Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế

Chia sẻ: Hương Hoa Cỏ Mới | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:280

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế, qua đó đưa ra các đánh giá, nhận định trên các cơ sở khoa học về những đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tại Quần thể di tích Cố đô Huế.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM ------------------------------------ Phan Lê Chung NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN CÁC DI VẬT ĐỒ ĐỒNG TIÊU BIỂU TẠI QUẦN THỂ DI TÍCH CỐ ĐÔ HUẾ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Hà Nội - 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH VIỆN VĂN HÓA NGHỆ THUẬT QUỐC GIA VIỆT NAM ------------------------------------ Phan Lê Chung NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN CÁC DI VẬT ĐỒ ĐỒNG TIÊU BIỂU TẠI QUẦN THỂ DI TÍCH CỐ ĐÔ HUẾ Chuyên ngành: Lý luận và lịch sử mỹ thuật Mã số: 9210101 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS VĨNH PHỐI GS.TS TRƯƠNG QUỐC BÌNH Hà Nội - 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế là do cá nhân tôi thực hiện. Đây là công trình được đúc rút từ các nhận định khoa học của bản thân cũng như sự hỗ trợ của người hướng dẫn khoa học cố PGS.Vĩnh Phối và GS.TS Trương Quốc Bình. Các nội dung trích dẫn trong luận án đều được tôi trích chính xác nguồn dẫn. Tôi xin cam đoan nội dung trên là hoàn toàn trung thực và tôi xin chịu trách nhiệm trước pháp luật và cơ sở đào tạo về những nội dung trên. Hà Nội, ngày tháng năm 2021 Nghiên cứu sinh Phan Lê Chung
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i MỤC LỤC .................................................................................................................. ii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT................................................................................. iii MỞ ĐẦU .....................................................................................................................1 Chương 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU , CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .............................................................................14 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................14 1.2. Cơ sở lý luận ......................................................................................................28 1.3. Sự tác động bối cảnh văn hoá xã hội và khái quát đối tượng nghiên cứu……………………………………………………………………………………....…41 Chương 2. NHẬN DIỆN NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN CÁC DI VẬT ĐỒ ĐỒNG TIÊU BIỂU TẠI QUẦN THỂ DI TÍCH CỐ ĐÔ HUẾ ...............................70 2.1. Đặc điểm nghệ thuật trang trí trên các nhóm di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế ................................................................................................70 2.2. Đề tài, kiểu thức và thủ pháp trong nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế ...................................................................85 2.3. Ngôn ngữ biểu đạt nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế……………………………………………………….108 Chương 3. BÀN LUẬN NHỮNG ĐẶC TRƯNG VÀ GIÁ TRỊ NGHỆ THUẬT TRANG TRÍ TRÊN CÁC DI VẬT ĐỒ ĐỒNG TIÊU BIỂU TẠI QUẦN THỂ DI TÍCH CỐ ĐÔ HUẾ……………………………………….124 3.1. Đặc trưng nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế ........................................................................................................124 3.2. Những giá trị của nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế ..............................................................................................141 KẾT LUẬN .............................................................................................................161 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ ........................163 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................................164 PHỤ LỤC………………………………………………………………………......176
iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Chữ viết đầy đủ B.A.V.H Bulletin des Amis du Vieux Hue CVCĐ Cổ vật cung đình CVCĐH Cổ vật cung đình Huế H Hình NCS Nghiên cứu sinh Nxb Nhà xuất bản PL Phụ lục QTDTCĐH Quần thể di tích Cố đô Huế TPHCM Thành phố Hồ Chí Minh tr Trang
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Cùng với chiều dài thời gian lịch sử nghệ thuật của dân tộc, thời kỳ các chúa và vua Nguyễn cũng đã có nhiều đóng góp về lĩnh vực văn hoá nghệ thuật. Trong đó, nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng được xem là một trong những điểm nhấn khá tiêu biểu cùng với các chất liệu đương thời khác như gỗ, đá, khảm sành sứ, nề đắp nổi. Giá trị nghệ thuật trang trí trên đồ đồng ở Huế càng được khẳng định hơn khi Quần thể di tích Cố đô Huế (QTDTCĐH) vinh dự được UNESCO công nhận là di sản văn hóa thế giới vào năm 1993 và 4 bộ di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế đã được công nhận là bảo vật quốc gia Việt Nam. Qua đó phần nào cho thấy các giá trị về văn hoá và thẩm mỹ thời kỳ các chúa và vua Nguyễn đã được nhìn nhận và đánh giá rõ nét hơn trong lịch sử nghệ thuật Việt Nam, đây cũng là tiền đề đặt ra của NCS trong việc xác định hướng nghiên cứu luận án của mình. 1.2. Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế trong suốt chiều dài lịch sử 9 đời chúa và 13 triều vua Nguyễn đã đạt được những giá trị cơ bản về ngôn ngữ, bố cục, kiểu thức trang trí… Đây là một chất liệu gắn bó với các giai đoạn văn hóa lịch sử cũng như sự tồn vong của mỗi triều đại, chất liệu này luôn được chọn lựa bởi tính trường tồn với thời gian, đồng thời qua đó còn thể hiện được tính biểu trưng của thời đại, khẳng định uy quyền thời kỳ đầu Nguyễn qua 11 chiếc vạc đồng thời các chúa Nguyễn, sự công phu tỉ mỷ qua từng đường nét, mảng chạm khắc trên những phường môn bằng đồng tại các công trình lăng tẩm và trước điện Thái Hoà hay trên 9 chiếc đỉnh đồng (Cửu Đỉnh) và 9 khẩu súng thần công (Cửu vị thần công) và các công trình tín ngưỡng tôn giáo như Đại Hồng Chung và khánh đồng ở chùa Thiên Mụ, chùa Thiền Tôn... Sự kế thừa kỹ thuật và phong cách đúc đồng của các làng nghề ở Bắc Bộ thế kỷ XVII - XVIII, kỹ thuật đúc và chế tác với các
2 nước phương Tây thông qua các kiểu thức, hoa văn và biểu tượng trang trí. Bên cạnh đó, số lượng di vật đồ đồng thời kỳ này còn lại hiện nay khá phong phú và đa dạng, vì vậy về cơ bản nghệ thuật trang trí trên đồ đồng thời kỳ này là một hướng nghiên cứu có cơ sở, dung lượng đầy đủ để tiến hành thực hiện luận án tiến sĩ nghệ thuật học. 1.3. Đề cập đến các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH, đến nay cũng đã có một số tài liệu của các tác giả trong và ngoài nước đặt vấn đề hoặc bàn luận, song phần lớn cũng chỉ mới dừng lại ở việc mô tả thông tin về văn hoá và sử liệu, lĩnh vực về nghệ thuật trang trí vẫn đang là một “khoảng trống” còn bỏ ngỏ, vì vậy hướng đi của luận án mong muốn được làm sáng tỏ hơn dưới góc độ này. 1.4. Bản thân NCS hiện đang sinh sống và làm việc tại thành phố Huế, trong quá trình công tác cũng có nhiều trăn trở đối với hướng nghiên cứu về nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH đây được xem là một điều kiện thuận lợi trong việc tiếp cận khảo sát, nghiên cứu các di vật tại các khu vực di tích tại Huế. Và trong quá trình nghiên cứu, khảo sát của mình NCS đã lựa chọn các di vật đồ đồng tiêu biểu thời các chúa và vua Nguyễn làm hướng đi cho luận án của mình. Từ những nhận định đó, NCS đã quyết định chọn đề tài Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế là hướng nghiên cứu để thực hiện luận án tiến sĩ nghệ thuật học của mình. Việc nghiên cứu và đưa ra những tính mới của luận án sẽ khai thác các khoảng trống còn bỏ ngỏ, từ đó tôn vinh những giá trị nghệ thuật của các thế hệ đi trước, góp phần gìn giữ những vẻ đẹp truyền thống mỹ thuật cổ trong dòng chảy nghệ thuật dân tộc.
