Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930

Chia sẻ: Na Na | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:172

Thêm vào BST

Báo xấu

70
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu có hệ thống về quá trình phát sinh, phát triển và trưởng thành của tư sản người Việt ở Trung Kỳ; đặc điểm và vai trò của giai cấp này trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị - xã hội trong 30 năm đầu thế kỷ XX.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Lịch sử: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN VĂN PHƯỢNG TƯ SẢN NGƯỜI VIỆT Ở TRUNG KỲ TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NĂM 1930 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ HÀ NỘI - 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI NGUYỄN VĂN PHƯỢNG TƯ SẢN NGƯỜI VIỆT Ở TRUNG KỲ TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN NĂM 1930 Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam Mã số : 62.22.03.13 LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: GS. TS NGUYỄN NGỌC CƠ
HÀ NỘI - 2015 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả sử dụng trong luận án là trung thực. Những kết luận được rút ra trong luận án chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả Luận án Nguyễn Văn Phượng
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các chữ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ....................... 6 1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án ............................................ 7 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung................ 7 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội, phong trào yêu nước - cách mạng… của Trung Kỳ........................ 14 1.2. Những vấn đề luận án tập trung làm rõ............................................................. 20 Chương 2: TƯ SẢN NGƯỜI VIỆT Ở TRUNG KỲ TỪ ĐẦU THẾ KỶ XX ĐẾN TRƯỚC CHIẾN TRANH THẾ GIỚI THỨ NHẤT (1914) ....................... 22 2.1. Sự ra đời bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ............................................. 22 2.1.1. Điều kiện lịch sử .................................................................................. 22 2.1.2. Sự ra đời bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ.................................. 32 2.2. Hoạt động sản xuất, kinh doanh ...................................................................... 38 2.2.1. Các lĩnh vực sản xuất, kinh doanh........................................................ 38 2.2.2. Các hình thức sản xuất, kinh doanh...................................................... 47 2.3. Tư sản người Việt ở Trung Kỳ với các cuộc vận động yêu nước đầu thế kỷ XX ............................................................................................................ 51 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 61 Chương 3: TƯ SẢN NGƯỜI VIỆT Ở TRUNG KỲ TỪ NĂM 1914 ĐẾN NĂM 1930 ............................................................................................................ 62 3.1. Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ năm 1914 đến năm 1918 ............................ 62 3.1.1. Bối cảnh lịch sử ................................................................................... 62
3.1.2. Hoạt động sản xuất, kinh doanh ........................................................... 65 3.1.3. Tham gia phong trào yêu nước............................................................. 73 3.2. Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ năm 1919 đến năm 1930 ............................ 77 3.2.1. Điều kiện lịch sử mới........................................................................... 77 3.2.2. Sự trưởng thành của tư sản người Việt ở Trung Kỳ.............................. 81 3.2.3. Hoạt động sản xuất, kinh doanh ........................................................... 89 3.2.4. Tham gia phong trào dân tộc dân chủ................................................. 105 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 115 Chương 4: ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ LỊCH SỬ CỦA TƯ SẢN NGƯỜI VIỆT Ở TRUNG KỲ TRONG 30 NĂM ĐẦU THẾ KỶ XX ............................ 116 4.1. Đặc điểm của tư sản người Việt ở Trung Kỳ ................................................. 116 4.2. Vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Trung Kỳ.......................................... 136 4.2.1. Về kinh tế .......................................................................................... 137 4.2.2. Về chính trị - xã hội ........................................................................... 142 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................ 145 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 147 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN.................................................................................... 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................... 152 PHỤ LỤC ........................................................................................................... 165
