Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam

Chia sẻ: Cố Linh Thư | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:241

Thêm vào BST

Báo xấu

24
lượt xem 8
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật "Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam" được thực hiện với mục tiêu nhằm nghiên cứu tính thẩm mĩ, yếu tố tạo hình trong chế tác đồ chơi gỗ, nhằm xác định đặc điểm, giá trị về tạo hình và tiêu chí để phát triển lĩnh vực nghệ thuật này tại Việt Nam hiện nay. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ----------***---------- Phạm Như Linh NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT TP. HỒ CHÍ MINH - 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ----------***---------- Phạm Như Linh NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ TẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Chuyên ngành: Lí luận và lịch sử mỹ thuật Mã số: 9210101 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC PGS.TS. Huỳnh Quốc Thắng PGS.TS. Hoàng Minh Phúc TP. HỒ CHÍ MINH - 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận án tiến sĩ đề tài Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi. Các trích dẫn, số liệu, hình ảnh minh họa, ý kiến và nhận định khoa học của những tác giả khác nêu trong luận án là trung thực và có xuất xứ rõ ràng. Tôi xin chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Tp. HCM, ngày 25 tháng 4 năm 2022 Tác giả luận án Phạm Như Linh
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ........................................................................................... i DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT ................................................................... iii MỞ ĐẦU ...................................................................................................... 01 NỘI DUNG Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ ............ 09 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ............................................................ 09 1.2. Cơ sở lí luận của đề tài ........................................................................... 16 1.3. Khái lược lịch sử đồ chơi gỗ .................................................................. 34 Tiểu kết .......................................................................................................... 42 Chương 2: SỰ BIỂU ĐẠT NỘI DUNG VÀ HÌNH THỨC NGHỆ THUẬT TRONG TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ TẠI VIỆT NAM ................................ 43 2.1. Sự biểu đạt về hình thức tạo hình .......................................................... 44 2.2. Sự biểu đạt về nội dung .......................................................................... 66 2.3. Thành tựu và hạn chế trong nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam ....................................................................................................................... 81 Tiểu kết .......................................................................................................... 92 Chương 3: ĐẶC ĐIỂM, GIÁ TRỊ VÀ ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN CỦA NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ TẠI VIỆT NAM ................... 93 3.1. Đặc điểm nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ ở Việt Nam .......................... 93 3.2. Giá trị của nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ ở Việt Nam ....................... 107 3.3. Định hướng phát triển nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ Việt Nam ....... 116 Tiểu kết ........................................................................................................ 125 KẾT LUẬN ................................................................................................ 127 DANH MỤC CÔNG TRÌNH TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ...................... 133 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................ 134 PHỤ LỤC ................................................................................................... 143
iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 1. HN : Hà Nội 2. Nxb : Nhà xuất bản 3. NCS : Nghiên cứu sinh 4. PGS : Phó Giáo sư 5. TP.HCM : Thành phố Hồ Chí Minh 6. TS : Tiến sĩ 7. Tr. : Trang 8. TCN : Trước công nguyên