3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Luận án nghiên cứu nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế, qua đó đưa ra các đánh giá, nhận định trên các cơ sở khoa học về những đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tại QTDTCĐH. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu, đánh giá tổng quan về tình hình nghiên cứu, những cơ sở lý luận và khái quát sự tác động của các yếu tố văn hoá, lịch sử, nghệ thuật liên quan đến đề tài, kiểu thức và đồ án của nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH. - Nghiên cứu những đặc trưng của ngôn ngữ trang trí như: bố cục, nhịp điệu, hình mảng, đường nét. Làm rõ mối liên hệ trong quá trình giao thoa và tiếp biến văn hoá trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Huế trong bình diện chung của nghệ thuật đồ đồng Việt Nam. - Nghiên cứu những giá trị nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH. - Nghiên cứu mối tương quan của đồ đồng tiêu biểu qua các thời kỳ phát triển. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH. Chính vì vậy luận án tập trung nghiên cứu và làm rõ các đặc điểm trang trí, kiểu thức biểu đạt và đề tài trang trí trên các di vật (cổ vật) tiêu biểu thời các chúa và vua Nguyễn tại QTDTCĐH. Bên cạnh đó, luận án đi sâu khai thác những yếu tố về các giá trị thẩm mỹ để làm rõ hơn truyền thống đúc đồng của người Việt đã được phát huy trong quá
4 trình Nam tiến và được phát triển mạnh mẽ trong bối cảnh Huế được chọn là kinh đô của triều Nguyễn. 3.2. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi thời gian: Luận án xác định phạm vi thời gian bao gồm giai đoạn các chúa Nguyễn và các vua Nguyễn (từ 1558 - 1945), trong đó giữa hai thời kỳ này có thời kỳ Tây Sơn tại Phú Xuân (1788 - 1801), tuy nhiên do thời gian quá ngắn và diễn ra trong thời điểm lịch sử chiến tranh liên tục, vì vậy chưa để lại dấu ấn về phong cách nghệ thuật nói chung và nghệ thuật trên đồ đồng nói riêng, phần lớn các đặc điểm trang trí thời kỳ này có nhiều nét tương đồng với thời các chúa Nguyễn. Chính vì vậy NCS xếp phong cách trang trí thời kỳ này vào phạm vi thời hậu các chúa Nguyễn, phạm vi nghiên cứu được xác định từ năm 1558 đến năm 1945. Phạm vi không gian: tại Quần thể di tích Cố đô Huế và một số khu vực có liên quan đến luận án thuộc địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế. Phạm vi đối tượng: các di vật đồ đồng tiêu biểu. Tổng quan phạm vi khảo sát thực tế để thực hiện luận án: Những địa điểm được liệt kê dưới đây là những nơi mà NCS đã trực tiếp khảo sát, ghi chép và đảm bảo đủ các nguồn ảnh tư liệu phục vụ cho các minh họa và phụ lục của luận án. + Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế Được thành lập vào năm 1923 với tên ban đầu là Bảo tàng Khải Định sau đó được đổi nhiều tên khác như Viện Tàng cổ, Viện Bảo tàng Huế, Bảo tàng Cổ vật, Bảo tàng Mỹ thuật Cung đình. Năm 2007 cho đến nay bảo tàng này đã chính thức được đổi thành Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế. Hiện nay bảo tàng còn lưu giữ khá nhiều đồ đồng thời các vua Nguyễn và có thể chia thành các bộ như: bộ đồ trang trí, đồ thờ tự, nhạc khí, đồ gia dụng, vũ khí... Về chuông các loại, hiện bảo tàng còn lưu giữ hơn 20 quả chuông từ thế kỷ
5 XIX đến XX, có đầy đủ các bộ biên chung, bác chung và có hình dạng khá phong phú và đa dạng như chuông hình trụ ống, chuông hình đuôi cá, chuông hình hoa loa kèn... Đặc biệt, nhất là hiện bảo tàng là nơi trưng bày 7 cái vạc đồng lớn thời chúa Nguyễn được cho là làm bởi một người Bồ Đào Nha lai Ấn Độ tên là Jean de la Croix. Đây được xem là những cổ vật có giá trị và nguyên vẹn nhất thời các chúa Nguyễn. Ngoài ra, bảo tàng cũng lưu giữ 6 khánh đồng thời các vua Nguyễn, dựa theo hình dáng có thể chia thành 2 nhóm chính đó là hình vân mây (vân khánh) và hình con dơi (phúc khánh). Trong bộ sưu tập còn có bộ chân đèn bằng đồng khá đa dạng và phong phú như hình rùa hạc, hình cành hoa, con tiện tròn... Bảo tàng còn có sách đồng thời Tự Đức được thực hiện bằng phương pháp chạm lõm, các đồ dùng sinh hoạt như ấm đồng, đồ ăn trầu, gương đồng. Về bộ nhạc lễ cung đình có đầy đủ chiêng, thanh la... phần lớn được đúc trong thời Minh Mạng, Thiệu Trị. Theo số liệu thống kê cơ bản thì hiện nay Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế có trên 700 hiện vật bằng chất liệu đồng, được phân bổ một số nơi tại địa bàn thành phố Huế như Đại nội, lăng Đồng Khánh, nhà lưu niệm bà Từ Cung... + Bảo tàng Lịch sử Thừa Thiên Huế Hiện nay còn lưu giữ 4 khẩu súng thần công thời các chúa Nguyễn (được vớt tại cửa biển Thuận An vào năm 2007). Theo thông tin trên súng được đúc vào năm 1660. Bốn khẩu súng này được chia thành 2 cặp, mỗi cặp chênh nhau 10cm về chiều dài (một cặp dài 164cm, cặp còn lại 174cm). Đường kính nòng súng tương đương nhau (bình quân khoảng 42cm). Bốn khẩu súng này còn rất nguyên vẹn, hoa văn trên thân súng được trang trí khá đơn giản với đề tài hoa lá ở gần đầu nòng súng, họa tiết hoa lá kết hợp với động vật giữa thân súng [PL11.6.1-5, tr.230,231].