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT NCLS : Nghiên cứu lịch sử NXB : Nhà xuất bản TTLTQG : Trung tâm lưu trữ Quốc gia
DANH MỤC CÁC BẢNG Ký hiệu Nội dung các bảng Trang Bảng 3.1: Khối lượng hàng hóa đường dài qua cảng Đà Nẵng từ năm 1914 đến năm 1918 ........................................................................................ 63 Bảng 3.2: Thống kê số lượng thuyền buôn và khối lượng hàng hóa của thương nhân Việt Nam xuất cảng, giai đoạn 1910 - 1916 .................................... 64 Bảng 3.3: Khối lượng hàng hóa vận chuyển ven bờ qua cảng Đà Nẵng từ năm 1913 đến năm 1918 ........................................................................ 70 Bảng 3.4: Thống kê số lượng người Việt đóng thuế môn bài ở Trung Kỳ các năm 1921 - 1922 .................................................................................... 87 Bảng 3.5: Phân bố các làng nghề dệt ở Phú Yên trước năm 1930 ................................ 90 Bảng 3.6: Các sản phẩm dệt của tỉnh Phú Yên tham gia hội chợ.............................. 92 Bảng 3.7: Khối lượng hàng xuất - nhập khẩu qua cảng Bến Thủy, Đà Nẵng năm 1924 và 1926.................................................................................. 93 Bảng 4.1: Thống kê số tiền người Âu và người Việt đóng thuế ở một số tỉnh khu vực Trung Kỳ năm 1922................................................................ 130
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trung Kỳ (Annam) là tên gọi theo sự phân chia của người Pháp khi đặt ách thống trị lên đất nước ta. Theo hiệp ước Hácmăng được ký kết giữa triều Nguyễn với thực dân Pháp ngày 25-8-1883 thì khu vực Trung Kỳ bao gồm các tỉnh từ Quảng Bình tới Ninh Thuận. Sau đó, trong Hiệp ước Patơnốt được ký ngày 6- 6- 1884, thực dân Pháp trả lại Bình Thuận ở phía Nam và Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ở phía Bắc cho khu vực Trung Kỳ. Như vậy, đến đầu những năm 20 của thế kỷ XX khu vực Trung Kỳ chính thức được xác lập từ địa giới phía Nam tỉnh Bình Thuận trở ra tới địa giới phía Nam tỉnh Ninh Bình, với các tỉnh là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Phan Rang, Bình Thuận, Đắc Lắc, Kon Tum, Lâm Viên (sau tách thành Thành phố Đà Lạt và tỉnh Đồng Nai Thượng) và một thành phố “nhượng địa” là Đà Nẵng. Đây là khu vực có nhiều nét tương đồng về điều kiện địa lý, tự nhiên, xã hội, có nhiều tiềm năng để phát triển kinh tế công - nông - thương nghiệp, có sức hấp dẫn đối với các nhà tư sản nước ngoài và Việt Nam. Dưới tác động của các cuộc khai thác thuộc địa và những điều kiện chủ quan, khách quan khác, cùng với tư sản người Việt cả nước, bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ cũng dần hình thành, phát triển, từ một bộ phận nhỏ bé trong xã hội ở đầu thế kỷ XX trở thành lực lượng có địa vị nhất định trong xã hội Trung Kỳ từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918). Vừa ra đời, tư sản người Việt Trung Kỳ đã có những hoạt động dưới những hình thức khác nhau và cổ động làm ăn theo lối tư bản chủ nghĩa khá sôi nổi, với những phương thức kinh doanh phù hợp. Họ không ngừng vươn lên và từng bước khẳng định vai trò, vị thế của mình, trên cơ sở đó góp phần vào phong trào dân tộc trong những năm đầu thế kỷ XX. Cho đến nay vấn đề tư sản người Việt thời Pháp thuộc đã được các nhà khoa học trong và ngoài nước nghiên cứu, một số công trình đã công bố. Tuy vậy, nhiều vấn đề lịch sử về tư sản người Việt như tác động của chính sách thống trị của thực dân Pháp đối với sự ra đời và trưởng thành của nó, hoạt động sản xuất kinh doanh, sự tham gia của họ vào phong trào dân tộc dân chủ, đặc điểm và vai trò lịch sử của họ đối với lịch sử dân tộc vẫn chưa được giải quyết thỏa đáng. Hơn nữa, cho đến nay vẫn chưa có
2 công trình nào chuyên nghiên cứu về tư sản người Việt ở khu vực Trung Kỳ trong những thập niên đầu thế kỷ XX. Sự nghiệp đổi mới hiện nay đang gặt hái được nhiều thành tựu, đặc biệt sự kiện Việt Nam gia nhập tổ chức Thương mại thế giới (WTO), đang thúc đẩy quá trình hội nhập kinh tế quốc tế diễn ra mạnh mẽ. Bên cạnh những cơ hội thuận lợi, các doanh nghiệp (cả quốc doanh lẫn tư doanh) vẫn còn lúng túng, chưa thích ứng kịp với những chuyển biến của cơ chế mới về cạnh tranh trên thị trường. Công cuộc công nghiệp hóa- hiện đại hóa ở khu vực đang gặp nhiều trở ngại. Chính sách của Nhà nước đối với doanh nhân, doanh nghiệp và cuộc vận động “người Việt ưu tiên dùng hàng Việt” vẫn còn những bất cập, chưa đạt kết quả như mong đợi. Cần phải có những nghiên cứu về kinh tế - xã hội thời kỳ trước đổi mới để đúc rút những bài học kinh nghiệm có giá trị tham khảo cho quá trình triển khai những chính sách trên. Từ thực tế trên, thiết nghĩ nghiên cứu về sự ra đời; hoạt động sản xuất, kinh doanh; hoạt động của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong phong trào dân tộc dân chủ; đặc điểm và vai trò của bộ phận người này trong 30 năm đầu thế kỷ XX vừa có giá trị khoa học vừa có giá trị thực tiễn sâu sắc. Về khoa học: Nhìn nhận toàn diện, sâu sắc về nguồn gốc, quá trình ra đời và những đặc điểm nổi bật trong hoạt động kinh tế lẫn chính trị của tư sản người Việt ở Trung Kỳ; góp phần vào việc đánh giá đúng vai trò của tư sản người Việt trong tiến trình lịch sử khu vực và dân tộc; đồng thời rút ra bài học kinh nghiệm cho sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước hiện nay. Về thực tiễn: Giải quyết đề tài góp phần bổ sung, làm sáng tỏ, đầy đủ hơn trong nhận định, đánh giá về giai cấp tư sản Việt Nam; về tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam dưới thời Pháp thuộc và tác động của chính sách khai thác, bóc lột của thực dân Pháp đến quá trình công nghiệp hóa của thực dân Pháp ở Đông Dương; là tài liệu cần thiết để biên soạn, giảng dạy lịch sử Việt Nam thời cận đại ở bậc đại học. Với những lí do trên, tác giả quyết định chọn đề tài “Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930” để nghiên cứu viết luận án Tiến sĩ Lịch sử. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư sản người Việt ở Trung Kỳ, với những vấn đề liên quan tới nó như sự ra đời, quá trình phát triển, hoạt động sản xuất, kinh
3 doanh trong các lĩnh vực kinh tế, sự tham gia phong trào dân tộc dân chủ và đặc điểm, vai trò lịch sử của họ trong 30 năm đầu thế kỷ XX. 2.2. Phạm vi nghiên cứu - Thời gian nghiên cứu của luận án là 30 năm đầu thế kỷ XX. Theo đó, luận án chia làm hai giai đoạn (từ đầu thế kỷ XX đến năm 1914 và 1914 - 1930) để thấy rõ quá trình trưởng thành và bước chuyển biến trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, hoạt động chính trị - xã hội của tư sản người Việt ở Trung Kỳ dưới tác động của những điều kiện lịch sử cụ thể. - Không gian nghiên cứu của luận án là khu vực Trung Kỳ theo sự phân chia của người Pháp, gồm các tỉnh là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Phan Rang, Bình Thuận, Đắc Lắc, Kon Tum, Lâm Viên (sau tách thành Thành phố Đà Lạt và tỉnh Đồng Nai Thượng) và thành phố Đà Nẵng. - Nội dung nghiên cứu của luận án được giới hạn trong việc tìm hiểu điều kiện, sự ra đời, quá trình hoạt động sản xuất, kinh doanh, sự tham gia của tư sản người Việt vào phong trào dân tộc dân chủ và đặc điểm, vai trò của họ đối với tiến trình lịch sử dân tộc trong trong 30 năm đầu thế kỷ XX 3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu có hệ thống về quá trình phát sinh, phát triển và trưởng thành của tư sản người Việt ở Trung Kỳ; đặc điểm và vai trò của giai cấp này trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị - xã hội trong 30 năm đầu thế kỷ XX. 3.2. Nhiệm vụ của luận án Luận án giải quyết những nhiệm vụ chủ yếu sau đây: - Phân tích những điều kiện lịch sử và nguồn gốc xuất thân của tư sản người Việt ở Trung Kỳ đầu thế kỷ XX. - Tái hiện có hệ thống hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trên từng lĩnh vực, ngành kinh tế cụ thể; sự tham gia của họ vào phong trào dân tộc dân chủ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930. Qua đây làm rõ những thành công và hạn chế trong hoạt động của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ 30 năm đầu thế kỷ XX. - Bước đầu rút ra những đặc điểm và vai trò lịch sử của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
4 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nguồn tài liệu Luận án được hoàn thành dựa trên nhiều nguồn tài liệu khác nhau: - Các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin; văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam; các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các nhà lãnh đạo Đảng, Nhà nước. - Tài liệu lưu trữ tại các Trung tâm lưu trữ Quốc gia I, IV, Viện Thông tin Khoa học Xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Thư viện Quốc gia Việt Nam và Thư viện các tỉnh thuộc khu vực Trung Kỳ. Các văn bản, nghị định, báo cáo, chuyên san, niên giám thống kê của chính quyền thuộc địa được đăng tải trên báo chí đương thời. - Các công trình nghiên cứu đã công bố có nội dung liên quan đến đề tài, bao gồm: sách chuyên khảo, sách tham khảo, giáo trình, bài viết đăng trên các báo, tạp chí, tập san tiếng Pháp và tiếng Việt, các luận án, luận văn đã bảo vệ thành công có liên quan đến đề tài. - Tư liệu điền dã: Điền dã một số nơi vốn là địa điểm xây dựng nhà máy, xưởng sản xuất, chế biến và hàng buôn, hiệu buôn của các nhà tư sản người Việt dưới thời Pháp thuộc trên địa bàn Trung Kỳ. - Ngoài ra, còn khai thác nguồn tài liệu trên mạng Internet. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Cơ sở phương pháp luận là chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về giai cấp và sự ra đời của giai cấp tư sản. - Để giải quyết các nhiệm vụ khoa học đặt ra là tái hiện hoạt động sản xuất, kinh doanh và sự tham gia của tư sản người Việt ở Trung Kỳ vào phong trào dân tộc dân chủ trong 30 năm đầu thế kỷ XX, đồng thời phân tích, đánh giá những đặc điểm, vai trò của họ đối với lịch sử dân tộc, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu chuyên ngành cơ bản: phương pháp lịch sử và phương pháp logic và sự kết hợp giữa hai phương pháp này. Bên cạnh đó, để đảm bảo tính chính xác về nội dung, sự kiện và tính thuyết phục của các luận điểm nghiên cứu nêu ra trong luận án, tác giả còn sử dụng một số phương pháp liên ngành khác như thống kê, tổng hợp, phân tích và đối sánh tài liệu… Ngoài ra, còn thực hiện phương pháp điền dã ở một số địa điểm trên địa bàn các tỉnh Trung Kỳ.
