệu, cách biểu thị các cung, các đỉnh mà bản chất của Graph thể hiện ở số lƣợng các đỉnh, các cung của Graph và mối liên hệ giữa các đỉnh của Graph. Graph có thể đƣợc biểu diễn dƣới dạng “sơ đồ”, dạng “biểu đồ quan hệ” hoặc dạng “ma trận”. Một Graph có thể có nhiều cách thể hiện khác nhau nhƣng quan trọng nhất là Graph đó phải thấy đƣợc mối liên hệ giữa các đỉnh. Trong việc dạy học hiện nay, khi GV sử dụng phƣơng pháp Graph để dẫn dắt HS tìm hiểu nội dung của bài học bằng cách triển khai dần các đỉnh của Graph thì lúc này Graph đã mang tính chất của một PPDH. 10
Theo T.S Nguyễn Phúc Chỉnh “phương pháp Graph dạy học được hiểu là phương pháp tổ chức rèn luyện tạo được những sơ đồ học tập ở trong tư duy của học sinh. Trên cơ sở đó hình thành một phong cách tư duy khoa học mang tính hệ thống” [34, tr11]. Hiện nay phƣơng pháp Graph không chỉ đƣợc sử dụng trong các ngành KHTN ( toán, lý, hóa,…) mà đã đƣợc vận dung một cách sáng tạo sang các ngành KHXH trong đó có môn lịch sử thông qua việc xử lý sƣ phạm của GV, góp phần nâng cao chất lƣợng dạy học lịch sử ở trƣờng phổ thông. 1.1.2. Phân loại Graph Trong dạy học lịch sử, có thể chia thành các loại Graph sau: Đƣờng trục thời gian: là loại Graph đƣợc thiết kế bằng một mũi tên định hƣớng(còn đƣợc gọi là cung), còn đỉnh là các hình quy ƣớc thể hiện các sự kiện và các mốc thời gian tƣơng ứng. Loại Graph này thƣờng đƣợc sử dụng để tái hiện diễn biến của một trận đánh, chiến dịch,…. Hiện nay, HS thƣờng rất ngại khi tìm hiểu diễn biến do diễn biến trong SGK còn dài, có nhiều mốc thời gian cần phải ghi nhớ. Tuy nhiên khi sử dụng đƣờng trục thời gian vào dạy học những sự kiện, mốc thời gian sẽ đƣợc mô hình hóa, khái quát hóa dƣới dạng Graph giúp HS nhìn thấy rõ những sự kiện, mốc thời gian quan trọng, từ đó giúp HS ghi nhớ diễn biến một cách dễ dàng hơn. Ví dụ: Đƣờng trục thời gian tổng kết diễn biến giai đoạn 1: “Cách mạng bùng nổ. Nền quân chủ lập hiến” ở bài 31: CMTS Pháp cuối thế kỷ XVIII 5/5/1789 14/7/1789 8/1789 9/1789 4/1792 tấn công thông qua Hiến pháp Hội nghị ba ngục Baxti Chiến tranh tuyên ngôn được đẳng cấp thông qua Pháp-liên phái Lập “Nhân Quyền hiến được và Dân quân Áo Phổ thành lập Quyền” Graph chuỗi: là loại Graph đƣợc tạo thành bởi các đỉnh mô hình hóa bằng hình vuông hoặc hình chữ nhật và các cung mô hình hóa bằng những mũi tên thẳng định hƣớng (có thể nằm ngang hoặc nằm dọc). Loại Graph thƣờng đƣợc sử dụng trong các bài ôn tập, sơ kết, tổng kết. Thông thƣờng, sau khi học xong một giai đoạn 11