6 + Khu vực Hoàng Thành (Đại Nội) Mặc dù được biên chế thuộc Bảo tàng Cổ vật Cung đình nhưng 5 chiếc vạc đồng thời chúa Nguyễn lại được để trong khuôn viên khu vực Đại Nội (trưng bày tại phía sau lưng của điện Thái Hòa). Những chiếc vạc đồng này có kích thước rất lớn, các chi tiết hoa văn trang trí còn rất rõ nét. Bộ đề tài trang trí trên những chiếc vạc này được chia theo lối trang trí theo dạng ô hộc với sự kết hợp của những bộ đề tài hoa lá và chim thú. Bên cạnh đó khu vực Thế Miếu là nơi đặt bộ Cửu Đỉnh thời vua Minh Mạng. Đây là nhóm di vật thuộc bảo vật quốc gia Việt Nam. [PL11.8.1-4, tr.236,237]. Ngoài ra, các phường môn bằng đồng trên đường dẫn lối vào điện Thái Hoà cũng được thực hiện bằng đồng với đề tài Long ẩn vân. [PL11.12.1.1-2, tr.246]. Không gian phía trước Đại Nội được bố trí Cửu vị thần công chia thành hai bên mỗi bên 4 khẩu và bên còn lại là 5 khẩu, với tương ứng là 4 mùa xuân, hạ, thu, đông và ngũ hành (kim, mộc, thuỷ, hoả, thổ) [PL11.9.1-4, tr.238,239]. + Một số ngôi chùa trong tỉnh Thừa Thiên Huế Chùa Thiên Mụ: Xây dựng vào năm 1601 dưới thời của chúa Nguyễn Hoàng. Năm 1710 chúa Nguyễn Phúc Chu đã cho đúc một quả Đại Hồng Chung bằng đồng kích thước rất lớn cao khoảng 2,5m [PL11.1.1-4, tr.220- 221]. Ngoài ra tại chùa hiện nay còn lưu giữ một cái khánh bằng đồng được đúc vào năm 1677, tuy không phải xuất phát từ chùa này nhưng hiện đang là một chiếc khánh đồng quý hiếm với các hoa văn trang trí khá tinh xảo [PL11.5.1-4, tr.228-229]. Đây được xem là 2 bảo vật của nhà chùa và cũng là những minh chứng cho nghệ thuật trang trí trên đồ đồng thời các chúa Nguyễn. Chùa An Lưu: Hiện có 01 chuông đồng thời các chúa Nguyễn. Chùa La Chữ: Hiện có 01 chuông đồng thời Tây Sơn. Chùa Thiền Tôn: Hiện có 01 Đại Hồng Chung thời các chúa Nguyễn.
7 (Trong quá trình thực hiện luận án, NCS thực hiện một số nghiên cứu ngoài khu vực QTDTCĐH để so sánh và đối chiếu một số di vật đồ đồng thuộc cùng thời kỳ và một số di vật khác thời kỳ). 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi 1: Những yếu tố nào đã tác động đến sự hình thành và phát triển về chủ đề, bố cục, đường nét, hình mảng, kiểu thức trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Huế? Câu hỏi 2: Những nét đặc trưng nổi bật nào trong nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH? Câu hỏi 3: Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH có những đóng góp những giá trị gì cho nghệ thuật Việt Nam? Vai trò và vị trí của nghệ thuật trang trí đồ đồng tiêu biểu tại Huế trong dòng chảy nghệ thuật dân tộc? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu - Giả thuyết nghiên cứu 1: Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế kế thừa nền tảng các giá trị văn hoá nghệ thuật dân tộc với sự ảnh hưởng của các phong cách trang trí ở Đàng Ngoài (ảnh hưởng phong cách trang trí thời Hậu Lê) trong tinh thần giao thoa và tiếp biến văn hoá giữa các thời kỳ. Với sự tác động của các yếu tố về văn hoá, lịch sử và xã hội, nghệ thuật trang trí đồ đồng tại Huế chứa đựng ngôn ngữ biểu tượng sâu sắc, hàm chứa nhiều ý nghĩa ẩn dụ, đề tài hoa văn trang trí phản ánh bối cảnh không gian văn hoá xã hội đương thời. - Giả thuyết nghiên cứu 2: Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Huế có sự kết hợp hài hoà giữa hình tượng “hoá”, lối trang trí kết hợp hiện thực và siêu thực. Ngôn ngữ trang trí tổng hoà trên cơ sở trang trí với các thủ pháp kết hợp giữa trang trí khối cao phù điêu và thấp phù điêu. Sự