5 5. Đóng góp của luận án Luận án có những đóng góp chủ yếu sau đây: - Trình bày một cách có hệ thống trên cơ sở khai thác và xử lý các tài liệu thu thập được về sự ra đời, hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX. - Làm rõ quá trình tham gia và đóng góp của của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ vào phong trào dân tộc dân chủ; đồng thời, phân tích những hạn chế về mặt chính trị của họ khi tham gia phong trào dân tộc dân chủ trong 30 năm đầu thế kỷ XX. - Nêu và đánh giá một cách khách quan đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX. - Kết quả của luận án nêu lên những nhận thức lịch sử khách quan, cụ thể hơn về tư sản người Việt, do đó có thể dùng làm tài liệu tham khảo khi nghiên cứu về lịch sử Việt Nam thời cận đại, nhất là nghiên cứu về tình kinh tế, chính trị - xã hội khu vực Trung Kỳ nói riêng và cả nước nói chung thời thuộc Pháp. 6. Bố cục của luận án Ngoài phẩn mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án được cấu tạo thành 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề Chương 2: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến trước Chiến tranh thế giới thứ nhất (1914) Chương 3: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ năm 1914 đến năm 1930 Chương 4: Đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
6 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ Nghiên cứu về giai cấp tư sản nói chung là một vấn đề lịch sử quan trọng đã được đặt ra từ lâu, suốt từ đầu thế kỷ XX đến nay. Trong những năm đầu thế kỷ XX, những hoạt động công thương nghiệp của tư sản người Việt nói chung và tư sản người Việt ở Trung Kỳ nói riêng đã được người Pháp quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên, nhắc đến tư sản người Việt thời kỳ này chỉ là các bản báo cáo của các viên cai trị đầu tỉnh và cơ quan chuyên môn về kinh tế hay các tạp chí, niên giám thống kê của chính quyền thực dân. Sau Cách mạng tháng Tám - 1945, nhất là sau thắng lợi của cuộc kháng chiến chống Pháp (1945 - 1954), việc nghiên cứu về tư sản người Việt được đặt ra như là một nhiệm vụ chính trị của giới sử học nhằm phục vụ cho công cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc. Do đó, trên Tập san Văn Sử Địa đã liên tiếp đăng những bài viết của các tác giả như Minh Tranh, Nguyễn Công Bình, Nguyễn Kiến Giang, Đào Hoài Nam, Văn Tạo… Những bài viết này đã dẫn ra các ý kiến về quá trình phát sinh, phát triển, tình hình hoạt động, đặc điểm của tư sản người Việt và vai trò của nó trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc, trong đó có tư sản người Việt ở Trung Kỳ. Bên cạnh các tác giả trong nước, thời kỳ này cũng có một số tác giả nước ngoài, người Việt Nam ở nước ngoài hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến vấn đề này. Sau năm 1975, vấn đề tư sản người Việt được tiếp tục quan tâm nghiên cứu với tư cách là một giai cấp mới trong cơ cấu xã hội Việt Nam thời thuộc địa. Các bài viết chủ yếu đăng trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Trong những bài viết này, các tác giả bắt đầu đi vào tìm hiểu hoạt động của tư sản người Việt nhằm chấn hưng thực nghiệp, phát triển thế lực, giành vị thế của bộ phận giai cấp mình cả về kinh tế lẫn chính trị trong sự so sánh với tư sản Pháp và tư sản Hoa kiều. Tuy nhiên, cho đến nay, các tác giả vẫn giành sự quan tâm nghiên cứu về giai cấp tư sản Việt Nam nói chung, ít có công trình nghiên cứu về tư sản người Việt ở một khu vực cụ thể. Đó là cơ sở để tác giả định hướng tiếp cận nguồn tài liệu và xác định hướng nghiên cứu cho luận án của mình.
