Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:203

Thêm vào BST

Báo xấu

22
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của Luận án nhằm phục dựng lại bức tranh toàn cảnh về hoạt động khai thác mỏ ở Lào Cai thời kỳ thực dân Pháp cai trị. Đồng thời làm rõ mục đích và bản chất xâm đoạt tài nguyên khoáng sản cũng như bản chất bóc lột lao động trong công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp ở tỉnh Lào Cai. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN ĐẠI ĐỒNG C¤NG NGHIÖP KHAI TH¸C Má CñA T¦ B¶N PH¸P ë LµO CAI (1896 - 1945) LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN ĐẠI ĐỒNG C¤NG NGHIÖP KHAI TH¸C Má CñA T¦ B¶N PH¸P ë LµO CAI (1896 - 1945) Chuyên ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 9.22.90.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: GS.TS. NGUYỄN NGỌC CƠ HÀ NỘI - 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan công trình nghiên cứu: “Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945)” dƣới sự hƣớng dẫn của GS.TS. Nguyễn Ngọc Cơ là kết quả nghiên cứu của cá nhân tôi, kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực, chƣa đƣợc công bố. Người thực hiện Nguyễn Đại Đồng
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Ngọc Cơ đã hƣớng dẫn tôi hoàn thành công trình nghiên cứu này. Tôi xin chân thành cảm ơn Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội. Ban Chủ nhiệm Khoa Lịch sử, Khoa Sau đại học Trƣờng Đại học Sƣ phạm Hà Nội đã tạo điều kiện và giúp đỡ tôi trong quá trình học tập. Tôi xin cảm ơn TTLTQG I, Thƣ viện Quốc gia, Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Lào Cai; Phòng Lƣu trữ Tỉnh uỷ, tỉnh Lào Cai; Thƣ viện tổng hợp tỉnh Lào Cai, Thƣ viện Viện Thông tin khoa học xã hội... đã giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã khích lệ, động viên và giúp đỡ tôi trong thời gian thực hiện luận án NCS. Tác giả luận án Nguyễn Đại Đồng
iii MỤC LỤC Trang Lời cam đoan ............................................................................................................... i Lời cảm ơn ................................................................................................................. ii Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt .......................................................................v Danh mục các bảng ................................................................................................... vi Danh mục các hình, sơ đồ ........................................................................................ vii Lƣợc đồ hành chính tỉnh lào cai .............................................................................. viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................................1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TƢ LIỆU.....................................................................................................................6 1.1. Nghiên cứu về khai mỏ ở Việt Nam trƣớc năm 1945 ......................................6 1.2. Nghiên cứu về Lào Cai nói chung ...................................................................14 1.3. Nghiên cứu về khai mỏ ở Lào Cai trƣớc năm 1945 ......................................16 1.4. Những kế thừa và các vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu của luận án.............18 1.5. Nguồn tƣ liệu nghiên cứu ................................................................................19 1.5.1. Tư liệu lưu trữ ........................................................................................19 1.5.2. Sách tham khảo, tạp chí và luận án........................................................21 TIỂU KẾT CHƢƠNG 1............................................................................................22 CHƢƠNG 2: TIỀN ĐỀ, ĐIỀU KIỆN ĐỂ TƢ BẢN PHÁP THỰC HIỆN KHAI MỎ Ở LÀO CAI ..........................................................................................23 2.1. Khái quát về tỉnh Lào Cai trƣớc năm 1945 ...................................................23 2.1.1. Lịch sử hành chính và tên gọi ................................................................23 2.1.2. Điều kiện tự nhiên ..................................................................................29 2.1.3. Dân cư và tình hình kinh tế - xã hội .......................................................32 2.2. Hoạt động khai mỏ ở Lào Cai thời phong kiến .............................................41 2.2.1. Thời Hậu Lê ............................................................................................41 2.2.2. Thời Nguyễn ...........................................................................................41 2.3. Các điều kiện về pháp lý và cơ sở hạ tầng .....................................................43 2.3.1. Cơ sở pháp lý ..........................................................................................43 2.3.2. Thực dân Pháp xâm chiếm Lào Cai và xây dựng cơ sở hạ tầng chuẩn bị cho việc khai thác mỏ ........................................................................50 TIỂU KẾT CHƢƠNG 2............................................................................................58