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Đồ chơi gỗ là những sản phẩm đồ chơi được chế tác từ vật liệu gỗ (vật liệu chủ yếu là gỗ và có kết hợp hỗ trợ từ một số vật liệu khác). Đồ chơi gỗ là sản phẩm có chức năng giải trí, phát triển thể chất, trí thông minh, cân bằng tâm lí và cả chức năng giáo dục, trong đó bao gồm giáo dục thẩm mỹ cho người chơi. Đồ chơi gỗ có đặc tính an toàn, sử dụng bền lâu, thân thiện với môi trường, mang tính đặc trưng của sản phẩm được làm thủ công hoặc được sản xuất công nghiệp một cách tinh tế, trau chuốt. Bản thân đồ chơi gỗ, ngoài tính công năng, sự tiện dụng và phù hợp với người dùng thì yếu tố thẩm mỹ cũng đóng góp vai trò vô cùng quan trọng, bởi sự hấp dẫn thị giác làm tăng giá trị giải trí cho sản phẩm tạo sự hấp dẫn thị giác cũng như giúp người sử dụng được thuận tiện hơn trong cách chơi. Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ là một trong những loại hình nghệ thuật ra đời sớm. Nó được biểu đạt qua các yếu tố như: điểm, đường nét, màu sắc, hình khối, không gian, chất liệu tạo nên các mối quan hệ tạo hình và tác động đến người chơi bằng cảm hứng thị giác và xúc giác. Tại Việt Nam, lịch sử về đồ chơi gỗ đã có từ lâu đời và vẫn được tiếp tục phát triển đến nay. Đồ chơi gỗ đáp ứng được những yêu cầu sản xuất và nhu cầu của xã hội đương đại như: nguồn nguyên liệu luôn sẵn có từ thiên nhiên, phù hợp với xu hướng sáng tạo thiết kế sản phẩm xanh, sạch, hợp tự nhiên, an toàn và bền vững. Có thể nói, việc phát triển những dòng sản phẩm được làm từ những vật liệu tự nhiên như đồ chơi gỗ là một liệu pháp giúp cân bằng cho đời sống tinh thần của một xã hội công nghệ, khi mà mỗi cá nhân bị hút vào những trò chơi, đồ chơi công nghệ, xa rời không gian tự nhiên đang có khuynh hướng dần bị cô lập và chìm đắm bởi những không gian ảo. Đồ chơi gỗ giúp
2 gắn kết mối quan hệ gần gũi, mật thiết giữa người với người, giữa người với thiên nhiên. Và như vậy, bao hàm trong đồ chơi gỗ là giá trị thẩm mỹ từ vẻ đẹp hình thức đến công năng sử dụng, nó phản ánh quan điểm, bối cảnh và sự phát triển của nền kinh tế, khoa học kĩ thuật, văn hóa và xã hội của một cộng đồng. Giờ đây, khi công nghệ sản xuất phát triển vượt bậc, đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ ngày càng cao của người chơi, các loại đồ chơi nói chung và đồ chơi gỗ nói riêng ngày càng tinh xảo, phức tạp, kích thích sự phát triển về thể chất và năng lực tư duy của người chơi. Sản phẩm đồ chơi gỗ đang dần hoàn chỉnh về chất lượng, về công nghệ sản xuất, về giá trị ứng dụng cũng như hấp dẫn về hình thức, mẫu mã đi cùng giá thành hợp lí. Hiện nay ở Việt Nam, các công trình nghiên cứu chuyên sâu về lĩnh vực sáng tạo tạo hình đồ chơi gỗ vẫn đang là một khoảng trống lớn, nguồn tài liệu đề cập đến cơ sở lí luận của đồ chơi và nghệ thuật tạo hình, thiết kế đồ chơi gỗ còn rất hạn chế, có rất ít bản dịch tiếng Việt, tài liệu tiếng Việt chỉ rải rác ở một vài bài báo trên các trang thông tin truyền thông. Đây là một vấn đề rất đáng lưu tâm, đặc biệt đối với NCS, vốn là một người làm chuyên môn về thiết kế và giảng viên làm việc trong lĩnh vực sáng tạo, giảng dạy thiết kế mỹ thuật và tạo dáng sản phẩm. Việc có ít công trình nghiên cứu đi trước vừa gây khó khăn vừa là thuận lợi cho NCS chọn lựa hướng nghiên cứu mới này. Điều này cho thấy được sự cần thiết của vấn đề nghiên cứu cùng ý nghĩa thực tiễn của nội dung đề tài. Nhìn chung nghiên cứu đồ chơi gỗ dưới góc độ nghệ thuật thị giác sẽ góp phần nâng cao giá trị nghệ thuật của một loại hình sản phẩm gần gũi với hoạt động văn hóa của con người nói chung và người Việt Nam nói riêng.
3 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích tổng quát Nghiên cứu tính thẩm mĩ, yếu tố tạo hình trong chế tác đồ chơi gỗ, nhằm xác định đặc điểm, giá trị về tạo hình và tiêu chí để phát triển lĩnh vực nghệ thuật này tại Việt Nam hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể Tìm hiểu tổng quan các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài, cơ sở lí luận và thực tiễn về nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ. Phân tích sự biểu đạt các yếu tố tạo hình của đồ chơi gỗ tại Việt Nam giai đoạn từ năm 1986 đến nay. Xác định/nhận diện đặc điểm, giá trị và một số tiêu chí, giải pháp phát triển nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam đương đại. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu Nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ, khảo sát nghiên cứu ở sự biểu đạt về hình thức (các yếu tố tạo hình đồ chơi gỗ như: hình, khối, màu, bố cục, chất liệu - kĩ thuật và công nghệ) và biểu đạt về nội dung (đồ chơi gỗ mang tính trí tuệ và tính giải trí). 3.2. Phạm vi không gian: Luận án nghiên cứu đồ chơi gỗ tại Việt Nam giai đoạn từ năm 1986 đến nay, được hiểu là toàn bộ đồ chơi gỗ xuất hiện tại Việt Nam bao gồm những đồ chơi gỗ truyền thống còn tồn tại đến nay, những đồ chơi gỗ được sản xuất và thiết kế tại Việt Nam (do các cơ sở sản xuất của người Việt và các nhà thiết kế Việt tạo ra), những đồ chơi gỗ được sản xuất tại Việt Nam theo mẫu mã nước ngoài, những đồ chơi gỗ của nước ngoài có mặt tại Việt Nam. Luận án giới hạn nghiên cứu ở hai loại đồ chơi gỗ (đồ chơi mang tính trí tuệ và tính giải trí) dành cho đối tượng người chơi từ 03-18 tuổi.