7 1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án 1.1.1. Những công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung Thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 chưa có cuốn sách nào nghiên cứu sâu về tư sản người Việt nói chung, tuy nhiên có nhiều bài viết đăng trên các báo, tạp chí tiếng Việt giới thiệu những cơ sở sản xuất, phương thức kinh doanh của một số tư sản người Việt tiêu biểu, đồng thời phản ánh tiếng nói của họ trong cuộc đấu tranh giành quyền lợi về kinh tế, chính trị cho giai cấp mình. Điển hình như: Bài “Hiện tình buôn bán người mình còn thua người khách” đăng trên Khai Hóa Nhật báo, số 132, ra ngày 20-12-1921 [59], bàn về việc cạnh tranh yếu kém của các nhà buôn, hiệu buôn người Việt và cách thức để tăng cường sức cạnh tranh của họ trước sự chèn ép của thương nhân Pháp kiều và Hoa kiều. Trong đó có đề cập đến tên, tiềm lực vốn, phương thức kinh doanh của một số hiệu buôn nổi tiếng trên cả nước thời bấy giờ. Báo Lục tỉnh Tân văn, số ra ngày 19-1-1922 đăng bài viết “Muốn nước giàu dân thịnh kíp dùng đồ nội hóa” [97], phản ánh tình trạng hàng ngoại hóa tràn ngập thị trường trong nước, xu hướng chuộng đồ ngoại của người dân; kêu gọi mọi người hưởng ứng cuộc vận động dùng hàng nội hóa để kích thích nền sản xuất trong nước phát triển. Bên cạnh đó, trên các tạp chí tiếng Pháp, trong niên giám thống kê của chính quyền thuộc địa cũng giới thiệu các cơ sở sản xuất của một số tư sản người Việt điển hình từ Bắc chí Nam. Đối với sử học Việt Nam, việc nghiên cứu về tư sản người Việt được bắt đầu từ sau Cách mạng tháng Tám-1945, nhằm nghiên cứu một cách toàn diện về quá trình phát sinh, phát triển của kinh tế tư bản chủ nghĩa và giai cấp tư sản ở Việt Nam thời thuộc Pháp. Nhất là trong thời kỳ 1954 - 1975, khi cuộc cách mạng phản đế, phản phong do giai cấp công nhân lãnh đạo đã hoàn thành ở miền Bắc và miền Bắc đang trên bước đường thực hiện công cuộc cải tạo, xây dựng xã hội chủ nghĩa thì việc nghiên cứu về giai cấp tư sản được đặt ra như một nhiệm vụ chính trị cho giới sử học miền Bắc. Đó là lý do vì sao ở thời kỳ này, hàng loạt các giáo trình và công trình chuyên khảo viết về tư sản người Việt nói chung đã được xuất bản. Cụ thể như: Cuốn “Tìm hiểu giai cấp tư sản Việt Nam thời Pháp thuộc” của Nguyễn Công Bình do Nhà xuất bản Văn- Sử- Địa ấn hành vào năm 1959 [20]. Trong công trình này tác giả tìm hiểu nguồn gốc hình thành và quá trình phát triển của tư sản
8 người Việt từ một tầng lớp người nhỏ bé trong cơ cấu giai cấp xã hội ở đầu thế kỷ XX, vươn lên thành một giai cấp thực thụ từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất. Nêu và phân tích đặc điểm kinh tế của tư sản người Việt trong thời Pháp thuộc. Đồng thời, công trình cũng đã giới thiệu sơ lược về thái độ chính trị của giai cấp tư sản người Việt trong cách mạng qua hai thời kỳ khác nhau: thời kỳ trước và sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, nắm ngọn cờ lãnh đạo cách mạng. Đây là công trình nghiên cứu khá công phu và tương đối đầy đủ về tư sản người Việt thời Pháp thuộc. Trong đó rải rác ở một số trang có nêu tên, lĩnh vực sản xuất, kinh doanh, số vốn của một số tư sản người Việt ở lĩnh vực thủ công nghiệp, công nghiệp, thương nghiệp, in ấn… Bước đầu nêu lên nguồn gốc xuất thân và phác họa sự trưởng thành của tư sản người Việt nói chung. Tuy nhiên, do đây là công trình tìm hiểu về tư sản người Việt trên cả nước nói chung nên chưa nghiên cứu có hệ thống, toàn diện về tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX. Cuốn “Về giai cấp tư sản Việt Nam: Một số ý kiến về sự hình thành và phát triển của giai cấp tư sản Việt Nam” của tác giả Minh Tranh và Nguyễn Kiến Giang, do Nhà xuất bản Sự thật ấn hành vào năm 1959 [141]. Nội dung của công trình tập trung tìm hiểu quá trình phát sinh, phát triển, hoạt động sản xuất, kinh doanh và tham gia phong trào dân tộc dân chủ của giai cấp tư sản người Việt qua hai giai đoạn lịch sử: 1858 - 1920 và 1920 - 1945. Tác động của chính sách thống trị, khai thác bóc lột của thực dân Pháp lên toàn bộ nền kinh tế - xã hội nước ta và quá trình phát triển đầy thăng trầm của tư sản người Việt. Thông qua đó, công trình bước đầu đánh giá về vai trò của tư sản người Việt trong phong trào dân tộc dân chủ ở Việt Nam trong hơn hai thập niên đầu thế kỷ XX. Trong khi trình bày sự trưởng thành, hoạt động sản xuất, kinh doanh và lập luận về vai trò của tư sản người Việt, công trình có nêu nhưng chưa đầy đủ tên, lĩnh vực, quy mô sản xuất, kinh doanh, thực lực về vốn, số lượng công nhân sử dụng của một số công ty, hội buôn, xưởng sản xuất ở Trung Kỳ tiêu biểu như Liên Thành, Quảng Nam hiệp thương công ty, Phượng Lâu... Bước đầu nêu lên và đánh giá vai trò về mặt chính trị - xã hội của tư sản người Việt thời Pháp thuộc. Cuốn “Mầm mống tư bản chủ nghĩa và sự phát triển của chủ nghĩa tư bản Việt Nam” của tác giả Đoàn Trọng Truyến do Nhà xuất bản Sự thật ấn hành vào năm 1959 [145]. Công trình chủ yếu nghiên cứu về sự xuất hiện mầm mống tư bản