iv CHƢƠNG 3: HOẠT ĐỘNG KHẢO SÁT, THĂM DÕ VÀ KHAI THÁC MỎ CỦA TƢ BẢN PHÁP Ở LÀO CAI (1896 - 1945) .........................................59 3.1. Thăm dò, khai thác mỏ ở Lào Cai từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1929 ........59 3.1.1. Bối cảnh lịch sử ......................................................................................59 3.1.2. Hoạt động thăm dò, khai thác mỏ của người Pháp ở Lào Cai ..............64 3.2. Khai thác mỏ ở Lào Cai từ năm 1929 đến năm 1939....................................82 3.2.1. Bối cảnh lịch sử ......................................................................................82 3.2.2. Hoạt động thăm dò, khai thác mỏ của người Pháp ở Lào Cai ..............85 3.3. Khai thác mỏ ở Lào Cai của Pháp – Nhật từ năm 1940 đến năm 1945..........90 3.3.1. Bối cảnh lịch sử ......................................................................................90 3.3.2. Khai thác mỏ của các công ty Nhật Bản (giai đoạn 1940 – 1945)..............95 3.4. Vấn đề công nghệ, nhân công trong khai thác mỏ ở Lào Cai ....................106 3.4.1. Công nghệ, kỹ thuật khai thác, tuyển quặng mỏ ..................................106 3.4.2. Lực lượng và đời sống công nhân khai mỏ ở Lào Cai .........................108 TIỂU KẾT CHƢƠNG 3..........................................................................................122 CHƢƠNG 4: ĐẶC ĐIỂM VÀ TÁC ĐỘNG CỦA CÁC HOẠT ĐỘNG KHAI MỎ ĐỐI VỚI ĐỜI SỐNG KINH TẾ - XÃ HỘI TỈNH LÀO CAI .......................... 123 4.1. Đặc điểm ..........................................................................................................123 4.2. Tác động ..........................................................................................................130 4.2.1. Tác động về kinh tế ...............................................................................130 4.2.2. Tác động về xã hội................................................................................135 TIỂU KẾT CHƢƠNG 4..........................................................................................145 KẾT LUẬN ............................................................................................................146 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ LUẬN ÁN ..............................................149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ....................................................................................150 PHỤ LỤC ............................................................................................................. 1 PL
v DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CÁC CHỮ VIẾT TẮT AFCI : Phông Nha Nông nghiệp, Rừng và Thƣơng mại (Direction de l'Agriculture, de la Forêt et du Commerce de l'Indochine) GGI : Phông Toàn quyền Đông Dƣơng (Gouvernement général de l'Indochine) HN : Hà Nội KHXH : Khoa học xã hội Nxb : Nhà xuất bản RST : Phông Thống sứ Bắc Kỳ (Résident Supérieur au Tonkin) TTLTQG I : Trung tâm lƣu trữ Quốc gia I TVQG : Thƣ viện Quốc gia Tr. : Trang
vi DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1. Dân số Lào Cai ngày 01 tháng 01 năm 1907 .........................................33 Bảng 2.2. Dân số, diện tích, mật độ dân cƣ của Nam Định, Lào Cai, Lai Châu, Hà Giang năm 1930.....................................................................34 Bảng 2.3. Bảng thống kê phân chia tƣ bản của tƣ bản Pháp ở Đông Dƣơng (1903-1918) ...........................................................................................45 Bảng 3.1. Số lƣợng Giấy cấp phép khai mỏ ở các tỉnh thuộc Bắc Kỳ (1923 – 1927) .......63 Bảng 3.2. Sản lƣợng than chì khai thác ở Lào Cai (1924-1927)............................79 Bảng 3.3. Xuất khẩu than chì Lào Cai (1925 - 1927) ............................................80 Bảng 3.4. Số lƣợng giấy phép tìm kiếm, thăm dò mỏ cấp hàng năm ở Đông Dƣơng (1929 – 1935) ............................................................................84 Bảng 3.5. Số lƣợng giấy phép khai thác mỏ cấp hàng năm ở Đông Dƣơng (1929 – 1935) .........................................................................................84 Bảng 3.6. Sản lƣợng vàng khai thác đƣợc ở các tỉnh Bắc Kỳ năm 1936 ...............87 Bảng 3.7. Sản lƣợng vàng khai thác đƣợc ở các tỉnh Bắc Kỳ năm 1937 ...............88 Bảng 3.8. Danh sách khu nhƣợng mỏ tồn tại ở Lào Cai cho tới tháng 1/1938 ......89 Bảng 3.9. Sản lƣợng Apatite khai thác đƣợc ở Lào Cai từ khi Nhật đánh chiếm Việt Nam (1939 – 1945) ...........................................................105 Bảng 3.10. Sản lƣợng than chì khai thác đƣợc ở Lào Cai từ khi Nhật đánh chiếm Việt Nam (1939 – 1945) ...........................................................106