4 3.3. Phạm vi thời gian: Đồ chơi gỗ trong đề tài này với tư cách một sản phẩm công nghiệp trực tiếp liên quan nền kinh tế thị trường. Do vậy, nghiên cứu sự hình thành và phát triển đồ chơi gỗ nhất thiết cần theo tiến trình phát triển lịch sử của nó trong bối cảnh công nghiệp hóa - hiện đại hóa của Việt Nam và các nước trên thế giới. Theo hướng trên, luận án tập trung nghiên cứu đồ chơi gỗ tại Việt Nam chủ yếu ở giai đoạn từ năm 1986 đến nay. 4. Câu hỏi và giả thuyết nghiên cứu 4.1. Câu hỏi nghiên cứu Câu hỏi 1: Những yếu tố lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ nào tác động đến sự hình thành, phát triển của nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ nói chung và đồ chơi gỗ tại Việt Nam nói riêng ? Câu hỏi 2: Đồ chơi gỗ tại Việt Nam từ 1986 đến nay có những thành tựu và biểu hiện nghệ thuật tạo hình nào đáng chú ý? Câu hỏi 3: Đồ chơi gỗ Việt Nam có những giá trị, đặc điểm nghệ thuật tạo hình nào có thể lấy đó làm thế mạnh để phát triển tốt hơn trong giai đoạn tới? 4.2. Giả thuyết nghiên cứu Giả thuyết 1: Lịch sử phát triển của đồ chơi gỗ đi cùng với sự giao lưu tiếp biến văn hóa nên đồ chơi gỗ ở Việt Nam có tính tương đồng về nhiều mặt so với đồ chơi gỗ trên thế giới. Nhưng ở mặt khác, một số đồ chơi gỗ truyền thống còn tồn tại đến nay vẫn mang dấu ấn văn hóa Việt, tuy số lượng ít nhưng vẫn đậm đà bản sắc. Hơn nữa, gỗ là vật liệu truyền thống từ tự nhiên, dễ dàng tạo hình khiến cho đồ chơi gỗ có tính thẩm mỹ nổi bật và luôn mang nét đặc thù, rất phù hợp với nhu cầu và xu hướng của đồ chơi gỗ trong hiện tại và tương lai. Giả thuyết 2: Từ năm 1986 tới nay, cùng với sự “đổi mới” và “mở cửa” giao lưu hội nhập quốc tế, Việt Nam đã có một sự thay đổi mạnh mẽ về mọi
5 mặt. Quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong xu thế hội nhập, toàn cầu hóa đã tác động đến nhận thức của xã hội về các giá trị văn hóa, nghệ thuật, tính thẩm mĩ, tính giáo dục, tính kinh tế của văn hóa chơi dẫn đến khả năng mở ra nền công nghiệp mới: Công nghiệp đồ chơi gỗ. Sự biểu đạt các yếu tố tạo hình đồ chơi gỗ cũng ngày càng phong phú, đa dạng, hấp dẫn hơn. Giả thuyết 3: Từ xu hướng phát triển ngôn ngữ tạo hình truyền thống giao thoa cùng ngôn ngữ tạo hình hiện đại đã đem lại hiệu quả về thẩm mỹ thị giác cho người chơi, giúp cho họ có sự phát triển toàn diện về trí tuệ, thể chất, tinh thần, góp phần phát triển nền văn hóa thị giác. Trong hiện tại và tương lai, đồ chơi gỗ truyền thống Việt Nam kết hợp với những yếu tố đương đại sẽ không chỉ đơn thuần là việc tạo sự thu hút, hấp dẫn, kích thích trí tưởng tượng cho người chơi mà còn khơi nguồn những ý tưởng sáng tạo, tạo nên một thế hệ sản phẩm đồ chơi gỗ với nhiều giá trị mới, ngày càng