9 chủ nghĩa ở Việt Nam từ thời kỳ phong kiến cho đến khi thực dân Pháp xâm lược và thống trị Việt Nam. Gắn với đó, nội dung có đề cập đến quá trình hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt qua hai thời kỳ: thời kỳ từ cuối thế kỷ XIX đến hết Chiến tranh thế giới thứ nhất (1918) và thời kỳ từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất đến năm 1945. Đồng thời, công trình đã đưa ra nhận định về phạm vi, quy mô hoạt động sản xuất, kinh doanh, đặc điểm về kinh tế và thái độ chính trị của bộ phận giai cấp này đối với cách mạng Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945. Trong khi minh chứng cho sự trưởng thành của tư sản người Việt, tác giả nêu lên tên tuổi, lĩnh vực kinh doanh và có đánh giá về những hoạt động sản xuất, kinh doanh của một số tư sản người Việt. Cuốn “Đặc điểm hình thành giai cấp tư sản Việt Nam” của M.A. Trescov do Nhà xuất bản Khoa học, Mátxcơva ấn hành năm 1968 [143] đề cập đến quá trình phát triển của tư sản người Việt thời Pháp thuộc. Bằng số liệu cụ thể về số lượng người, vốn và công nhân làm thuê trong các cơ sở sản xuất kinh doanh của tư sản người Việt khẳng định sự yếu đuối về mọi mặt của tư sản người Việt thời Pháp thuộc trong sự so sánh với tư sản Pháp. Ngoài những công trình đề cập và đi sâu nghiên cứu về tư sản người Việt Nam nói chung nêu trên, trong những năm 1954 - 1975 còn phải kể đến một số công trình khác trong quá trình nghiên cứu có đề cập đến tư sản người Việt thời Pháp thuộc. Có thể điểm qua một số cuốn như: “Tài liệu tham khảo lịch sử Cách mạng cận đại Việt Nam, tập 4” của Trần Huy Liệu, Văn Tạo, Hướng Tân do Ban Nghiên cứu Văn- Sử- Địa xuất bản năm 1956 [91], đã khái quát quá trình ra đời và phát triển của tư sản người Việt từ khi mới chỉ là một tầng lớp nhỏ bé đến lúc trở thành một giai cấp trong cơ cấu giai cấp của xã hội Việt Nam thuộc địa. Các tác giả cũng đã trình bày khái quát hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt trên khắp cả nước trong thời kỳ 1918 - 1930, trong đó có một số tư sản người Việt điển hình ở Trung Kỳ trên từng lĩnh vực cụ thể như công nghiệp, thương nghiệp, nông nghiệp… Qua những số liệu cụ thể, công trình đánh giá địa vị kinh tế của tư sản người Việt trong sự so sánh với tư sản ngoại quốc. Đồng thời, các tác giả còn nêu lên tác động của cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914 - 1918) đến sự chuyển biến trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt.
10 Cuốn “Bàn về cách mạng Việt Nam” của Trường Chinh [37] và “Dưới lá cờ vẻ vang của Đảng, vì độc lập, tự do, vì chủ nghĩa xã hội tiến lên giành những thắng lợi mới” của Lê Duẩn [47] đề cập đến sự phân hóa của tư sản người Việt thành hai bộ phận: tư sản mại bản và tư sản dân tộc; nêu thái độ chính trị và đánh giá khả năng tham gia phong trào dân tộc dân chủ của mỗi bộ phận tư sản nêu trên. Tác giả Minh Tranh với cuốn “Tìm hiểu lịch sử phát triển của xã hội Việt Nam” [140], đề cập đến quá trình hình thành và phát triển của giai cấp tư sản Việt Nam. Từ một tầng lớp phát triển thành giai cấp, có đầy đủ vị thế về kinh tế và ý thức giai cấp. Qua đó đã dẫn chứng ra một số lĩnh vực tiêu biểu có sự tham gia hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt. Riêng phần viết về tư sản người Việt ở Trung Kỳ rất ít, chỉ nêu tên, lĩnh vực kinh doanh của một số tư sản tiêu biểu, thiếu tính hệ thống và chưa chi tiết. Trong khi đó, tác giả Phan Gia Bền trong cuốn “Sơ thảo lịch sử phát triển thủ công nghiệp Việt Nam” [31] đã nghiên cứu sơ lược lịch sử phát triển của thủ công nghiệp Việt Nam qua các thời kỳ, vấn đề mầm mống tư bản chủ nghĩa trong thủ công nghiệp Việt Nam, những ảnh hưởng của chủ nghĩa tư bản Pháp đối với thủ công nghiệp Việt Nam, trong đó có nhắc tới một số cơ sở sản xuất thủ công nghiệp, hiệu kinh doanh, các sản phẩm thủ công của tư sản người Việt ở Trung Kỳ thời Pháp thuộc. Bên