vii DANH MỤC CÁC HÌNH, SƠ ĐỒ Hình 3.1. Bản đồ phân bố các mỏ than chì khai thác ở Đông Dƣơng năm 1919 ......71 Hình 3.2. Bản đồ chỉ dẫn khai thác mỏ và đất nhƣợng nông nghiệp Bắc Kỳ năm 1929................................................................................................72 Hình 3.3. Lƣợc đồ phân bố các mỏ apatite ở Việt Nam ........................................98 Sơ đồ 2.1. Hệ thống các cơ quan hành chính của Tổng thanh tra Mỏ và kỹ nghệ Đông Dƣơng..................................................................................46
viii LƢỢC ĐỒ HÀNH CHÍNH TỈNH LÀO CAI (Nguồn: Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Lào Cai)
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nằm ở phạm vi tiếp xúc với các đới kiến tạo, tỉnh Lào Cai có nhiều loại khoáng sản chiếm ƣu thế trong nền kinh tế quốc dân. Điều này đƣợc nhà sử học Phan Huy Chú nhận xét khi nói đến nguồn lợi mỏ thời Lê mạt ở các xứ Tuyên, Hƣng,Thái, Lạng: “Mối lợi về hầm mỏ phần nhiều là ở các xứ Tuyên Quang, Hƣng Hóa, Thái Nguyên, Lạng Sơn. Các mỏ vàng, bạc, đồng, thiếc, đáng giá không biết bao nhiêu của. Việc chi dùng của nhà nƣớc sở dĩ đƣợc dồi dào, là do ở thuế các mỏ nộp đầy đủ” [22, tr.14]. Thời Lê mạt, châu Văn Bàn, Thủy vĩ (Lào Cai) thuộc xứ Hƣng Hóa, nhiều mỏ đƣợc khai thác: Đầu thế kỷ XVI, khai thác mỏ vàng ở Cam Đƣờng (châu Thủy Vĩ); Thế kỷ XVII, Vũ Công Ứng là cháu bốn đời của Vũ Công Mật tăng cƣờng khai thác bạc ở động Ngọc Uyển (Bắc Hà) và thƣợng lƣu sông Chảy (vùng Bảo Yên ngày nay), chì và diêm tiêu ở Cam Đƣờng, mỏ lƣu hoàng ở Văn Bàn. Năm 1759, Hân Trung hầu là Nguyễn Phƣơng Đĩnh Khải xin khai thác mỏ đồng Trình Lạn (Huyện Bát Xát ngày nay) [22, tr.140]. Thời Nguyễn, khai mỏ ở nƣớc ta rất phát triển, đặc biệt dƣới triều vua Gia Long, Minh Mạng và Thiệu Trị. Trong nửa đầu thế kỷ XIX, miền Tuyên, Hƣng, Thái, Lạng có đến 92 mỏ, chiếm 74% tổng số mỏ cả nƣớc lúc bấy giờ [46, tr.42]. Theo Đại Nam nhất thống chí của Quốc sử quán triều Nguyễn, Lào Cai có: mỏ lƣu hoàng và mỏ bạc ở động Khánh Yên (Châu Văn Bàn); Châu Thủy Vĩ có mỏ vàng ở Cam Đƣờng, mỏ đồng ở Trình Lạn và Sơn Yên, mỏ chì ở động Ngọc Uyển [80, tr.330-331]. Điều này đƣợc “Địa – dƣ các tỉnh Bắc Kỳ” ghi chép: “Tỉnh Lào Kay có lắm mỏ: Ở phía bắc có mỏ đồng, phía tây có mỏ thiếc và chì lẫn bạc, ở Nhật Sơn, gần Lào Kay có mỏ vàng…”[54, tr.66]. Do có nguồn lợi từ mỏ, trong lịch sử, Lào Cai luôn là vùng đất hấp dẫn các đối tƣợng làm giàu từ mỏ đến khai thác. Giữa thế kỉ XVIII, ngƣời Thiều Châu (Trung Quốc) đã đến khai thác mỏ ở đây. Nửa đầu thế kỉ XIX, nhiều thƣơng nhân Hoa kiều đã trở thành chủ mỏ giàu có ở Lào Cai. Năm 1858, thực dân Pháp xâm lƣợc Việt Nam. Sau gần một phần ba thế kỷ bình định về quân sự, đến năm 1896, thực dân Pháp căn bản chiếm xong Việt Nam. Từ năm 1897 đến năm 1929, thực dân Pháp tiến hành hai đợt khai thác thuộc địa với quy mô và tốc độ ngày càng lớn. Trong đó, ngành công nghiệp khai thác mỏ
2 luôn chiếm vị trí ƣu tiên: vị trí số 1 trong đợt khai thác lần thứ nhất (1897-1914), vị trí số 2 trong đợt khai thác lần thứ hai (1919 - 1929). Với kết quả thăm dò của Sở Địa chất Đông Dƣơng vào đầu thế kỉ XX, một lần nữa càng khẳng định sự phong phú, đa dạng về tài nguyên khoáng sản vùng đất Lào Cai và càng cuốn hút sự quan tâm của tƣ bản Pháp. Các loại khoáng sản ở Lào Cai đều thuộc loại quý hiếm, lộ thiên, nhất là nhóm khoáng sản nhiên liệu (Than), nhóm khoảng sản kim loại (sắt, đồng, vàng) và nhóm khoáng sản phi kim (không kim loại) là than chì, apatile. Vì vậy, ngành công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp đã từng bƣớc hình thành trên vùng đất Lào Cai. Hoạt động khai thác mỏ ở Lào Cai đem lại lợi nhuận lớn cho thực dân Pháp và có ảnh hƣởng không nhỏ đến tình hình kinh tế - xã hội của địa phƣơng. Là một ngành kinh tế chủ đạo thời kỳ thuộc địa, công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp ở Lào Cai trở thành đề tài thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Mỗi công trình đi sâu nghiên cứu một góc độ khác nhau, nhƣng cho tới nay vẫn chƣa có công trình nào phản ánh một cách đầy đủ, toàn diện về vấn đề này. Do vậy, tôi chọn đề tài: “Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945)” làm luận án Tiến sĩ khoa học Lịch sử. Thông qua việc nghiên cứu đề tài, chúng tôi mong muốn làm rõ hơn lịch sử xâm lƣợc, khai thác tài nguyên thiên nhiên của thực dân Pháp cũng nhƣ những tác động nhiều chiều của nó đối với kinh tế - xã hội Việt Nam nói chung và Lào Cai nói riêng. Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần khẳng định thêm bản chất tham lam, tàn bạo của thực dân Pháp đồng thời đi sâu hơn trong việc nghiên cứu về công cuộc khai thác thuộc địa của thực dân Pháp - một mảng đề tài quan trọng của Lịch sử Cận đại Việt Nam và làm phong phú hơn nguồn tƣ liệu lịch sử địa phƣơng giai đoạn trƣớc năm 1945. 2. Đối tƣợng, nhiệm vụ, mục đích và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Khai thác mỏ là ngành công nghiệp hình thành sớm và đem lại nhiều lợi nhuận cho thực dân Pháp. Luận án nghiên cứu về ngành công nghiệp này của thực dân Pháp ở Lào Cai từ năm 1896 đến trƣớc tháng 8 năm 1945 trên nhiều góc độ: việc chuẩn bị cơ sở hạ tầng, quá trình tìm kiếm, thăm dò mỏ, vốn đầu tƣ, phƣơng thức quản lý, quy trình khai thác, số lƣợng công nhân, sản lƣợng và tiêu thụ sản phẩm.