tốt hơn, hoàn thiện hơn, tinh xảo hơn. Bên cạnh đó, yếu tố bản địa đóng vai trò quan trọng trong quá trình kế thừa giá trị thẩm mỹ của đồ chơi gỗ truyền thống, tích hợp với các giá trị đương đại, cùng sự học hỏi kinh nghiệm từ nền đồ chơi thế giới nhằm tạo nên những sản phẩm phù hợp với văn hóa của cộng đồng cư dân tại mỗi vùng đất, kết hợp với chất liệu địa phương để tạo nên một bản sắc riêng biệt vừa dân tộc vừa hiện đại của đồ chơi gỗ tại Việt Nam. 5. Phương pháp nghiên cứu 5.1. Phương pháp nghiên cứu Mỹ thuật học Phân tích đối tượng nghiên cứu từ góc độ mỹ thuật, lí luận và lịch sử mỹ thuật để luận giải những đặc điểm, và giá trị nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ thông qua các yếu tố đường nét, màu sắc, bố cục, ngôn ngữ tạo hình. Phương pháp này được kết hợp hướng tiếp cận liên ngành với Design học/ Khoa học thiết kế tạo dáng sản phẩm, Sử học, Văn hóa học, Dân tộc học nghệ thuật, Xã hội học Văn hóa nghệ thuật, Mỹ học, Tâm lí học nghệ thuật… nhằm làm rõ đặc
6 điểm tạo hình, giá trị nghệ thuật của đồ chơi gỗ dưới góc độ nghệ thuật tạo hình dân gian truyền thống và nghệ thuật tạo hình, thiết kế sản phẩm đồ chơi hiện đại. 5.2. Phương pháp phân tích và tổng hợp Thu nhập, hệ thống hóa những bài viết, công trình nghiên cứu của các học giả đi trước, để nắm rõ quá trình hình thành, phát triển, thay đổi, biến hoá của tạo hình đồ chơi gỗ theo trục thời gian lịch sử, từ đó phát hiện ra bản chất và quy luật của đối tượng nghiên cứu. Đây là hai phương pháp có quan hệ mật thiết với nhau tạo thành sự thống nhất không thể tách rời. Phương pháp phân tích lí thuyết thành những khía cạnh, những bộ phận, những mối quan hệ theo lịch sử để nhận thức, phát hiện và khai thác các khía cạnh khác nhau của lí thuyết từ đó chọn lọc những thông tin cần thiết phục vụ cho đề tài. Phương pháp tổng hợp: liên kết những mặt, những bộ phận, những mối quan hệ thông tin từ các lí thuyết đã thu thập được thành một chỉnh thể để tạo ra một hệ thống lí thuyết mới đầy đủ và sâu sắc về đối tượng nghiên cứu là nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ. 5.3. Phương pháp so sánh Luận án sử dụng phương pháp này để so sánh, đối chiếu những đặc điểm nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ truyền thống với hiện đại Việt Nam, đồ chơi gỗ Việt Nam với đồ chơi gỗ ở các nước trên thế giới, từ đó xác định được những điểm tương đồng và những nét đặc trưng riêng của nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ Việt Nam. 5.4. Phương pháp thống kê Tổng hợp, hệ thống hóa và thống kê, phân loại các loại đồ chơi gỗ và doanh nghiệp sản xuất có mặt tại Việt Nam theo tiến trình lịch sử, theo khu vực, vùng miền để làm cơ sở thực tiễn cho nghiên cứu.