8 kết hợp hài hoà giữa tính nguyên tắc và vô nguyên tắc trong nhịp điệu của hình và nét. Bố cục trang trí đa dạng với các kiểu thức trang trí hình tròn hoặc chuyển động xung quanh hình tròn, phải chăng bố cục hình tròn trong thời kỳ này được thể hiện theo quan niệm trời tròn đất vuông của người Việt cổ? Những motif hình tròn và xoắn ốc kế thừa và ảnh hưởng từ những hoa văn Đông Sơn? Nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tiêu biểu ở Huế có sự kế thừa phong cách trang trí và kỹ thuật đúc đồng của các làng nghề ở Bắc Bộ thế kỷ XVII - XVIII, kỹ thuật đúc và chế tác với các nước phương Tây thông qua các kiểu thức, hoa văn và biểu tượng trang trí. - Giả thuyết nghiên cứu 3: Nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH chứa đựng những giá trị về văn hoá, lịch sử, giá trị về thẩm mỹ với những lối trang trí đặc trưng và tiêu biểu. Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu ở Huế có sự kế thừa của các yếu tố truyền thống dân tộc, qua đó xác định được vai trò và vị trí trong mối quan hệ tương quan phát triển của nghệ thuật Việt Nam nói chung và văn hoá Huế nói riêng. 5. Phương pháp nghiên cứu và phương pháp tiếp cận Để thực hiện luận án cần có sự phối kết hợp nhiều phương pháp nghiên cứu và phương pháp tiếp cận khác nhau nhằm đạt được mục tiêu hiệu quả cao nhất để chứng minh, luận giải các giả thuyết khoa học của hướng nghiên cứu. Vận dụng nhiều phương pháp nghiên cứu từ các lĩnh vực sử học, văn hoá học, mỹ thuật học, khảo cổ học… sẽ tạo ra góc nhìn đa chiều của các khía cạnh nghiên cứu. Trong luận án này, NCS sử dụng một số phương pháp chính như: thống kê phân loại, so sánh đối chiếu, phân tích tổng hợp, bên cạnh đó còn vận dụng thêm các phương pháp nghiên cứu khác như: phương pháp khảo sát điền dã, phương pháp phỏng vấn ý kiến chuyên gia…
9 5.1. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp khảo sát điền dã Đây là phương pháp giúp NCS quan sát trực tiếp, thu thập thông tin thực địa, kiểm chứng phục vụ cho các nội dung về trình bày luận cứ. Quá trình khảo sát điền dã thực địa này được thực hiện theo hai bước, đầu tiên là quan sát khảo tả ban đầu theo hình dạng, đặc điểm nhận diện, sau đó là quan sát phân tích chuyên sâu, kiểm tra đối chiếu để đưa ra những nhận định và đánh giá. Đối với giai đoạn khảo tả, cần chú trọng thực hiện ghi chép các số đo, chụp hình kỹ thuật số, thực hiện bản rập… Việc tiếp cận thực tế giúp cho NCS có một cảm quan tốt về bề mặt chất liệu, rèn luyện kỹ năng phân loại theo niên đại, thời kỳ. Nghiên cứu điền dã thực địa là quá trình tiếp cận di vật, mang lại những cảm quan thực tế và phân tích bằng trực giác của một người nghiên cứu. - Phương pháp phỏng vấn Phỏng vấn ý kiến chuyên gia là một trong những phương pháp nhằm thu nhận kiến thức, học tập kinh nghiệm của những thế hệ đi trước, đây là phương pháp cộng sinh kế thừa và phát triển trên nền tảng kiến thức của các chuyên gia trong lĩnh vực gần với hướng nghiên cứu của luận án, điều này sẽ giảm thiểu thời gian giúp cho NCS có thể nghiên cứu sâu vào trọng tâm của vấn đề. Để thực hiện luận án này bên cạnh sự hỗ trợ của giảng viên hướng dẫn, NCS đã có dịp được gặp các thầy cô, các chuyên gia khác để tiếp cận các ý kiến và quan điểm của các nhà nghiên cứu nhằm mục đích bổ khuyết thêm những nhận thức của các thế hệ đi trước, đồng thời là những ý kiến rất quan trọng giúp cho NCS vững chắc hơn các nhận định và phân tích trên cơ sở khoa học.