3 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Dựa trên những lý luận về hình thái kinh tế - xã hội và cơ sở địa lý kinh tế công nghiệp, luận án làm rõ các điều kiện hình thành hoạt động khai thác mỏ của tƣ bản Pháp ở Lào Cai. - Luận án tập trung nghiên cứu quá trình tìm kiếm, thăm dò mỏ, vốn đầu tƣ, phƣơng thức quản lý và quy trình khai thác, số lƣợng nhân công, sản lƣợng và tiêu thụ sản phẩm của mỏ than chì, mỏ apatile ở tỉnh Lào Cai thời kỳ thực dân Pháp cai trị. - Từ kết quả nghiên cứu, luận án rút ra đặc điểm trong hoạt động khai mỏ của tƣ bản Pháp ở Lào Cai, đồng thời đánh giá khách quan những tác động của công nghiệp khai thác mỏ đối với tình hình kinh tế, xã hội tỉnh Lào Cai trƣớc năm 1945. 2.3. Mục đích nghiên cứu Thông qua những nghiên cứu trên, luận án phục dựng lại bức tranh toàn cảnh về hoạt động khai thác mỏ ở Lào Cai thời kỳ thực dân Pháp cai trị. Đồng thời làm rõ mục đích và bản chất xâm đoạt tài nguyên khoáng sản cũng nhƣ bản chất bóc lột lao động trong công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp ở tỉnh Lào Cai. Căn cứ vào hoạt động khai mỏ của tƣ bản Pháp ở Lào Cai, luận án rút ra: những đặc điểm trong hoạt động khai thác mỏ; tác động của khai thác mỏ của tƣ bản Pháp đến kinh tế - xã hội tỉnh Lào Cai trƣớc năm 1945. 2.4. Phạm vi nghiên cứu Về không gian: giới hạn phạm vi tỉnh Lào Cai thời kì thuộc Pháp bao gồm 2 châu, 3 đại lý, 1 khu dân cƣ đơn vị hành chính: Châu Thuỷ Vĩ, Châu Bảo Thắng; Đại lý Bát Xát, Đại lý Mƣờng Khƣơng, Đại lý Pa Kha; Khu Sa Pa. Về giới hạn thời gian: luận án nghiên cứu khai thác mỏ ở Lào Cai từ năm 1896 đến năm 1945. Ngoài ra, luận án còn tìm hiểu hoạt động khai thác mỏ ở Lào Cai thời phong kiến. Sở dĩ tác giả lấy năm 1896 là mốc mở đầu cho hoạt động khai thác mỏ của tƣ bản Pháp ở Lào Cai là do thời điểm này kỹ sƣ mỏ ngƣời Pháp Zeclère tiến hành nghiên cứu mỏ sắt Bản Vƣợc (ngày nay là Huyện Bát Xát, Lào Cai). Mốc kết thúc là năm 1945, vì thời điểm này Cách mạng tháng Tám 1945 ở Việt Nam đã giành đƣợc thắng lợi. Về nội dung nghiên cứu: Luận án “Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945)” nghiên cứu: Các điều kiện, tiền đề để tƣ bản Pháp thực hiện khai thác mỏ ở Lào Cai; Hoạt động thăm dò và khai thác mỏ của tƣ
4 bản Pháp ở Lào Cai (1896 – 1939), hoạt động thăm dò và khai thác mỏ ở Lào Cai của Pháp – Nhật giai đoạn 1940 - 1945; Đặc điểm và tác động của hoạt động khai thác mỏ của tƣ bản Pháp đến kinh tế - xã hội Lào Cai. 3. Nguồn tài liệu và phƣơng pháp nghiên cứu 3.1. Nguồn tài liệu Trên cơ sở tham khảo và kế thừa có chọn lọc kết quả nghiên cứu của các tác giả: giáo trình Lịch sử Việt Nam cận đại (1858-1945) của trƣờng Đại học sƣ phạm Hà Nội, trƣờng Đại học Khoa học xã hội và nhân văn…, các tác phẩm thông sử, sách chuyên khảo viết về kinh tế - xã hội Việt Nam thời kỳ Pháp thuộc của các nhà sử học trong và ngoài nƣớc. Từ đó, chúng tôi có cái nhìn toàn diện về công cuộc khai thác thuộc địa và hiện trạng ngành công nghiệp mỏ ở Việt Nam thời Pháp thuộc. Với đề tài “Công nghiệp khai thác mỏ của tư bản Pháp ở Lào Cai (1896 – 1945)” nguồn tƣ liệu chính luận án sử dụng là các công trình nghiên cứu về chính sách khai thác thuộc địa của Pháp ở Đông Dƣơng do ngƣời Pháp biên soạn, các báo và tạp chí tiếng Pháp nhƣ Annuaires statistiques de l’Indochine (Niên giám thống kê Đông Dƣơng), Bulletin esconomique de l’Indochine (Tập san Kinh tế Đông Dƣơng từ năm 1909 – 1929), Bulletin Administratif du Tonkin (Tập san Hành chính Bắc Kỳ), Journal officiel de l’Indochine Francaise (Công báo Đông Dƣơng thuộc Pháp), L’Eveil esconomique de l’Indochine (Sự thức tỉnh Kinh tế Đông Dƣơng từ năm 1913- 1929), L’industrie minière de l’Indochine (Công nghiệp mỏ Đông Dƣơng từ năm 1913 – 1937), lƣu trữ tại TVQG. Qua nguồn tƣ liệu này, tác giả thống kê đƣợc một số tƣ liệu tin cậy về khai thác và sản lƣợng của một số mỏ Bắc Kỳ. Dựa trên cơ sở đó, luận án so sánh và làm nổi bật những đặc điểm riêng của vùng mỏ Lào Cai. Riêng về mỏ Lào Cai, tại Trung tâm Lƣu trữ Quốc gia I (HN) có tập hồ sơ gốc về thăm dò, tìm kiếm mỏ ở Đông Dƣơng và các Báo cáo kinh tế của tỉnh Lào Cai. Các tài liệu này cung cấp cho chúng tôi tên, loại khoáng sản khai thác, diện tích và sản lƣợng của một số mỏ tƣ bản Pháp khai thác ở Lào Cai. Khi khai thác nguồn tƣ liệu này, chúng tôi gặp nhiều khó khăn. Vì hoạt động khai mỏ ở Lào Cai diễn ra muộn hơn so với các tỉnh khác, các mỏ đƣợc khai thác trong thời gian ngắn nên những tài liệu này nằm tản mạn trong phông Toàn quyền Đông Dƣơng, Phủ Thống sứ Bắc Kỳ, Sở mỏ Đông Dƣơng, Sở địa chính Đông Dƣơng… (phông về Tòa Công sứ Lào Cai chƣa đầy 1 trang, không có thông tin gì về khai mỏ), trong đó tƣ liệu về phƣơng thức quản lý, khai thác và sản lƣợng của nhiều mỏ hầu nhƣ không có.