7 5.5. Phương pháp nghiên cứu điền dã Thực hiện các chuyến nghiên cứu thực địa, khảo sát tại các triển lãm đồ chơi trên thế giới và khảo sát tại những địa phương ở Việt Nam về các cơ sở sản xuất đồ chơi gỗ truyền thống và hiện đại, các cửa hàng trưng bày và bán đồ chơi… để tiếp cận trực tiếp với đối tượng nghiên cứu, đối tượng sáng tạo ra sản phẩm đồ chơi gỗ, tiếp cận với người dùng, từ đó xây dựng cơ sở lí luận và thực tiễn, các luận cứ và luận giải cho đề tài. 5.6. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia Tham khảo đội ngũ những nhà thiết kế, họa sĩ, nhà khoa học, kĩ thuật viên… trực tiếp làm việc trong lĩnh vực sáng tạo đồ chơi gỗ có trình độ, am hiểu sâu về lĩnh vực này để có thêm những ý kiến đóng góp cũng như những ý kiến định hướng cho sự phát triển của lĩnh vực này. Cụ thể, tác giả luận án sẽ tham khảo ý kiến một số cá nhân làm việc trong ngành kinh doanh đồ chơi như bà Trần Thị Hải Đường, bà Đỗ Thị Thanh Bình (công ty Sách Thiết bị trường học TP.HCM), bà Nguyễn Thị Thái Hằng (công ty Hoàng Nguyên sản xuất đồ chơi đồ gỗ có thương hiệu Viettoys), ông Nguyễn Phùng Minh (giám đốc công ty đồ chơi gỗ Bách Việt),... Những câu chuyện và hình ảnh được cung cấp từ những chuyên gia trong lĩnh vực đồ chơi, là những đóng góp quý giá đối với việc nghiên cứu nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ. 6. Những đóng góp mới của luận án 6.1. Về mặt khoa học Luận án là một trong số rất ít công trình nghiên cứu đề cập đến nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ, nhìn nhận đồ chơi gỗ dưới góc nhìn của mỹ thuật học, coi đồ chơi là một sản phẩm không chỉ đảm bảo được công năng của một món đồ chơi mà còn mang giá trị nghệ thuật, tồn tại vẻ đẹp riêng như một tác phẩm của nghệ thuật tạo hình. Luận án cũng góp phần hệ thống hóa cơ sở lí luận và thực tiễn về lĩnh vực tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam, đánh giá được
8 thực trạng của lĩnh vực này trong giai đoạn hiện tại, để từ đó đưa ra các nhận định về đặc điểm, giá trị và hướng phát triển trong tương lai. Những nội dung khoa học này góp phần hoàn thiện thêm hệ thống lí thuyết, lí luận, cơ sở dữ liệu phục vụ cho trong giáo dục, đào tạo và nghiên cứu chuyên ngành thiết kế mỹ thuật nói chung, thiết kế tạo dáng sản phẩm nói riêng, đặc biệt là sản phẩm đồ chơi gỗ. 6.2. Về mặt thực tiễn Việc khẳng định và đề cao giá trị mỹ thuật, nghệ thuật tạo hình trong thiết kế tạo dáng sản phẩm đồ chơi gỗ, coi đó là một tiêu chí quan trọng trong sáng tạo tạo hình đồ chơi gỗ không chỉ đáp ứng được nhu cầu thị hiếu của người dùng trong xã hội đương đại mà còn góp phần nâng cao trình độ nhận thức, cảm thụ thẩm mỹ, làm rõ mối quan hệ có tính chất tương hỗ giữa giá trị thẩm mỹ với giá trị văn hóa, giáo dục, kinh tế, thương mại của sản phẩm đồ chơi gỗ. Những cơ sở lí luận và một số đề xuất về hướng giải pháp trong nghệ thuật tạo hình sản phẩm đồ chơi gỗ là nguồn dữ liệu tham khảo cho sinh viên và những người hoạt động trong lĩnh vực sáng tạo, thiết kế sản phẩm có thể dễ dàng, thuận lợi hơn trong việc định hướng, xây dựng ý tưởng khi bắt tay vào quá trình sáng tạo. 7. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu (8 trang), kết luận (6 trang), tài liệu tham khảo (10 trang) và phụ lục (93 trang). Nội dung luận án gồm 3 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lí luận và thực tiễn về nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ (36 trang) Chương 2: Sự biểu đạt nội dung và hình thức nghệ thuật trong tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam (50 trang) Chương 3: Đặc điểm, giá trị và định hướng phát triển của nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ tại Việt Nam (34 trang)
9 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH ĐỒ CHƠI GỖ Do tính chất của luận án nghiên cứu đặc thù về nghệ thuật (mỹ thuật ứng dụng) đồng thời có liên quan nhất định đến lĩnh vực công nghiệp sáng tạo (creative industry), cụ thể là đối tượng đồ chơi gỗ, chương 1 sẽ tập trung các nội dung cơ sở luận điểm về lý thuyết lẫn thực tế làm nền tảng cho các luận cứ trong chương 2 và luận giải ở chương 3 của luận án. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Qua nghiên cứu, xem xét đối tượng nghiên cứu và sử dụng các phương pháp nghiên cứu, tiếp cận đề tài, NCS nhận thấy các công trình nghiên cứu về đề tài về đồ chơi gỗ có mức độ dàn trải rộng khắp các lĩnh vực khoa học, văn hóa, xã hội, giáo dục, kinh tế,… Do đó, phần tổng quan nghiên cứu sẽ phân thành hai nhóm lớn. 1.1.1. Tài liệu trong nước nghiên cứu về đồ chơi, đồ chơi gỗ và các nghiên cứu liên ngành Năm 1962, Phạm Văn Cường, Nguyễn Thị Lệ viết sách Đồ chơi và trẻ em [5] trình bày một số ý kiến giúp lựa chọn và sử dụng đồ chơi cho phù hợp với sinh lí và tâm lí trẻ em, nhưng chưa đề cập về tạo hình cho đồ chơi. Năm 2004, Cao Tự Thanh dịch sách Lịch sử Trò chơi của Thái Phong Minh [17] là cuốn sách hiếm hoi xuất bản tại Việt Nam sự miêu tả về các trò chơi mà tác giả đã đích thân tham gia lúc còn nhỏ tuổi như đánh đáo, đánh khăng, chơi gụ, chơi bi, nhảy lò cò, nhảy dây… đây là danh sách trò chơi tham khảo cho đồ chơi gỗ - đối tượng nghiên cứu của luận án và được sử dụng trong chương 1 của luận án khi đề cập tới các khái niệm.