10 - Phương pháp so sánh đối chiếu Phương pháp này được áp dụng để đưa ra các cơ sở so sánh và đối chiếu giúp cho NCS có những nhận định về đặc điểm trang trí, yếu tố nhận diện, hình dáng vật thể, hoa văn trang trí… của các thời kỳ lịch sử. Phương pháp so sánh đối chiếu sẽ cho các kết luận liên quan về sự giống, khác nhau trong các giai đoạn và bối cảnh cụ thể. Ngoài ra, việc so sánh và đối chiếu với những hiện vật cùng, trước và sau niên đại tại các bảo tàng và điểm di tích đã giúp cho NCS có được những cơ sở khoa học để đưa ra những đánh giá và quan điểm về phong cách trang trí trên các di vật đồ đồng ở Huế. Đây cũng là một trong những phương pháp cơ bản nhưng lại rất hiệu quả trong nghiên cứu các vấn đề khoa học. Trong luận án này, NCS đã chú trọng đối sánh đặc điểm trang trí đồ đồng thời chúa Nguyễn và vua Nguyễn, đối sánh đặc điểm trang trí giữa Đàng Trong với Đàng Ngoài, đối sánh với văn hoá bản địa và một số nước phương Tây trong thời kỳ giao lưu và tiếp biến văn hoá. - Phương pháp thống kê và phân loại Với một số lượng lớn các di vật đồ đồng hiện lưu giữ tại cố đô Huế thì phương pháp thống kê và phân loại sẽ giúp cho NCS sắp xếp một cách khoa học theo từng thời kỳ như thời các vua Nguyễn, các chúa Nguyễn, phân loại di vật theo không gian trưng bày nội thất, ngoại thất hoặc phân chia theo từng chủ đề, hình dạng khác nhau. Đối với nội dung chính của luận án này NCS chú trọng phân loại theo thời kỳ, theo hình dạng trang trí, kiểu thức trang trí, bên cạnh đó cũng phân tích thêm yếu tố nguồn gốc theo công năng phục vụ cung đình hay trong các hoạt động tín ngưỡng. Đi sâu vào nghiên cứu, phương pháp này có thể sử dụng để thống kê các hoa văn hoạ tiết trang trí, phân loại theo chủ đề như: nhóm trang trí thực vật, nhóm trang trí động vật, hiện tượng tự nhiên…
11 - Phương pháp tổng hợp và phân tích Phương pháp tổng hợp và phân tích là một trong những phương pháp trọng tâm và cốt lõi đối với những hướng nghiên cứu mỹ thuật cổ như lĩnh vực trang trí trên đồ đồng ở Huế. Việc tổng hợp phân tích từ nhiều nguồn khác nhau như: tài liệu cổ sử, tài liệu nước ngoài, sách báo, tạp chí, các bản dịch song ngữ, nguồn internet… sẽ cung cấp cho NCS cái nhìn tổng quan về vấn đề nghiên cứu, các nhận định về khoa học về nội dung nghiên cứu. Bên cạnh đó, NCS tổng hợp và phân tích cơ sở dữ liệu và phân thành hai dạng cơ bản mang tính chất định tính và định lượng cụ thể. Đối với mỗi loại thông tin khác nhau thì có thể áp dụng phương pháp phân tích và phương pháp logic để bổ sung các nguồn tư liệu cần thiết để xây dựng nội dung luận án. 5.2. Phương pháp tiếp cận liên ngành, đa ngành Đây là phương pháp hữu ích nhằm mục đích khai thác tối đa mọi khía cạnh của cơ sở dữ liệu từ các chuyên ngành khác nhau như: Văn hoá học, văn hoá dân gian, sử học, khảo cổ học… ở mỗi lĩnh vực khác nhau thì cũng sẽ cho thấy những cái nhìn đa chiều. Trong lĩnh vực nghiên cứu mỹ thuật cổ, quá trình nghiên cứu một di vật cần có những cái nhìn tổng quan đa chiều, đa diện. Cùng trên một di vật nhưng ở góc độ sử học sẽ cho thấy những dữ liệu về bối cảnh lịch sử, ở lĩnh vực khảo cổ học sẽ cho biết kết cấu, đặc điểm nhận dạng, hay ở góc độ văn hoá học sẽ làm rõ các giá trị biểu tượng, góc độ mỹ thuật sẽ phân tích các yếu tố đặc điểm nhận diện, quy tắc trang trí… việc tiếp cận về mặt văn hoá, xã hội được vận dụng để sử dụng hệ quy chiếu xã hội, bối cảnh lịch sử, đặc điểm vùng miền, tôn giáo, tín ngưỡng để đưa ra những phân tích và phán đoán những đặc điểm nghệ thuật trang trí nhằm góp phần hỗ trợ và hoàn thiện thêm những kiến giải khoa học của luận án. Đây là những yếu tố quan trọng, tương tác qua lại với nhau giúp cho NCS có thể vận dụng được
12 kết quả trong nhiều lĩnh vực để đưa ra những quan điểm và định hướng nghiên cứu của mình. 6. Những đóng góp mới của luận án Kết quả nghiên cứu của luận án Nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại Quần thể di tích Cố đô Huế là một công trình nghiên cứu chuyên sâu và đảm bảo được tính hệ thống. Quá trình nghiên cứu đã cho thấy nghệ thuật trang trí trên đồ đồng ở Huế là một nhánh của dòng chảy văn hoá nghệ thuật dân tộc nói chung và đối với văn hoá Huế nói riêng. Đây có thể được xem là thời kỳ giao thoa và tiếp biến văn hoá của phong cách trang trí ở Đàng Ngoài với văn hoá bản địa, ngoài ra thông qua các mối giao thương về đường biển đã có sự du nhập và kết hợp một số yếu tố trang trí cuả một số nước phương Tây như Bồ Đào Nha, Hà Lan, Pháp… chính những yếu tố này đã làm cho nghệ thuật trang trí trên đồ đồng ở Huế rất phong phú về thể loại và đa dạng về bố cục trang trí. Từ những kết quả và nhận định về mặt khoa học, luận án mong muốn sẽ làm sáng tỏ những giá trị nghệ thuật trang trí đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH trong bình diện chung về lịch sử văn hoá nghệ thuật dân tộc. Qua đó trở thành một sản phẩm khoa học phục vụ trong công việc tham khảo và nghiên cứu trong lĩnh vực văn hoá và nghệ thuật thời các chúa và vua Nguyễn. - Luận án đưa ra những nhận định khoa học dưới góc độ nghệ thuật trang trí nhằm phân tích những góc nhìn mới, những giá trị và quan niệm thẩm mỹ về nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tiêu biểu ở Huế. Những nhận định và phân tích đều được dựa trên các cơ sở khoa học và nhiều nguồn tài liệu thông tin đáng tin cậy từ các nhà xuất bản, các tạp chí chuyên ngành trong nước và quốc tế. - Đóng góp của luận án là cơ sở để áp dụng trong các học phần lý thuyết và thực hành phục vụ cho khối chuyên ngành lý luận và lịch sử mỹ
13 thuật, đồng thời là cơ sở dữ liệu sử dụng trong các cơ sở giáo dục về lĩnh vực văn hoá nghệ thuật, các cơ quan quản lý văn hoá, các đơn vị khác khi có nhu cầu sử dụng. Việc đánh giá và nhận định vai trò của những di vật đồng trong đời sống văn hoá tín ngưỡng của người Việt nói chung và cư dân tại khu vực kinh thành Phú Xuân nói riêng là điều kiện để hiểu hơn về bối cảnh và tình hình văn hoá xã hội trong thời kỳ bấy giờ. Ngoài ra, trong thời kỳ phát triển công nghiệp hoá hiện đại hoá hiện nay việc thực hiện luận án nghiên cứu và bảo tồn các giá trị văn hoá mỹ thuật cổ sẽ góp phần trong việc giáo dục ý thức cho các thế hệ trẻ về lòng tự tôn dân tộc, tinh thần biết yêu quý và gìn giữ các vẻ đẹp truyền thống cha ông. 7. Cấu trúc của luận án Luận án ngoài phần mở đầu (13 trang), kết luận (02 trang), tài liệu tham khảo (12 trang), phụ lục minh hoạ (100 trang), nội dung của luận án được kết cấu 3 chương: Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát đối tượng nghiên cứu (69 trang). Chương 2. Nhận diện nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH (54 trang). Chương 3. Bàn luận những đặc trưng và giá trị nghệ thuật trang trí trên các di vật đồ đồng tiêu biểu tại QTDTCĐH (37 trang).
14 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Những tài liệu về sử liệu và văn hoá nghệ thuật Nguyễn đóng góp một phần rất quan trọng trong việc lý giải các yếu tố trang trí, thẩm mỹ cũng như các lý giải cho việc sử dụng các yếu tố biểu tượng văn hoá và xã hội được thể hiện thông qua các hoa văn trang trí trên các di vật đồ đồng. Về sử học, đã có nhiều bộ sách nổi tiếng ra đời trong thời gian này như: Quốc triều thực lục, Thực lục tiền biên viết về sử thời các chúa Nguyễn, Thực lục tiền biên viết về thời các vua Nguyễn, Khâm định Việt sử thông giám cương mục được thực hiện thời vua Tự Đức, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Đại Nam nhất thống chí… do nhà vua cử các quan đại thần biên soạn. Tác giả Đỗ Bang đã nhận định: “Triều Nguyễn có ý thức xây dựng một nền văn hoá dân tộc, một chính sách giáo dục, khoa cử và đào tạo quan lại quy củ, một nền quốc sử hoàn chỉnh và quy mô, để lại những di sản vô giá cho hậu thế” [8, tr.49]. Nghiên cứu về nghệ thuật trang trí trên đồ đồng tiêu biểu tại Huế không chỉ nghiên cứu các tài liệu về nghệ thuật trang trí mà còn các tài liệu khác về văn hoá, lịch sử, khảo cổ học… Nghệ thuật trang trí đồ đồng thời kỳ này nằm trong sự giao lưu và tiếp biến của nhiều luồng văn hoá khác nhau, phong cách trang trí thời kỳ này là kết tinh của sự giao thoa nhiều luồng văn hoá, vì vậy việc làm sáng tỏ giá trị nghệ thuật sẽ góp phần trong việc đưa ra các nhận định mới về văn hoá mỹ thuật Nguyễn nói riêng và văn hoá Việt Nam nói chung. Việc nghiên cứu góc độ nghệ thuật trang trí trên đồ đồng thời kỳ này vẫn là “khoảng trống” còn bỏ ngỏ, phần lớn các tài liệu nghiên cứu về thời kỳ này chú trọng về các yếu tố văn hoá, sử liệu, một số bài viết có đề cập đến việc
15 phân tích một số biểu tượng trang trí, tuy nhiên chưa được xây dựng thành những công trình nghiên cứu chuyên biệt về lĩnh vực nghệ thuật trang trí trên đồ đồng. Đề cập đến cội nguồn văn hoá và sự giao thoa của các nền văn hoá tác giả Phạm Xuân Nam cũng đã cho một cái nhìn đa dạng văn hoá và sự đối thoại giao lưu với các nền văn hoá khác nhau thông qua cuốn Sự đa dạng văn hoá và đối thoại giữa các nền văn hoá một góc nhìn từ Việt Nam (2008). Tác giả đã làm rõ các giá trị văn hoá cội nguồn của dân tộc ở thời đại Văn Lang - Âu Lạc, sự đối thoại văn hoá với các hình thức khác nhau trong thời kỳ Bắc thuộc và chống Bắc thuộc… Cuốn Di sản văn hoá Chăm (2014) do tác giả Nguyễn Văn Kự đề cập cũng đã cho thấy sự tác động của văn hoá Chămpa trong tiến trình phát triển trong lĩnh vực nghệ thuật trang trí nói chung và trên đồ đồng nói riêng. Sự tác động này được thể hiện qua các đồ án trang trí và cách phân chia bố cục trang trí trên các nhóm di vật đồ đồng ở Huế. Nhóm tác giả Lê Văn Lan, Phạm Văn Kỉnh, Nguyễn Linh đã có những nhận định sâu sắc về những dấu tích của các di vật đồ đồng đầu tiên thông qua cuốn Những vết tích đầu tiên của thời đại đồ đồng thau ở Việt Nam (1963 ). Cuốn Trịnh Nguyễn diễn chí (tập I, II) (1986,1987) của tác giả Nguyễn Khoa Chiêm, do Sở Văn hoá Thông tin Bình Trị Thiên đã cung cấp một cái nhìn đa diện về thời kỳ giao tranh giữa Đàng Trong và Đàng Ngoài. Đây có thể được xem là thời kỳ giao thoa và tiếp biến văn hoá của phong cách trang trí thời Hậu Lê với văn hoá Chămpa bản địa, ngoài ra thông qua con đường ngoại thương đã có sự du nhập và kết hợp một số yếu tố trang trí cuả một số nước phương tây như Bồ Đào Nha, Hà Lan, Pháp… đã làm cho nghệ thuật trang trí trên đồ đồng ở Huế rất phong phú về thể loại và đa dạng về bố cục trang trí. Trong lĩnh vực mỹ thuật có những yếu tố cộng sinh, giao lưu và trao đổi giữa các nền văn hoá với nhau. Các yếu tố về vùng miền, quốc gia lãnh thổ đều có sự ảnh hưởng và tác động qua lại lẫn nhau thông qua nhiều hoạt