lịch sử nhất định GV cần phải củng cố lại kiến thức cho HS, để HS có thể nhớ lại những kiến thức đã đƣợc học. Việc sử dụng Graph chuỗi sẽ giúp tái hiện, tổng kết, ôn tập lại các sự kiện, mốc thời gian của các bài đã học, sau đó gắn thành một chuỗi các sự kiện quan trọng của một giai đoạn lịch sử có mối quan hệ với nhau. Vì vậy sử dụng Graph chuỗi trong dạy học lịch sử, HS sẽ thấy rõ hơn mối quan hệ giữa các đơn vị kiến thức, từ đó nắm vững đƣợc những sự kiện của một giai đoạn mà HS cần phải nhớ đồng thời cũng thấy đƣợc tiến trình phát triển của lịch sử. Ví dụ: Graph chuỗi “Sự hình thành chủ nghĩa đế quốc” Cuối thế kỉ Sản xuất Sự hình thành Các nƣớc tƣ XIX, KH-KT nông các tổ chức độc bản chuyển từ đã đạt đƣợc nghiệp và Tích tụ quyền dƣới giai đoạn tự nhiều thành công vốn TBCN nhiều hình thức do cạnh tranh tựu trên nhiều nghiệp nhƣ Các-ten, sang chủ lĩnh vực. tăng nhanh. Xanh-đi-ca,… nghĩa đế quốc Graph mạng: là loại Graph với một đỉnh ở trung tâm và các mũi tên định hƣớng nối các đỉnh khác. Đỉnh ở trung tâm sẽ thể hiện một nội dung khái quát, còn các đỉnh kết nối sẽ diễn tả các nội dung chi tiết, bổ sung cho đỉnh khái quát. Graph này thƣờng đƣợc dùng để giải thích các khái niệm. Trong việc dạy học lịch sử, để hiểu đƣợc bản chất của một sự kiện, hiện tƣợng lịch sử thì HS cần phải nắm vững khái niệm. Vì vậy việc hình thành khái niệm cho HS trong dạy học lịch sử là rất quan trọng. Nếu trình bày khái niệm thiếu trọng tâm , lan man sẽ làm cho HS khó định hƣớng khi tiếp nhận thông tin. Nhƣng khi sử dụng Graph mạng , nội dung của khái niệm sẽ đƣợc mô hình hóa, khái quát hóa thành từng đỉnh của Graph. Chính điều này sẽ giúp cho HS hiểu đƣợc bản chất của khái niệm một cách dễ dàng hơn. 12
Ví dụ: Sơ đồ giải thích khái niệm “Cách mạng tƣ sản” Lãnh đạo Động lực Cách mạng tƣ sản Giai cấp tƣ sản Quần chúng nhân dân Nhiệm vụ: Đánh đổ giai cấp phong kiến, mở đƣờng cho CNTB phát Graph cây: là loại Graph có một đỉnh gốc và các mũi tên định hƣớng, kết nối với các đỉnh nhánh. Do vậy, đỉnh gốc sẽ diễn tả nội dung kiến thức mang tính khái quát và các đỉnh nhánh sẽ diễn tả nội dung chi tiết. Đây là loại Graph đƣợc dùng phổ biến nhất. Graph cây có thể sử dụng trong nhiều nội dung bài học khác nhau nhƣng thƣờng dùng để trình bày nguyên nhân, tình hình kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội,… Khác với các loại Graph ở trên Graph cây có thể mô hình hóa một khối lƣợng lớn kiến thức trong tài liệu SGK giúp HS có cái nhìn tổng quát nhất những nội dung kiến thức của một bài, chƣơng đồng thời cũng giúp HS hiểu sâu, ghi nhớ lâu những kiến thức quan trọng của bài học. Ví dụ: Graph cây “Nguyên nhân bùng nổ cuộc cách mạng tƣ sản Pháp” Nguyên nhân bùng nổ Cách mạng tƣ sản Pháp Nguyên nhân sâu sa Nguyên nhân trực tiếp Kinh tế Chính trị: Duy trì “Tƣ tƣởng triết Vua Lui XVI chế độ “quân chủ học Ánh sáng” triệu tập “hội nghị QHPK lỗi thời, chuyên chế”. mở đƣờng cho ba đẳng cấp” để lạc hậu, kìm cách mạng. vay tiền và ban hãm sự phát Xã hội: Mâu thuẫn hành thêm thuế triển của lực giữa đẳng cấp thứ mới Đẳng cấp lƣợng sản xuất ba, với tăng lữ , quý thứ 3 phản đối TBCN tộc 13