5 Nghiên cứu luận án, chúng tôi còn sử dụng các tƣ liệu thu thập đƣợc trong quá trình khảo sát tại địa phƣơng, nhƣ các hồi ký của một số thợ mỏ ở Lào Cai thời Pháp thuộc, các cán bộ cách mạng lão thành, các lãnh đạo mỏ từ sau khi hòa bình lập lại đến nay; các tài liệu lƣu trữ ở Ủy ban nhân dân tỉnh, phòng Nghiên cứu Lịch sử Đảng thuộc Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy, Công ty apatite Việt Nam trên địa bàn tỉnh Lào Cai. 3.2. Phương pháp nghiên cứu Hai phƣơng pháp chuyên ngành là phƣơng pháp lịch sử và phƣơng pháp logic đƣợc tác giả luận án vận dụng để tái hiện quá khứ thông qua nguồn tƣ liệu, đồng thời nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện, khách quan. Luận án nghiên cứu lịch sử của một ngành kinh tế nên có nhiều số liệu minh họa. Do vậy, tác giả luận án kết hợp sử dụng các phƣơng pháp khác nhau nhƣ thống kê, so sánh, lập bảng, biểu đồ, sơ đồ…để nghiên cứu vấn đề đặt ra. 4. Đóng góp của Luận án - Luận án làm rõ những tiền đề, điều kiện để tƣ bản Pháp thực hiện hoạt động khai thác mỏ ở Lào Cai từ năm 1896 đến năm 1945. - Luận án nghiên cứu và chỉ ra những tác động của hoạt động khai thác mỏ đến tình hình kinh tế, xã hội tỉnh Lào Cai thời kỳ thực dân Pháp cai trị. Trên cơ sở đó, luận án làm rõ sự hình thành giai cấp công nhân mỏ Lào Cai và vai trò của công nhân trong cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc ở Lào Cai thời kỳ trƣớc năm 1945. - Từ quá trình nghiên cứu, luận án bƣớc đầu đƣa ra một số nhận định có tính chất gợi mở cho sự phát triển bền vững của ngành công nghiệp khai thác mỏ ở tỉnh Lào Cai trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nƣớc. - Nguồn tƣ liệu tiếng Pháp sử dụng trong luận án tƣơng đối phong phú, có những tài liệu lần đầu tiên đƣợc công bố. Trên cơ sở sƣu tầm, khai thác, dịch thuật và hệ thống hóa nguồn tƣ liệu, luận án đóng góp những tƣ liệu quan trọng cho ngành công nghiệp mỏ Việt Nam và lịch sử kinh tế - xã hội tỉnh Lào Cai thời kỳ cận đại. 5. Bố cục của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, nội dung luận án chia làm 4 chƣơng: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và nguồn tƣ liệu. Chương 2. Tiền đề, điều kiện để tƣ bản Pháp thực hiện khai mỏ ở Lào Cai. Chương 3. Hoạt động khảo sát, thăm dò và khai thác mỏ của tƣ bản Pháp ở Lào Cai (1896 - 1945). Chương 4. Đặc điểm và tác động của hoạt động khai mỏ đối với đời sống kinh tế - xã hội Lào Cai.
6 Chƣơng 1 TỔNG QUAN VỀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NGUỒN TƢ LIỆU 1.1. Nghiên cứu về khai mỏ ở Việt Nam trƣớc năm 1945 Vấn đề khai thác mỏ ở Việt Nam đƣợc nhiều nhà nghiên cứu quan tâm. Nhiều công trình nghiên cứu của tác giả trong và ngoài nƣớc về hoạt động khai thác mỏ khoáng sản trƣớc năm 1945 đƣợc công bố. Trƣớc Cách mạng Tháng Tám năm 1945, hoạt động thác mỏ ở nƣớc ta đƣợc biết đến qua những ghi chép rải rác trong các bộ sách Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam thực lục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Đồng Khánh Dƣ địa chí do Quốc sử quán triều Nguyễn biên soạn. Khai khoáng ở Lào Cai dƣới thời Nguyễn đƣợc nhắc đến qua hoạt động khai thác các mỏ đồng Trình Lạn, Phong Dụ… Ngay từ trƣớc và sau khi xâm lƣợc, ngƣời Pháp nghiên cứu rất kỹ về kinh tế - xã hội Việt Nam. Trong đó, khai thác mỏ là một là một trong những ngành kinh tế công nghiệp thu hút sự chú ý của các học giả, các cá nhân, tổ chức nghiên cứu về địa chất và khai thác mỏ. Cụ thể, có những công trình nghiên cứu sau: L’Indochine Francaise (souvenirs) [Xứ Đông Dương thuộc Pháp - Hồi ký] Paul Doumer, 1905; Notice sur la carte geologique et les mines de l’ Indochine (Sơ lược về địa đồ các mỏ ở Đông Dương) Sở Mỏ Đông Dƣơng, 1906; En Indocline – Du sous-sol Conférence (Bài thuyết trình về khoáng sản Đông Dương), J.Marc Bel. Các công trình này cho thấy tiềm năng khoáng sản của Việt Nam rất phong phú và đa dạng, hứa hẹn nguồn lợi lớn cho các nhà tƣ bản công nghiệp Pháp. Năm 1931, tác giả Louis Roubaud công bố công trình “Vietnam tragédie Indochinoise (Việt Nam bi thảm Đông Dương”) [Nxb Valois ở Pari]. Tác phẩm này đƣợc Đƣờng Bá Bổn dịch và Nxb Đại Nam văn hiến xuất bản ở Sài Gòn. Nội dung nghiên cứu cung cấp những thông tin quan trọng về tình hình công nhân Việt Nam dƣới chính sách bóc lột của chính quyền thực dân Pháp. Cụ thể: vấn đề “cu li” với quyền đƣợc hội họp, đình công, đấu tranh chống tuyển “cu li” cho nƣớc ngoài; hoặc đấu tranh đòi tƣ bản Pháp “Áp dụng luật lệ thợ thuyền mẫu quốc, cấm tuyển dụng “cu li”… Về việc tuyển dụng thợ làm việc trong các đồn điền và trƣờng mỏ, tác giả đƣa ra một số minh họa điển hình về thủ đoạn của bọn cai mộ, về ngƣời công nhân đƣợc tuyển mộ. Kết quả nghiên cứu này góp phần bổ sung vào nghiên cứu việc tuyển mộ nhân công cho xây dựng tuyến đƣờng sắt Yên Bái – Lào Cai và cho các công trƣờng mỏ trên địa bàn Lào Cai.
7 Tác giả ngƣời Pháp là P.Guillaumat đã nghiên cứu vấn đề: “L’ Industrie Minérale de L’ Indochine (Công nghiệp mỏ Đông Dương). Nội dung nghiên cứu đã cung cấp thông tin quan trọng về hoạt động khai thác mỏ ở Việt Nam, nhƣ: thủ tục cấp phép thăm dò, xác nhận quyền sở hữu nhƣợng khu mỏ đến quá trình sản xuất, chế biến, sản lƣợng mỏ qua một số năm 1933, 1934, 1936 và 1937. Nghiên cứu này giúp cho tác giả hiểu thêm về các hoạt động khai thác mỏ khi viết luận án. Năm 1934, André Hibon công bố công trình La crise économique en Indochine” (Cuộc khủng hoảng kinh tế ở Đông Dƣơng), [Tổng hội in và Xuất bản, Pari]. Công trình nghiên cứu tác động của cuộc khủng hoảng kinh tế thế giới (1929 – 1933) đến Đông Dƣơng nói chung và Việt Nam nói riêng. Cuộc khủng hoảng đã tác động đến các ngành kinh kế Việt Nam, trong đó có công nghiệp khai mỏ. Trên cơ sở tác động của khủng hoảng kinh tế, tác giả chỉ ra nguyên nhân sụt giảm sản lƣợng khai thác phosphate Đông Dƣơng (khai thác apatile Lào Cai cũng bị ảnh hƣởng nghiêm trọng). Năm 1941, Chính quyền Đông Dƣơng, Ban giám đốc các Sở Kinh tế công bố bản “Accords économiques Franco-japonais relatifs à l’Indochine” (Thỏa thuận kinh tế Pháp – Nhật liên quan tới Đông Dương), [Nhà in Viễn Đông, Hà Nội]. Bản thỏa thuận cho biết, Pháp buộc phải kí với Nhật một thỏa thuận kinh tế tại Tokyo. Thỏa thuận kinh tế