cạnh đó, thời kỳ 1945 - 1975 có nhiều bài viết về tư sản người Việt được đăng trên các tạp chí mà chủ yếu là Tập san Văn - Sử - Địa và Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử của nhiều tác giả khác nhau, đề cập về quá trình ra đời, phát triển, đặc điểm cũng như vai trò của tư sản người Việt trong phong trào giải phóng dân tộc đầu thế kỷ XX, trong đó có tư sản người Việt ở Trung Kỳ. Tiêu biểu phải kể đến như: Bài “Hoạt động kinh doanh của tư sản dân tộc Việt Nam dưới thời Pháp thuộc” của Nguyễn Công Bình, Tập san Văn - Sử - Địa số 4, năm 1955 [18], đề cập những nét khái quát tình hình công thương nghiệp ở Việt Nam từ trước Chiến tranh thế giới thứ nhất đến năm 1918, nêu tên một số nhà buôn, hội buôn, một số tư sản dân tộc tiêu biểu kinh doanh trong các ngành nghề khác nhau ở Trung Kỳ. Qua đó phản ánh sự chèn ép của tư bản Pháp đối với tư sản người Việt, dẫn tới sự bấp bênh trong hoạt động kinh doanh của họ. Tác giả này còn có loạt bài viết với nhan đề “Tình hình và đặc tính của giai cấp tư sản Việt Nam trong thời Pháp thuộc” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa, từ số 41 đến số 46 năm 1958 [21], [22], [23], [24], [25], [26], đề
11 cập đến quá trình phát triển của tư sản người Việt qua từ đầu thế kỷ XX đến hết năm 1945 và rút ra một số đặc điểm của họ trong thời kỳ Pháp thuộc. Trong khi đó, tác giả Minh Tranh lại có các bài viết đề cập đến quá trình hình thành giai cấp tư sản Việt Nam và đặc điểm, vai trò của họ trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc. Với bài “Thử bàn về sự hình thành của giai cấp tư sản Việt Nam” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa, số 17 năm 1956 [139], tác giả đề cập đến sự hình thành tầng lớp tư sản người Việt, sự phát triển lên thành giai cấp, bước phát triển kinh tế hàng hóa, tiền tệ ở Việt Nam. Đồng thời, nêu lên những nhận định ban đầu về sự hình thành giai cấp tư sản Việt Nam. Còn trong bài “Một vài đặc điểm của tư sản Việt Nam và vai trò của họ trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa số 23 năm 1956 [138], tác giả nêu một số đặc điểm chủ yếu của giai cấp tư sản người Việt, trong đó có tư sản người Việt ở Trung Kỳ về phương diện kinh tế và thái độ chính trị của bộ phận giai cấp này trong cuộc cách mạng phản đế, phản phong. Theo đó, tác giả khẳng định tư sản người Việt có quan hệ kinh tế với phong kiến, kinh doanh trong điều kiện luôn bị đế quốc chèn ép nên chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực thương nghiệp, nếu có hoạt động về công nghiệp cũng hết sức nhỏ bé. Vì vậy, nội bộ tư sản người Việt luôn luôn bị phân hóa, càng về sau yếu tố mại bản tăng lên và yếu tố dân tộc ngày càng giảm sút. Ngoài ra, tác giả Đào Hoài Nam trong bài “Góp vào việc nghiên cứu tình hình và đặc điểm giai cấp tư sản Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa, số 3 năm 1959 [98] cũng đề cập đến các vấn đề sản xuất hàng hóa, sự ra đời của chủ nghĩa tư bản ở Việt Nam, từ đó đi đến những nhận định về tư sản người Việt trên các khía cạnh: quá trình tích lũy vốn, số lượng, sự phân hóa, thái độ chính trị… Từ năm 1975 đến nay, trong điều kiện hòa bình, nhằm góp phần nghiên cứu sâu tác động của chính sách khai thác thuộc địa của thực dân Pháp với xã hội Việt Nam, cũng như cơ cấu giai cấp trong xã hội Việt Nam thời thuộc địa, giới sử học Việt Nam đã quan tâm nghiên cứu về tư sản người Việt. Trong đó, tập trung tìm hiểu về hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt tiêu biểu phải kể đên các công trình như: Cuốn “Cơ cấu kinh tế - xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 - 1945)” của Nguyễn Văn Khánh [74] khi trình bày quá trình hình thành và phát triển cơ cấu kinh tế thuộc địa ở nước ta có đề cập đến sự ra đời, phát triển thành giai cấp
12 và khái quát hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt, trong đó có một số tư sản người Việt ở Trung Kỳ. Tác giả Vũ Huy Phúc trong công trình “Tiểu thủ công nghiệp Việt Nam (1858 - 1945)” xuất bản năm 1996 [112] tìm hiểu về hoạt động của thủ công nghiệp Việt Nam trong các giai đoạn 1858 - 1919, 1919 - 1930 và 1930 - 1945, trong đó có nhắc tới một số ngành nghề thủ công phát triển theo lối sản xuất tư bản chủ nghĩa ở khu vực Trung Kỳ. Trong khi đó, tác giả Trần Văn Giàu, Nguyễn Ngọc Cơ lại quan tâm về thái độ chính trị, hoạt động và vai trò của tư sản người Việt trong phong trào dân tộc dân chủ đầu thế kỷ XX. Với cuốn “Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám: Ý thức hệ tư sản và sự bất lực của nó trước các nhiệm vụ lịch sử” [54], tác giả Trần Văn Giàu nghiên cứu về hệ ý thức của giai cấp tư sản người Việt, những hạn chế về khả năng chính trị và sự bất lực của tư sản người Việt trong việc thực hiện nhiệm vụ của cuộc cách mạng dân tộc dân chủ từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945. Tác giả Nguyễn Ngọc Cơ trong cuốn “Phong trào dân tộc trong đấu tranh chống Pháp ở Việt Nam (1885 - 1918)” do Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội ấn hành năm 2007 [39] nghiên cứu về những biến đổi trong cơ cấu kinh tế - xã hội dưới tác động của chính sách khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, sự xuất hiện của tầng lớp tư sản người Việt và diễn biến của phong trào dân tộc theo khuynh hướng dân chủ tư sản đầu thế kỷ XX (đến năm 1918). Ngoài ra, những năm gần đây, trên các Tạp chí Lịch sử Đảng, Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử đăng tải một số bài viết về tư sản người Việt nói chung. Các bài viết này tuy không nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện về tư sản người Việt nhưng lại đề cập đến những khía cạnh khác nhau về tư sản người Việt như sự ra đời, quá trình trưởng thành; hoạt động sản xuất, kinh doanh; sự tham gia vào phong trào dân tộc, dân chủ của họ những năm đầu thế kỷ XX; đặc biệt đã bước đầu đưa ra những nhận định về đặc điểm, vị trí, vai trò của tư sản người Việt trong tiến trình lịch sử dân tộc. Có thể dẫn ra đây các bài viết đó như: Bài “Suy nghĩ về giai cấp tư sản dân tộc, quá khứ và hiện tại” của Vũ Dương Ninh đăng trên Tạp chí Lịch sử Đảng [111], đề cập đến việc đánh giá vai trò của giai cấp tư sản dân tộc ở các nước châu Á trong tiến trình lịch sử dân tộc của các nước, từ đó rút ra những bài học kinh nghiệm cho công cuộc xây dựng nền kinh tế theo định hướng xã hội chủ nghĩa hiện nay ở Việt Nam. Tác giả Trần Viết Nghĩa với bài viết “Hoạt động chấn hưng thực
13 nghiệp của tư sản Việt Nam đầu thế kỷ XX” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử [104], lý giải nguyên nhân vì sao tư sản người Việt thực hiện phong trào chấn hưng thực nghiệp, những vấn đề cơ bản mà hoạt động chấn hưng thực nghiệp tập trung vào như: đánh giá vai trò của thực nghiệp đối với đất nước; vai trò của từng ngành kinh tế; chấn hưng nội hóa, bài trừ ngoại hóa; thành lập các hội công thương. Trong đó có đề cập đến những hội buôn, công ty tiêu biểu của tư sản người Việt và hoạt động cạnh tranh của họ với tư sản Pháp kiều và Hoa kiều. Còn tác giả Phạm Xanh và Nguyễn Dịu Hương lại có bài viết với nhan đề “Hội Bắc Kỳ công thương đồng nghiệp và Hữu Thanh tạp chí với vấn đề bảo vệ quyền lợi của giai cấp tư sản Việt Nam” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử [147], nêu khái quát về Hội Bắc Kỳ công thương đồng nghiệp và Hữu Thanh tạp chí với hệ thống chi hội ở khu vực Trung Kỳ và những hoạt động của hội này trong việc bảo vệ quyền lợi của giới tư sản Việt Nam trên lĩnh vực kinh tế và chính trị thông qua Tạp chí Hữu Thanh. Trong đó, nêu tên một số tư sản người Việt tiêu biểu trong hoạt động kinh doanh ở Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ. Đặc biệt, năm 2012 tác giả Trần Thanh Hương đã nghiên cứu và bảo vệ thành công Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Tư sản Việt Nam ở Bắc Kỳ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX” tại Đại học Sư phạm Hà Nội [72]. Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu khá toàn diện về tư sản người Việt ở một khu vực cụ thể. Luận án đề cập đến bối cảnh lịch sử thế giới và trong nước với tư cách là những tiền đề cho sự ra đời của tầng lớp tư sản người Việt; những hoạt động trên lĩnh vực kinh tế, chính trị và đánh giá đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Bắc Kỳ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX. Qua đó, cung cấp những tư liệu về tư sản người Việt ở Bắc Kỳ, là cơ sở để tác giả so sánh với tư sản người Việt ở Trung Kỳ khi giải quyết nội dung của luận án. Điểm qua các công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung đã công bố nêu trên, có thế thấy rằng: - Những công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung chủ yếu được xuất bản trong những năm 1954 - 1975. Từ năm 1975 đến nay hầu như không có một quyển sách chuyên khảo nào về tư sản người Việt được xuất bản, mà chủ yếu là các bài viết đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành.