Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi kể từ năm 2000 đến nay và gợi ý chính sách cho Việt Nam

Chia sẻ: Cẩm Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:170

Thêm vào BST

Báo xấu

45
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu thực trạng, phân tích những thành công và hạn chế của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi từ năm 2000 đến nay; nhận định và dự báo xu hướng phát triển của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi. Rút ra các bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; đồng thời đề xuất một số giải pháp chính sách cho Việt Nam nhằm thúc đẩy quan hệ kinh tế với Châu Phi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi kể từ năm 2000 đến nay và gợi ý chính sách cho Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN XUÂN BÁCH QUAN HỆ KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI KỂ TỪ NĂM 2000 ĐẾN NAY VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Hà Nội, Năm 2019
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN XUÂN BÁCH QUAN HỆ KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI KỂ TỪ NĂM 2000 ĐẾN NAY VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM Ngành: Kinh tế quốc tế Mã số: 9 31 01 06 LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Bùi Nhật Quang 2. PGS.TS. Nguyễn Mạnh Hùng Hà Nội, Năm 2019
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả trình bày trong luận án là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất ký công trình nào khác. Tôi xin cam đoan luận án được tiến hành nghiên cứu một cách nghiêm túc và kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu đi trước đã được tiếp thu một cách chân thực, cẩn trọng, có trích nguồn dẫn cụ thể trong luận án. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án NGUYỄN XUÂN BÁCH
LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành và lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn tới các thày cô giáo, chuyên viên Khoa Quốc tế học, Phòng Quản lý đào tạo, Học viện Khoa học xã hội đã giảng dạy, truyền đạt kiến thức và tạo điều kiện thuận lợi, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án tiến sỹ. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Bùi Nhật Quang và PGS.TS. Nguyễn Mạnh Hùng, những người thày hướng dẫn khoa học đã chỉ dẫn cho tôi những kiến thức chuyên sâu và phương pháp luận trong thời gian tôi nghiên cứu, thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn các đồng nghiệp, gia đình và bạn bè đã động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu và hoàn thành luận án. Hà nội, ngày tháng năm 2019 Tác giả luận án NGUYỄN XUÂN BÁCH
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN .....................................................................................11 1.1. Các nghiên cứu trong nước ...........................................................................11 1.2. Các nghiên cứu nước ngoài ...........................................................................14 1.3. Kết luận rút ra từ những công trình liên quan đến đề tài luận án và vấn đề tiếp tục nghiên cứu ...............................................................................................19 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA QUAN HỆ KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI ...........................................................23 2.1. Cơ sở lý luận cho việc đánh giá quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi .23 2.2. Cơ sở thực tiễn của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi .............39 Chương 3: THỰC TRẠNG QUAN HỆ KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI TỪ NĂM 2000 ĐẾN NAY ....................................................61 3.1. Thực trạng quan hệ thương mại của Trung Quốc với Châu Phi ...................61 3.2. Thực trạng quan hệ đầu tư của Trung Quốc với Châu Phi ...........................71 3.3. Thực trạng viện trợ của Trung Quốc dành cho Châu Phi .............................88 3.4. Đánh giá thực trạng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi từ năm 2000 đến nay ........................................................................................................98 Chương 4 : TRIỂN VỌNG QUAN HỆ KINH TẾ CỦA TRUNG QUỐC VỚI CHÂU PHI VÀ GỢI Ý CHÍNH SÁCH CHO VIỆT NAM ..........................119 4.1. Triển vọng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi trong giai đoạn mới......................................................................................................................119 4.2. Thực trạng quan hệ kinh tế Việt Nam – Châu Phi thời gian qua ................131 4.3. Bài học cho Việt Nam từ quan hệ kinh tế Trung Quốc - Châu Phi ................140 4.4. Kiến nghị chính sách cho Việt Nam ...........................................................145 KẾT LUẬN .......................................................................................................150 TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................................153
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: FOCAC và các kết quả đạt được trong giai đoạn 2000-2015 .............45 Bảng 3.1: Trao đổi thương mại giữa Trung Quốc với các đối tác chính ở châu Phi năm 2017 (USD) ............................................................................................63 Bảng 3.2. Các sản phẩm nhập khẩu của Trung Quốc chủ yếu từ ........................65 Châu Phi trong năm 2012 (triệu USD, tỷ lệ %) ...................................................65 Bảng 3.3. Cơ cấu xuất khẩu 10 hàng hóa chủ đạo của.........................................67 Trung Quốc sang Châu Phi năm 2012 .................................................................67 Bảng 3.4: FDI của Trung Quốc phân theo điểm đến năm 2012 ..........................75 Bảng 3.5: Tổng số doanh nghiệp Trung Quốc đầu tư ở Châu Phi năm 2012 phân theo nước tiếp nhận đầu tư ...................................................................................76 Bảng 3.6. Đặc điểm cơ bản của SEZs của Trung Quốc ở một số nước Châu Phi .....82 Bảng 3.7: FDI của Trung Quốc vào các SEZs ở Châu Phi tính đến hết năm 2013....83 Bảng 3.8: Tỷ trọng các lĩnh vực đầu tư ra nước ngoài của Trung Quốc .............85 Bảng 3.9: Đầu tư của Trung Quốc trong lĩnh vực nông nghiệp ở Châu Phi........86 Bảng 3.10: Viện trợ của Trung Quốc dành cho Châu Phi dưới phân theo các loại hình viện trợ, giai đoạn 2000-2011 (số dự án) .....................................................92 Bảng 3.11: 10 nước Châu Phi tiếp nhận viện trợ nước ngoài lớn nhất của Trung Quốc, Mỹ và Ủy ban viện trợ phát triển (DAC) của OECD, giai đoạn 2000-2011 ................................................................................................ 95
DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 2.1: Con đường chủ nghĩa thực dân mới Trung Quốc ở châu Phi ..............33 Hình 3.1: Cán cân thương mại Trung Quốc – Châu Phi 2002-2016 (tỷ USD)....62 Hình 3.2: Các đối tác thương mại chủ yếu của Trung Quốc ở Châu Phi.............68 Hình 3.3: FDI của Trung Quốc tại Châu Phi giai đoạn 2004-2012 (tỷ USD) .....73 Hình 3.4: Tỷ trọng của FDI của Trung Quốc trong dòng vốn FDI vào Châu Phi Nam Sahara giai đoạn 2001-2012 ........................................................................74 Hình 4.1. Chỉ số giá một số hàng hóa cơ bản của Châu Phi nam Sahara ..........128
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AIIB Asian Infrastructure Investment Ngân hàng đầu tư hạ tầng châu Á Bank AU African Union Liên minh châu Phi CHDC Cộng hòa dân chủ CNPC China National Petroleum Tập đoàn dầu khí quốc gia Trung Corporation Quốc ĐPT đang phát triển EU European Union Liên minh châu Âu Euro Đồng tiền chung châu Âu FAO Food and Agriculture Tổ chức Nông Lương của Liên hợp Organization quốc FDI foreign direct investment đầu tư trực tiếp nước ngoài FOCAC Forum of China-Africa Diễn đàn hợp tác Trung Quốc-châu Cooperation Phi GDP gross domestic product tổng sản phẩm trong nước IMF International Monetary Fund Quỹ Tiền tệ Quốc tế ILO International Labor Tổ chức Lao động quốc tế Organization NDT Nhân dân tệ OECD Organization for Economic Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh Cooperation and Development tế OPEC Organization of the Petroleum Tổ chức các nước xuất khẩu dầu Exporting Countries mỏ PT phát triển TNC Transnational Corporation Tập đoàn đa quốc gia UN United Nations Liên hợp quốc UNCTAD The United Nations Conference Hội nghị Liên hợp quốc về Thương on Trade and Development mại và Phát triển
UNDP The United Nations Chương trình Phát triển Liên hợp Development Program quốc USD đôla Mỹ VND Việt Nam đồng WB World Bank Ngân hàng Thế giới WEF World Economic Forum Diễn đàn kinh tế thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức Thương mại Thế giới
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Kể từ sau Diễn đàn hợp tác Trung Quốc – Châu Phi (FOCAC) tổ chức năm 2000 và với việc triển khai chiến lược “Đi ra ngoài” của Trung Quốc, quan hệ Trung Quốc – Châu Phi đã bước sang giai đoạn phát triển mới, trên nhiều phương diện từ kinh tế cho đến chính trị, ngoại giao và văn hóa–xã hội. Với mục tiêu phục hưng kinh tế, thực hiện nhanh các Mục tiêu phát triển thiên niên kỷ (MDGs) và các Mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) trong giai đoạn 2015-2030, nhiều nước Châu Phi đã coi Trung Quốc là nền kinh tế mới nổi, có khả năng hợp tác cùng tiến bộ và vì lợi ích phát triển chung. Đối với Trung Quốc, Châu Phi là nơi giàu có về tài nguyên thiên nhiên, dung lượng thị trường lớn, đang có nhu cầu ổn định chính trị và phát triển kinh tế. Mở rộng quan hệ với các nước Châu Phi là một nhiệm vụ đối ngoại chiến lược của Trung Quốc nhằm phát triển và duy trì ảnh hưởng ở châu lục đen và trên thế giới. Sách trắng Trung Quốc về Châu Phi năm 2006 đã nhấn mạnh vấn đề hợp tác kinh tế, tập trung vào các lĩnh vực quan trọng như: thương mại, đầu tư, nông nghiệp, viện trợ kinh tế v.v…Đến nay, Trung Quốc đã trở thành đối tác thương mại lớn nhất của Châu Phi, đồng thời cũng là một trong những nhà tài trợ lớn cho sự phát triển của châu lục này. Điều kiện phát triển và ý chí của mỗi bên cho thấy, tiềm năng hợp tác kinh tế của Trung Quốc với châu Phi là rất lớn. Trung Quốc đã và đang đề xuất nhiều sáng kiến nhằm tạo ra một môi trường quốc tế mới có lợi hơn và gia tăng ảnh hưởng toàn diện. Châu Phi đóng vai trò quan trọng trong những chiến lược phát triển mới đây của Trung Quốc như “vành đai, con đường” với mục tiêu mở ra một kỷ nguyên mới mà Trung Quốc sẽ trở thành cường quốc địa-chính trị và địa-kinh tế hàng đầu thế giới. Cũng như Trung Quốc, Việt Nam có quan hệ hợp tác hữu nghị truyền thống hết sức tốt đẹp với nhiều nước châu Phi, khởi nguồn từ những chia sẻ và cảm nhận chung trong công cuộc đấu tranh giành độc lập và giải phóng dân tộc. Kể từ năm 1955, tại Hội nghị Bandung của Phong trào không liên kết, Việt Nam bắt đầu thiết lập những mối quan hệ ngoại giao đầu tiên với các nước châu Phi. 1
Kể từ khi thực hiện công cuộc Đổi mới, đường lối đối ngoại của Việt Nam nhấn mạnh tôn trọng độc lập, chủ quyền, không can thiệp vào công việc nội bộ, đấu tranh vì hòa bình và phát triển, đồng thời đề cao vai trò của các nước nước Á-Phi đã được nhiều nước châu Phi ủng hộ và tán đồng. Quan hệ chính trị-ngoại giao và kinh tế giữa Việt Nam với các nước châu Phi vẫn chưa thực sự có chiều sâu, các nội dung hợp tác chưa theo chiến lược dài hạn và có hệ thống. Quan hệ kinh tế Việt Nam với các nước châu Phi hiện nay chưa tương xứng với tiềm năng của hai phía do nhiều nguyên nhân khác nhau. Việt Nam đã không tận dụng tốt mối quan hệ truyền thống tốt đẹp này để nâng quan hệ Việt Nam-châu Phi lên một tầm cao mới. Đây là những thị trường đầy tiềm năng, có sức mua lớn, có khả năng giúp Việt Nam hạn chế được nguy cơ “bão hoà” hàng hoá trên các thị trường truyền thống như Mỹ, EU, Nhật Bản. Khu vực châu Phi đang được xác định là một hướng đi chiến lược, quan trọng và lâu dài đối với chính phủ và doanh nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, sau Đề án thúc đẩy quan hệ Việt Nam – Châu Phi, Trung Đông giai đoạn 2008 – 2015, Việt Nam dường như vẫn chưa thực hiện thành công Đề án này và còn rất nhiều những trở ngại và rào cản cần khắc phục mới có thể đưa khu vực Châu Phi trở thành đối tác quan trọng và lâu dài. Đặc biệt, trong bối cảnh khu vực và thế giới đang có nhiều biến động trong nửa cuối thập niên thứ 2 của thế kỷ XXI, các nhân tố ảnh hưởng đến quan hệ Việt Nam và khu vực châu Phi có nhiều thay đổi so với thời kỳ trước đó. Điều này cho thấy tầm quan trọng của việc nhìn nhận lại các tiềm năng, lợi thế, khó khăn, rào cản và các phương thức tiếp cận thị trường khu vực Châu Phi, để từ đó tìm ra những giải pháp hữu hiệu nhất nhằm thực hiện hiệu quả Đề án “Phát triển quan hệ giữa Việt Nam và các nước Trung Đông – Châu Phi giai đoạn 2016- 2025” của chính phủ. Việc học tập kinh nghiệm của Trung Quốc trong hợp tác kinh tế với các nước châu Phi, từ đó rút ra các kiến nghị chính sách cho Việt Nam là một nhiệm vụ quan trọng bởi Trung Quốc trong thời gian qua tiến hành rất mạnh việc thúc đẩy quan hệ chính trị ngoại giao và kinh tế với Châu Phi. Trung Quốc hiện nay là nước có tầm ảnh hưởng quan trọng trong khu vực châu Phi, đặc biệt trong các lĩnh vực thương mại, đầu tư, viện trợ, được nhiều nước châu Phi hoan nghênh và 2
chào đón; tuy nhiên, những dự án kinh doanh, đầu tư và viện trợ của Trung Quốc ở châu Phi hiện nay cũng đang bị các nước phương Tây đánh giá là một hiện tượng ”chủ nghĩa thực dân mới” ở châu Phi và cũng bị một số nước châu Phi và người dân châu Phi lên án vì gây ô nhiễm môi trường, phá huỷ năng lực cạnh tranh của hàng hoá châu Phi, không tạo công ăn việc làm cho người dân châu Phi, tiếp sức cho các chính phủ châu Phi tham nhũng… Những thành tựu và hạn chế trong quan hệ kinh tế Trung Quốc – châu Phi thực sự là bài học quý giá cho Việt Nam trong việc tìm phương thức và cách tiếp cận hợp tác phù hợp với các nước trong lục địa này. Do vậy, đề tài luận án "Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi kể từ năm 2000 đến nay và gợi ý chính sách cho Việt Nam" mang tính cấp thiết cả về lý luận và thực tiễn, nhằm đánh giá tác động của quan hệ kinh tế với Trung Quốc đối với các nước Châu Phi, từ đó rút ra bài học kinh nghiệm và đề xuất chính sách nhằm thúc đẩy quan hệ kinh tế Việt Nam – Châu Phi trong thời gian tới. Luận án đặt ra các câu hỏi nghiên cứu sau: - Lợi ích của Trung Quốc và các nước Châu Phi trong việc thúc đẩy quan hệ kinh tế với nhau là gì? - Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi kể từ năm 2000 đến nay đã phát triển như thế nào trong những lĩnh vực chủ yếu? - Có thể nhìn nhận, đánh giá quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi như thế nào? - Có thể rút ra những bài học và những kiến nghị chính sách gì cho Việt Nam trong quan hệ kinh tế với Châu Phi từ việc nghiên cứu quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi? 2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn 2.1. Mục tiêu nghiên cứu: Luận án làm rõ thực trạng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi kể từ năm 2000 đến nay, phân tích thành công và hạn chế của mối quan hệ này, rút ra các bài học kinh nghiệm và kiến nghị những giải pháp đối với Việt Nam nhằm thúc đẩy quan hệ kinh tế Việt Nam – Châu Phi trong thời gian tới. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài: 3
Thứ nhất, hệ thống hóa một số cơ sở lý luận và quan điểm nghiên cứu về quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi. Thứ hai, nghiên cứu thực trạng, phân tích những thành công và hạn chế của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi từ năm 2000 đến nay; nhận định và dự báo xu hướng phát triển của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi. Thứ ba, rút ra các bài học kinh nghiệm cho Việt Nam; đồng thời đề xuất một số giải pháp chính sách cho Việt Nam nhằm thúc đẩy quan hệ kinh tế với Châu Phi. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận văn - Đối tượng nghiên cứu: quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi, trong đó tập trung vào ba lĩnh vực: quan hệ thương mại, quan hệ đầu tư và quan hệ viện trợ phát triển. - Phạm vi nghiên cứu: + Phạm vi không gian: Do Châu Phi là lục địa gồm 55 nước, nên luận án sẽ tập trung chủ yếu vào các đối tác kinh tế lớn của Trung Quốc ở châu Phi, đặc biệt tập trung vào Top 10 nước châu Phi là đối tác thương mại, đầu tư và tiếp nhận viện trợ lớn nhất của Trung Quốc. Đây là các nước châu Phi mà Trung Quốc có ảnh hưởng lớn về mặt chính trị và kinh tế và các nền kinh tế châu Phi có tiềm năng địa kinh tế, địa chính trị trong quan hệ kinh tế với Trung Quốc. + Phạm vi thời gian: Từ năm 2000 đến nay. Năm 2000, đánh dấu hai sự kiện quan trọng: Một là Bộ chính trị Trung Quốc chính thức thông qua Chiến lược Đi ra ngoài; Hai là việc lãnh đạo Trung Quốc và lãnh đạo các nước Châu Phi tuyên bố khẳng định tăng cường quan hệ hợp tác Trung Quốc với Châu Phi bằng cách thiết lập Diễn đàn Hợp tác Trung Quốc –Châu Phi (FOCAC). + Phạm vi nội dung: tập trung vào ba lĩnh vực quan trọng là thương mại, đầu tư và viện trợ phát triển. Do tính chất bất đối xứng của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi (quy mô của nền kinh tế Trung Quốc lớn hơn nhiều quy mô của các nền kinh 4
tế ở châu Phi) nên Luận án tiếp cận quan hệ này chủ yếu theo chiều từ phía Trung Quốc, đặc biệt là trong quan hệ đầu tư (chủ yếu là đầu tư của Trung Quốc vào châu Phi), quan hệ thương mại (xuất nhập khẩu hai chiều Trung Quốc với châu Phi) và viện trợ (viện trợ của Trung Quốc cho châu Phi) cũng như là các chính sách của Trung Quốc đối với châu Phi. Luận án chủ yếu cũng nghiên cứu phản ứng của các nước Châu Phi đối với các hoạt động kinh tế của Trung Quốc tại châu lục này. 4. Cách tiếp cận, phương pháp nghiên cứu và khung phân tích 4.1. Cách tiếp cận vấn đề nghiên cứu + Tiếp cận lịch sử: trong quá trình nghiên cứu luận án xem xét quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi đặt trong một bối cảnh lịch sử và những điều kiện cụ thể từ năm 2000 trở lại đây. Ngoài ra, luận án cũng xem xét quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi trong giai đoạn trước năm 2000 để so sánh, đối chiếu. + Tiếp cận lợi ích: khi xem xét mối quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi, luận án chú trọng phân tích lợi ích của các bên, nhìn nhận mối quan hệ lợi ích này một cách toàn diện, từ nhiều góc độ, nhiều khía cạnh khác nhau; đồng thời đánh giá những mâu thuẫn xoay xung quanh vấn đề lợi ích đó. + Tiếp cận liên ngành: bên cạnh cách tiếp cận kinh tế quốc tế, luận án phân tích tác động của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi dưới một số khía cạnh như xã hội, chính trị v.v… 4.2. Phương pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp sau: - Phương pháp phân kỳ lịch sử để phân tích, đánh giá quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi qua các giai đoạn. - Phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh nhằm phân tích rõ thực trạng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi, nguyên nhân dẫn đến thực trạng trên và chính sách của mỗi bên nhằm mở rộng mối quan hệ hợp tác này. - Phương pháp thống kê đơn giản (giá trị tuyệt đối, giá trị tương đối, tần suất...), mô tả thông qua các hình vẽ, sơ đồ và bảng biểu. 5
- Phương pháp nghiên cứu trường hợp. Các trường hợp được nghiên cứu sâu trong luận án là quan hệ kinh tế của Trung Quốc với ba nước Châu Phi: Nam Phi, Nigeria và Ethiopia. - Phương pháp dự báo, dựa trên các kịch bản với các yếu tố chính tác động đến sự phát triển kinh tế-xã hội của Trung Quốc và của các nước châu Phi. - Phương pháp phỏng vấn chuyên gia: luận án sẽ tiến hành phỏng vấn một số chuyên gia của Việt Nam về mối quan hệ kinh tế Trung Quốc – châu Phi trong thời gian qua và quan điểm của các chuyên gia về các giải pháp thúc đẩy quan hệ kinh tế Việt Nam – châu Phi trong thời gian tới. Phương pháp này là cần thiết để tìm kiếm các nội dung, ý kiến của các nhà hoạch định chính sách và các nhà hoạt động thực tế trên địa bàn châu Phi, từ đó có những kiến nghị giải pháp mang tính chất thiết thực hơn cho luận án. + Nguồn dữ liệu: luận án chủ yếu sử dụng các tài liệu thứ cấp được thu thập thông qua giáo trình, bài giảng, các tài liệu nghiên cứu của nước ngoài, các công trình đã có ở trong nước, một số văn bản, chính sách của Việt Nam, các tổ chức quốc tế như: Ngân hàng Thế giới, Ngân hàng phát triển Châu Phi, Quỹ tiền tệ Quốc tế, các chuyên gia kinh tế của Trung Quốc, Châu Phi, Việt Nam và các nước khác trên thế giới, các thông tin trên sách báo điện tử, các số liệu của các cơ quan hữu quan trên tất cả các khía cạnh liên quan đến quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi. Luận án cũng sử dụng một số tài liệu sơ cấp, được lấy từ Vụ Tây Á – Châu Phi Bộ ngoại giao và Viện nghiên cứu Châu Phi – Trung Đông. Đây là những tài liệu đánh giá thực tế các chuyến khảo sát của các đoàn học giả, ngoại giao và lãnh đạo Việt Nam đến một số nước châu Phi trong thời gian vừa qua. Các tài liệu này sẽ giúp tác giả luận án có thêm thông tin và kiến thức thực tế để đánh giá quan hệ kinh tế Việt Nam – Châu Phi trong thời gian qua và đưa ra các kiến nghị giải pháp sau khi nghiên cứu bài học từ Trung Quốc trong quan hệ với các nước châu Phi. 4.3. Khung phân tích của luận án: 6
Xuất phát điểm phân tích của luận án là mối quan hệ lợi ích giữa Trung Quốc với các nước châu Phi, đặc biệt được thể hiện trong ba lĩnh vực phân tích cụ thể là: thương mại, đầu tư và viện trợ phát triển. Có hai quan điểm khi đánh giá quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi. Quan điểm thứ nhất nhìn vào sự hợp tác cùng có lợi và những khẩu hiệu trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc và nhấn mạnh tính tích cực của quan hệ này, nhất là vai trò quan trọng của Trung Quốc trong việc hỗ trợ và thúc đẩy các nước châu Phi phát triển kinh tế-xã hội. Đại hội lần thứ 19 của Đảng Cộng Sản Trung Quốc đặt ra yêu cầu xây dựng quan hệ quốc tế kiểu mới thể hiện rõ ngoại giao nước lớn đặc sắc Trung Quốc, đồng thời nhấn mạnh việc thúc đẩy xây dựng cộng đồng chung vận mệnh nhân loại. Điều này cũng hàm ý rằng, các nước đang phát triển, trong đó có cộng đồng các nước châu Phi, sẽ được chia sẻ lợi ích từ mục tiêu chung đó. Ngược lại, quan điểm thứ hai nhìn vào các vấn đề như: bòn rút tài nguyên, tàn phá môi trường và giành giật công ăn việc làm của các công ty và lao động Trung Quốc để lên án khía cạnh tiêu cực của mối quan hệ này. Luận án này cho rằng: quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi mang nhiều đặc điểm của “chủ nghĩa thực dân kiểu mới” của Trung Quốc ở châu Phi, thể hiện bởi các chính sách và hoạt động khai thác tài nguyên, thị trường, viện trợ và di dân của Trung Quốc ở các nước châu Phi. Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức trong thời gian tới trong bối cảnh Trung Quốc điều chỉnh phương thức phát triển và trước những phản ứng mạnh mẽ hơn từ phía người dân và chính phủ ở các nước châu Phi. Trung Quốc hiện cũng đang đứng trước nhiều mâu thuẫn khó hoá giải, trong đó có mâu thuẫn giữa lợi ích kinh tế trong ngắn hạn với những lợi ích về chính trị và ngoại giao trong nỗ lực nâng cao vị thế và ảnh hưởng của mình ở châu lục này. Trên cơ sở đó, luận án xây dựng một khung phân tích như sau: Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi Đánh Đánh giá thực Đánh giá tác động Đánh giá triển vọng của quan giá động trạng của quan của quan hệ hệ 7
cơ của hệ quan hệ Thông - thông qua các - từ góc nhìn của - Thông qua bối cảnh và yếu qua tiêu chí đo lường các quan điểm tố mới: phân quan hệ thương khác nhau: + Sự phát triển của Trung tích mại, đầu tư, viện Quan điểm về sự Quốc; cục diện phát triển của động cơ trợ hợp tác cùng có Châu Phi; Bối cảnh phát triển lợi ích - thông qua các lợi giữa các nền của thế giới và đặc thù của yếu tố tác động kinh tế đang phát châu Phi đến quan hệ triển; Chủ thuyết + Các mâu thuẫn của Trung thương mại, đầu về Cộng đồng Quốc: giữa những lợi ích về tư, viện trợ chung vận mệnh kinh tế ngắn hạn với những nhân loại của lợi ích tổng thể; giữa mục tiêu Trung Quốc nhằm tăng cường sức mạnh Quan điểm về sự tổng hợp với mục tiêu xây phụ thuộc và chủ dựng hình ảnh tốt đẹp; giữa nghĩa thực dân lợi ích phát triển quốc gia với kiểu mới lợi ích phát triển trong dài hạn của Châu Phi Đánh giá động cơ Đánh giá thực Đánh giá tác động Đánh giá triển của quan hệ trạng của quan hệ của quan hệ vọng của quan hệ - quan hệ thương mại Tích cực Thách - quan hệ đầu tư thức/thời cơ - quan hệ viện trợ Tiêu cực 5. Các đóng góp mới của luận án Luận án đã hệ thống hóa một số cơ sở lý luận và quan điểm nghiên cứu về quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi. Luận án đã nghiên cứu, đánh giá thực trạng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi và làm rõ một số vấn đề nổi bật của quan hệ kinh tế của Trung Quốc vơi châu Phi từ năm 2000 đến nay; 8
chỉ ra được động cơ lợi ích của Trung Quốc và châu Phi trong quan hệ hai bên; phân tích phản ứng của châu Phi đối với mối quan hệ kinh tế với Trung Quốc. Về luận điểm khoa học, Luận án góp phần chứng minh rằng, quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi đã đạt được những thành công nhất định, đem lại nhiều tác động tích cực đối với một số nền kinh tế các nước châu Phi. Tuy nhiên, luận án cũng chỉ rõ xu hướng chuyển sang một hình thức “chủ nghĩa thực dân kiểu mới” của Trung Quốc ở châu Phi, thể hiện bởi các chính sách và hoạt động khai thác tài nguyên, thị trường, viện trợ và di dân của Trung Quốc ở các nước châu Phi. Luận án cũng nhận định rằng, quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi sẽ phải đối mặt với nhiều thách thức trong thời gian tới, đặc biệt trong bối cảnh Trung Quốc điều chỉnh phương thức phát triển theo hướng giảm sự lệ thuộc vào tài nguyên và trước những phản ứng mạnh mẽ hơn từ phía người dân và chính phủ ở các nước châu Phi đối với các tác động tiêu cực từ những hoạt động kinh tế của Trung Quốc. Trong việc xử lý quan hệ kinh tế với châu Phi, Trung Quốc hiện cũng đang đứng trước nhiều mâu thuẫn khó hoá giải, trong đó có mâu thuẫn giữa lợi ích kinh tế trong ngắn hạn với những lợi ích về chính trị và ngoại giao trong nỗ lực nâng cao vị thế và ảnh hưởng của mình ở châu lục này. Về đóng góp chính sách, từ việc phân tích quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi, luận án này cũng cho rằng, Việt Nam cần phát huy được mối quan hệ truyền thống tốt đẹp với các nước châu Phi, dùng ngoại giao làm cầu nối, mở đường cho việc thúc đẩy quan hệ kinh tế giữa Việt Nam với các nước này trong thời gian tới. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận án đã hệ thống hóa các cơ sở lý luận và quan điểm nghiên cứu về quan hệ kinh tế nói chung và quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và châu Phi nói riêng. Luận án có ý nghĩa lý luận trong việc nghiên cứu quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và Châu Phi, đề tài sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin. Trong đó, đề tài tập trung phân 9