10 Luận án tiến sĩ giáo dục học của Trần Thị Ngọc Trâm nghiên cứu về Thiết kế và sử dụng trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát hóa của trẻ mẫu giáo lớn (5-6 tuổi) (2003, Hà Nội) [39] đã đưa ra lí luận và thực tiễn của việc thiết kế và sử dụng trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát của trẻ mẫu giáo lớn. Thiết kế và tổ chức thực nghiệm một hệ thống trò chơi học tập nhằm phát triển khả năng khái quát cho trẻ, thuộc lĩnh vực nghiên cứu Giáo Dục học. Năm 2015, cuốn Giáo trình đồ chơi trẻ em của Phạm Thị Loan và Phạm Thị Thư biên soạn [13] dành cho việc học tập, giới thiệu những vấn đề chung về đồ chơi cho trẻ mầm non, thuộc lĩnh vực nghiên cứu Giáo Dục học. Năm 2017, Vũ Hồng Nhi nhà nghiên cứu thuộc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, đã viết trong bài Đồ chơi và trò chơi dân gian cho trẻ em: Di sản văn hóa Việt Nam, trên Tạp chí Khoa học Xã hội và Quản lí Xã hội [23] rằng đồ chơi và trò chơi đóng vai trò quan trọng đối với trẻ em giải trí và giáo dục toàn diện phát triển, cả về thể chất và tinh thần. Nội dung bài viết là một gợi ý hay cho đề tài luận án trong chương 3, nghiên cứu về định hướng cho đồ chơi gỗ Việt Nam có tính giáo dục nhân cách toàn diện. Một số tài liệu nghiên cứu liên ngành NSC tiếp cập một số khái niệm liên quan trong Từ điển Tiếng Việt [28]; Từ điển mỹ thuật phổ thông của Đặng Thị Bích Ngân [17]; Giáo trình Nghệ thuật tạo hình của Đặng Thị Bích Ngân và Đặng Duy Lẫm [18] và Đề cương bài giảng mỹ thuật học, (tài liệu dùng cho sinh viên Đại học Sư phạm Mỹ thuật) nhằm bổ sung một số cơ sở lí luận về đề tài nghiên cứu. Đồ chơi truyền thống Việt có nét đằm thắm quê hương, như nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên viết trong cuốn Văn minh Việt Nam (1944, tái bản 2018), đã cho rằng: người Việt có chất nghệ sĩ nhiều hơn chất khoa học. Họ nhạy cảm hơn là có lí tính. Họ yêu thích văn học và trang trí [12, tr.42].