này gồm 16 điều khoản, cho phép ngƣời Nhật ở Đông Dƣơng có quyền tự do đi lại, hoạt động thƣơng mại, công nghiệp... Ngay sau thỏa thuận kinh tế Pháp – Nhật, các công ty Nhật thâu tóm các mỏ ở Lào Cai, đặc biệt là than chì và apatite. Năm 1948, James Boyd công bố công trình “Economics and statistics division: Mineral trade notes” (Kinh tế và thống kế lĩnh vực: Ghi chép về thương mại mỏ). Công trình nghiên cứu cho biết, năm 1940, các Công ty và Tập đoàn của Nhật đã thành lập Công ty khai thác phosphates Đông Dƣơng (Société d’Exploitation des phosphates de l’Indochine), trụ sở đặt tại Hà Nội. Từ năm 1941 đến năm 1943, các công ty của Nhật tiến khai thác các mỏ apatile ở Lào Cai (chủ yếu tập trung ở Cam Đƣờng), vận chuyển apatile từ Lào Cai về Hải Phòng rồi xuất khẩu sang Nhật. Sau Cách mạng tháng Tám, nhất là từ năm 1954 đến nay, giới sử học nƣớc ta công bố khá nhiều công trình nghiên cứu về tình hình chính trị, kinh tế, xã hội Việt Nam thời kỳ thực dân Pháp thống trị. Năm 1956 – 1957, nhà sử học Trần Huy Liệu chủ biên biên soạn 12 tập “Tài liệu tham khảo lịch sử cách mạng cận đại Việt
8 Nam”. Nội dung tài liệu đã cung cấp những thông tin quan trọng về công nghiệp mỏ ở Đông Dƣơng: nêu thực trạng của ngành khai mỏ quặng, sản lƣợng than và khoáng sản của toàn Đông Dƣơng trong một số năm (tập VII); Nhật vào Đông Dƣơng (1940) và các hoạt động khai khoáng của công ty Nhật (Tập VIII); Tác giả thống kê số vốn của các công ty Pháp bỏ ra khai thác ở Đông Dƣơng từ năm 1939 đến 1945, trong đó có vốn đầu tƣ cho ngành khai thác mỏ; Ngoài ra, tài liệu cung cấp bảng biểu thống kê: giấy phép tìm mỏ; về số lƣợng và diện tích nhƣợng địa về mỏ; trọng lƣợng nguyên liệu mỏ sản xuất và giá trị nguyên liệu mỏ sản xuất đƣợc qua các năm ở Đông Dƣơng (chủ yếu từ năm 1939 đến năm 1945). Nhƣ vậy, với những thông tin và nguồn tài liệu quan trọng sẽ giúp tác giả Luận án bổ sung số liệu, sản phẩm và sản lƣợng mỏ khi nghiên cứu khai mỏ ở Lào Cai. Năm 1958, tác giả Nguyễn Khắc Đạm công bố công trình Những thủ đoạn bóc lột của tư bản Pháp ở Việt Nam (Nxb Văn Sử Địa, Hà Nội). Trên nền chung về ngành khai mỏ, tác giả bƣớc đầu làm rõ sự phát triển của công nghiệp khai thác khoáng sản nhƣ than, kim loại của thực dân Pháp ở nƣớc ta. Từ công trình này, Luận án đƣợc kế thừa một số tƣ liệu đáng tin cậy về nguồn vốn đầu tƣ, địa bàn khai thác mỏ than chì của thực dân Pháp, phốt phát của Nhật ở Lào Cai Dƣới góc độ một chuyên khảo, công trình Chủ nghĩa đế quốc Pháp tình hình công nghiệp ở Việt Nam dưới thời thuộc Pháp (Nhà xuất bản Sự thật, Hà Nội, năm 1959) của tác giả Phạm Đình Tân đã phác họa một cách rõ nét về nguồn tài nguyên khoáng sản của nƣớc ta. Tác giả khẳng định đây là một trong những cơ sở quan trọng hình thành ngành công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp ở Việt Nam vào cuối thế kỉ XIX, đầu thế kỉ XX. Từ kết quả nghiên cứu về chính sách, phƣơng hƣớng phát triển, quá trình tuyển mộ và sử dụng nhân công trong công nghiệp khai thác mỏ của thực dân Pháp, tác giả rút ra một số tác động của ngành công nghiệp mỏ đến kinh tế - xã Việt Nam trƣớc năm 1945. Ngoài ra, tác giả đã cung cấp những thông tin quan trọng về mỏ apatit, than chì ở Lào Cai: Mỏ Apatít Lào Cai: ở Lào Cai có mỏ A-pa-tít rất quan trọng. Sản phẩm có thể chế thành Xuy-pephốt-phát (Super-phosphate) cho nông dân bón ruộng… Từ năm 1933, bọn tƣ bản Pháp bắt đầu chú ý mỏ apatile lớn ở Lào Cai, nhƣng cho đến 1939 chúng vẫn không tổ chức khai thác gì. Chỉ có từ 1940, sau khi ngƣời Nhật xâm nhập Đông Dƣơng, tƣ bản Nhật - Pháp mới bắt đầu khai thác để đƣa apatile về Nhật chế thành Xuy-pephốt- phát. Còn việc Xuy-pephốt-phát trên đất nƣớc ta thì chúng không bao giờ nghỉ đến; Hoặc than chì có ở Lào Cai, có thể dùng vào công nghiệp luyện kim [88, tr.22-142].
9 Từ năm 1961-1963, tác giả Trần Văn Giàu chủ biên tập “Lịch sử Việt Nam cận đại”. Trong tập II, các tác giả nêu khái quát về công nghiệp mỏ của ngƣời Pháp ở Việt Nam nhƣng chủ yếu là khai thác mỏ ở Hồng Gai, Cái Bầu, Yên Bái… Trong tập III, nêu lên một số mỏ kim khí của ngƣời Pháp phát hiện và bắt đầu khai thƣợng ở vùng Thƣợng du Bắc Kỳ từ năm 1900 đến 1909. Tập IV, các tác giả thống kê số lƣợng giấy phép đi tìm mỏ từ năm 1924 đến 1929. Những tƣ liệu liệu này là cơ sở quan trọng cho tác giả khi nghiên cứu về bể than Lào Cai hoặc có hay không hoạt động khai mỏ ở Lào Cai trong trong 10 năm (1900 – 1909) và Lào Cai có bao nhiêu giấy phép tìm kiếm mỏ (1924 – 1929). Công cuộc khai thác thuộc địa nói chung và sự hình thành ngành công nghiệp khai thác mỏ nói riêng của thực dân Pháp góp phần dẫn đến sự hình thành đội ngũ công nhân mỏ Việt Nam. Chiếm số đông trong giai cấp công nhân Việt Nam, công nhân mỏ đóng vai trò quan trọng trong thời kỳ đấu tranh giải phóng dân tộc trƣớc Cách mạng tháng Tám năm 1945. Về vấn đề này, Trần Văn Giàu có tác phẩm Giai cấp công nhân Việt Nam (Nxb Sử học, 1962). Trong tác phẩm này, tác giả đã chỉ rõ sự ra đời và phát triển của phong trào công nhân Việt Nam thời kì Pháp thống trị. Phong trào Công nhân mỏ Lào Cai đƣợc đề cập đến ở góc độ thủ đoạn bóc lột của thực dân Pháp trong các hầm mỏ ở Bắc Kỳ. Năm 1963, trên Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử số 51, 52, 53 tác giả Phan Huy Lê có bài viết Tình hình khai mỏ dưới triều Nguyễn. Dựa trên các tƣ liệu gốc đƣợc Quốc sử quán biên triều Nguyễn soạn, tác giả Phan Huy Lê nghiên cứu rất công phu về địa bàn, quy trình khai thác, phƣơng thức quản lý của triều đình Nguyễn đối với các mỏ khoáng sản nƣớc ta. Công trình phác thảo những nét sơ lƣợc về sự phát triển của ngành khai mỏ ở Lào Cai trƣớc khi bị thực dân Pháp xâm lƣợc. Năm 1965, tác giả Phạm Cao Dƣơng cho ra đời tác phẩm “Thực trạng của giới nông dân Việt Nam dƣới thời Pháp thuộc”, Nxb Sài Gòn. Nội dung tác phẩm nghiên cứu về sự phân hóa giai cấp nông dân Việt Nam qua cuộc khai thác thuộc địa của tƣ bản Pháp. Năm 1974, tác giả Nguyễn Thế Anh cho xuất bản cuốn sách “Việt Nam thời Pháp đô hộ”, Nxb Sài Gòn, Sài Gòn. Tác giả đã trình bày một cách toàn diện chính sách áp bức, bóc lột của thực dân Pháp đối với nhân dân Việt Nam, đồng thời nhấn mạnh: việc chiếm đoạt đất đai, xây dựng các nhà máy, hầm mỏ, đồn điền… đã đem lại cho tƣ bản Pháp nhiều nguồn lợi to lớn, nhất là việc đầu tƣ khai thác mỏ. Ngoài
10 ra, việc xây dựng tuyến đƣờng sắt Hải Phòng – Lào Cai – Vân Nam cũng đƣợc tác đề cập đến. Nội dung nghiên cứu trên là cơ sở cho tác giá luận án đánh giá đúng tính chất bóc lột của thực dân Pháp trong ngành khai mỏ và vai trò của tuyến đƣờng sắt Hải Phòng – Vân Nam trong hoạt động khai mỏ của Pháp ở Lào Cai. Trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 159/1974, tác giả Dƣơng Kinh Quốc có bài viết về “Ngân sách của chính quyền thực dân Pháp (từ đầu thời kỳ thuộc địa đến chiến tranh thế giới thứ nhất)”. Bài nghiên cứu đã thống kê toàn bộ ngân sách Đông Dƣơng (chủ yếu ở Nam Kỳ, Bắc kỳ và Trung Kỳ) trƣớc và sau năm 1897, trong đó có ngân sách dành cho khai mỏ. Ở một góc độ khác liên quan đến tầng lớp thợ mỏ, tác giả Ngô Văn Hòa có bài nghiên cứu “Những thể lệ lao động chính được thực dân Pháp ban hành ở Việt Nam trước cách mạng tháng Tám” (Nghiên cứu lịch sử, số 6/1977). Qua bài viết, tác giả giới thiệu một số Nghị định, thể lệ lao động đƣợc Toàn quyền Đông Dƣơng ban hành ở Việt Nam. Những Nghị định mà Chính quyền thực dân Pháp ban hành giúp tác giả luận án có thêm một cách nhìn khi đánh giá về đời sống của công nhân và phong trào đấu tranh của họ chống lại các viên chủ mỏ. Năm 1985, tác giả Bùi Danh Phong có bài viết “Tài nguyên khoáng sản và lịch sử khai thác, sử dụng chúng ở Việt Nam” (Tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 3 năm 1985). Phác họa toàn bộ lịch sử khai thác và tìm kiếm khoáng sản của ngƣời Việt qua 4 thời kỳ: từ thời Hùng Vƣơng đến năm 1954. Thời kỳ thứ 3: từ giữa thế kỷ XIX khi Pháp chiếm đánh nƣớc ta cho đến kết thúc cuộc kháng chiến chống Pháp. Viết về thời kỳ này, tác giả tập trung phản ánh quá trình khai thác mỏ của tƣ bản Pháp bao gồm than, thiếc, vonfram, kẽm, vàng, đồng, mangan, crôm, than… đồng thời cho biết sản lƣợng khai thác, xuất khẩu khoáng sản của Pháp qua một số năm. Nghiên cứu này giúp tác giả luận án thấy đƣợc Lào Cai là vùng đất giàu khoáng sản, nhất là than chì và apatit. Dƣới góc độ tài chính và kinh tế Pháp ở Đông Dƣơng, tác giả Jean Pierre Aumiphin đã nghiên cứu “Sự hiện diện tài chính và kinh tế của Pháp ở Đông Dương (1859 – 1939)”(La Présence financiere et Economique francaise en Indochine (1859 – 1939)). Trong nghiên cứu này, tác giả cho biết vốn đầu tƣ của tƣ nhân và nhà nƣớc Pháp vào Đông Dƣơng; hoạt động đầu tƣ vốn theo khu vực; việc thành lập các công ty vô danh Đông Dƣơng từ năm 1875 đến 1939; tiền lãi thu về qua việc đầu tƣ tài chính, trong đó có lĩnh vực khai thác mỏ. Về sự hiển diện của tƣ