tích quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi đặt trong một bối cảnh lịch sử và những điều kiện cụ thể từ năm 2000 trở lại đây. Ngoài ra, luận án cũng xem xét quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi trong giai đoạn trước năm 2000 để so sánh, đối chiếu. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận án tập trung phân tích, nghiên cứu, đánh giá thực trạng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi và làm rõ một số vấn đề nổi bật của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi từ năm 2000 đến nay. Trong đó, tập trung phân tích các lĩnh vực chính là thương mại, đầu tư giữa Trung Quốc với châu Phi trong thời gian từ năm 2000 đến nay. Luận án cũng đưa ra những gợi ý chính sách cho Việt Nam trong quan hệ với các nước châu Phi cần phát huy được mối quan hệ truyền thống tốt đẹp với các nước châu Phi, dùng ngoại giao làm cầu nối, mở đường cho việc thúc đẩy quan hệ kinh tế giữa Việt Nam với các nước này trong thời gian tới. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, luận án gồm có bốn chương chính: Chương 1: Tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến luận án Chương 2: Cơ sở lý luận và thực tiễn của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi Chương 3: Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi từ năm 2000 đến nay Chương 4: Triển vọng quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi và gợi ý chính sách cho Việt Nam 10
Chương 1 TỔNG QUAN CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 1.1. Các nghiên cứu trong nước Quan hệ kinh tế của Trung Quốc với Châu Phi là chủ đề nổi bật được nhiều học giả quan tâm tìm hiểu trong những năm trở lại đây. Có thể phân loại các công trình nghiên cứu trong nước về quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi theo các nội dung sau: Một là nghiên cứu về quan hệ của các nước lớn đối với khu vực Châu Phi. Trong đó có quan hệ của Trung Quốc với Châu Phi. Cuốn sách “Châu Phi và Trung Đông năm 2008: những vấn đề và sự kiện nổi bật” của Đỗ Đức Định và Nguyễn Thanh Hiền (2009) đánh giá những vấn đề kinh tế, chính trị, xã hội nổi bật của Châu Phi – Trung Đông trong năm 2008, trong đó có đánh giá quan hệ của các nước lớn (gồm cả Trung Quốc) và Việt Nam với hai khu vực này trong năm 2008. Cuốn sách “Hợp tác quốc tế giải quyết các vấn đề mang tính toàn cầu của Châu Phi” của Nguyễn Thanh Hiền (2008) đã phân tích, đánh giá vị trí của Châu Phi trong hợp tác quốc tế vì mục tiêu phát triển toàn cầu hiện nay, những vấn đề chính trị, kinh tế, xã hội mà các nước Châu Phi đang phải đối mặt và sự hợp tác của các nước trên thế giới (trong đó có Trung Quốc) giúp Châu Phi giải quyết các vấn đề trên. Ngoài ra, nhiều khía cạnh của quan hệ kinh tế của Trung Quốc với châu Phi như đầu tư, hợp tác phát triển nông nghiệp còn là nội dung quan trọng của một số nghiên cứu về các vấn đề phát triển của Châu Phi như “Hợp tác nông nghiệp ở Châu Phi: thực trạng và xu hướng” của Trần Thị Lan Hương (2009). Các nghiên cứu này cũng nói về sự trỗi dậy của Trung Quốc, phân tích về vai trò và ảnh hưởng của nước này ở khu vực Châu Phi. Điển hình trong số các nghiên cứu này có thể kể đến cuốn sách “Ngoại giao Trung Quốc trong quá trình trỗi dậy và những vấn đề đặt ra cho Việt Nam” của Lê Văn Mỹ (2013). Cuốn sách đưa ra một cái nhìn tổng quan về ngoại giao Trung Quốc trong 10 năm đầu thế kỉ XXI; tổng hợp những đánh giá, dự báo của các học giả Trung Quốc và học giả thế giới về ngoại giao với sự trỗi đậy của Trung Quốc những 11