11 Từ năm 1982, tác giả Phạm Đỗ Nhật Tiến đã giới thiệu một lĩnh vực thiết kế khá mới ở Việt Nam, qua sách Mỹ thuật công nghiệp [36]. Công trình đã giới thiệu tổng quát các ngành nghề và tiến trình lịch sử phát triển của mỹ thuật công nghiệp, trong đó có đề cập đến ngành thiết kế sản phẩm nói chung từ góc độ lịch sử. Tuy nhiên, do xuất bản từ gần bốn mươi năm trước nên phần tư liệu từ sau năm 1982 đến nay về thiết kế đồ chơi gỗ còn thiếu. Điều này là khoảng trống về tư liệu nhưng lại là cơ hội để NCS tập trung nghiên cứu trong luận án. Về vấn đề nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ, nhà nghiên cứu Nguyễn Hồng Hưng cho rằng trước lúc nhận biết và tìm hiểu chi tiết của mọi hình thể, hành vi nhìn của thị giác mang tính giao tiếp,... mọi món đồ luôn được lựa chọn thông qua giao tiếp thị giác trước khi được sử dụng (Nguyên lí design thị giác) [10]. Họa sĩ Uyên Huy cũng đã khẳng định trong cuốn Nghệ thuật thị giác & những vấn đề cơ bản rằng trong lãnh vực hình thức thì chất liệu giữ vai trò quan trọng trong việc truyền đạt, tạo sự biến đổi phong phú về chất, làm tăng cảm xúc thẩm mỹ; tạo sự hài hòa về chất đối với môi trường lắp đặt tác phẩm; tạo sự phong phú về cảm xúc đối với sự phối hợp chất liệu; tàm tăng tuổi thọ của tác phẩm, ,... [11, tr.266]. Cuốn sách Cơ sở Phương pháp luận Design (tái bản 2012) của Lê Huy Văn là tài liệu hiếm hoi lưu truyền trong nhiều thế hệ nhà thiết kế công nghiệp về nghiên cứu phương pháp chuyên ngành cần được nhìn nhận và đánh giá từ hai yếu tố: tính chất diễn giải, tính công cụ và tính thực dụng. Sự phân tích có tính lịch sử các hoạt động về việc ứng dụng các phương pháp và đưa lí luận vào trong những hoạt động thực tiễn đã càng ngày càng trở thành trọng tâm của công tác nghiên cứu nói chung [41, tr.9]. NCS đã tiếp cận một số đề tài, công trình và luận án như Xây dựng chiến lược đào tạo ngành Mỹ thuật công nghiệp thời kì đầu công nghiệp hóa tại Việt Nam của Trần Bình (2005), đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ (MS B2002-25-
12 05); luận án thạc sĩ Hiệu quả thẩm mỹ của hình khối trong tạo dáng công nghiệp Việt Nam của Lê Thị Thu Chính (2012 khóa X) trường ĐHMT TP.HCM; Bài giảng điện tử cấp cơ sở: Tạo dáng đồ chơi công nghiệp của Bùi Quang Tiến (2008, lưu hành nội bộ, khoa MTCN trường Đại học Kiến Trúc TPHCM); đề tài nhánh thuộc Chương trình cấp Nhà nước về Quản lí và phát triển Lâm nghiệp: Tình trạng hiện tại và xu hướng phát triển đồ gỗ đến năm 2000 của Trần Văn Bình (1989, trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp HN) [2]. Ngoài ra, tác giả luận án còn tiếp cận một số các giáo trình giảng dạy như: giáo trình Khoa Đồ họa trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp, Hà Nội (1999), giáo trình Khoa Tạo dáng Công nghiệp Viện Đại học Mở, Hà Nội (2003), giáo trình Khoa Mỹ thuật Công nghiệp trường Đại học Tôn Đức Thắng, giáo trình Khoa Mỹ thuật Công nghiệp trường Đại học Kiến Trúc TP.HCM,... Hầu hết đây đều là tài liệu về các cơ sở lí thuyết thiết kế nói chung, lưu hành nội bộ, nên không có sự phổ biến rộng rãi. 1.1.2. Tài liệu ở nước ngoài trình bày về lịch sử đồ chơi, nghiên cứu về đồ chơi, và trình bày sản xuất thủ công đồ chơi gỗ Năm 1966, cuốn sách A History of Toys của Antonia Fraser [48] được xuất bản lần đầu có thể coi là một trong số hiếm các công trình nghiên cứu sớm nhất về đồ chơi. Cuốn sách là sự nghiên cứu về lịch sử của đồ chơi, sự quan tâm của nhà sử học, những mong muốn của người sưu tầm. Antonia Fraser cho rằng đặc điểm về lịch sử đồ chơi là tính phổ quát phi thường của chúng, cùng một mô hình đồ chơi cơ bản có thể được xuất hiện từ nhiều chủng tộc với các nền văn hóa của nhau. Nội dung này được sử dụng trong chương 3 của luận án khi đề cập đến tính phổ quát của đồ chơi gỗ Việt Nam. Năm 1974, cuốn Russkaa Igruska - Đồ chơi Nga - Russisches Spielzeug (bản tiếng Nga, tiếng Anh và tiếng Đức) của A. Shpikalov /A. Spikalov /A. Schpikalow, bìa cứng [44] mô tả đồ chơi dân gian Nga thể hiện giấc mơ về
13 một thế giới không có kẻ áp bức và không bị áp bức, nơi mà điều tốt sẽ chiến thắng cái ác và tất cả mọi người sẽ hạnh phúc. Đồ chơi có sự bảo hộ của nhà nước Liên Xô. Nội dung này được sử dụng trong chương 1 của luận án khi đề cập tới lược sử đồ chơi gỗ thế giới. Năm 1981, tạp chí Thủ công mỹ thuật Đức (Erzgebirgische Holzkunst aus Olbernhau, Hội thảo thủ công mỹ nghệ Veb ở Olbernhau, Hoạt động của trường đại học về thiết kế công nghiệp Halle - Burg Giebichenstein) [59] giới thiệu về các sản phẩm của nghệ thuật gỗ Erzoltirge nguyên bản. Nội dung này được dùng làm tư liệu tham khảo trong chương 2 của luận án khi nghiên cứu về ngôn ngữ tạo hình đồ chơi gỗ. Năm 1999, Tony Stevenson & Eva Marsden giới thiệu sách Rocking Horses [74] mô tả về một nghề truyền thống làm đồ chơi gỗ kéo dài hàng thế kỉ ở các vùng núi của Đức, Ý, Thụy Sĩ, Pháp, Áo. Trong đó đặc trưng nhất là đồ chơi gỗ ngựa bập bênh truyền thống. Cuốn sách The history of toys from spinning tops to robots của nhà nghiên cứu Deborah Jaffe (2006) đã đưa ra bản tóm tắt về một con đường xuyên qua hàng ngàn năm lịch sử để minh họa cách đồ chơi đã phát triển [58]. Có thể nói, đồ chơi gỗ khởi sắc từ thế kỉ XIX được sưu tầm trưng bày ở Bảo tàng nghệ thuật hiện đại (The Museum of Modern Art), được tổng hợp trong cuốn sách Century of the Child: Growing by Design, 1900-2000 (2012) [61] do Juliet Kinchin, trợ lí giám tuyển biên tập. Cùng năm 2012, Bảo tàng Tuổi thơ xuất bản sách Museum of Childhood: A Book of Childhood Things của Sarah Wood [72]. Cuốn sách khám phá lịch sử lâu đời thông qua những bộ sưu tập đồ vật thời thơ ấu hàng đầu thế giới, từ con ngựa bập bênh lâu đời nhất còn sót lại ở Anh đến đồ chơi hoàng gia, đồ chơi cổ điển được yêu thích và hấp dẫn nhất trong Bảo tàng Tuổi thơ V&A. Nội dung này được sử dụng trong chương
14 3 của luận án khi nghiên cứu về đồ chơi gỗ có giá trị nghệ thuật và đồ chơi gỗ có giá trị sưu tầm. Năm 2010, cuốn sách Toy Design của Chris van Uffelen [56] được xuất bản, giới thiệu các đồ chơi đương đại và đồ chơi cổ điển vẫn còn trên thị trường: từ công việc của Frank Lloyd Wright với các khối xây dựng của Frobel đến bộ cờ Bauhaus của Josef Hartwig, những món đồ chơi vẫn được sản xuất đến ngày nay. Gerrit Rietveld, Pablo Picasso, Marcel Breuer và Andy Warhol cũng từng thiết kế đồ chơi. Nội dung này được dùng làm tham khảo trong chương 2 của luận án khi nghiên cứu về giá trị nghệ thuật tạo hình đồ chơi gỗ. Năm 2014, Amy Fumiko Ogata và Susan Weber giới thiệu cuốn sách tuyệt vời Swedish Wooden Toys [46] bao gồm hơn 200 đồ chơi Thụy Điển, từ những ngôi nhà búp bê có giá trị lịch sử đến những thiết kế mới nhất dành cho trẻ em. Với những chiếc lục lạc, ngựa bập bênh nhiều kích cỡ, các khối xây dựng, ván trượt, xe trượt tuyết và các trò chơi có các bộ phận chuyển động phức tạp. Ngành công nghiệp đồ chơi Thụy Điển từ lâu đã sản xuất số lượng lớn các mặt hàng bằng gỗ đầy màu sắc, chất lượng tốt, phản ánh truyền thống thiết kế và mỹ nghệ gỗ của Scandinavia. Đồ chơi gỗ Thụy Điển cũng đề cập đến hình ảnh biểu tượng về tuổi thơ ở Thụy Điển, nâng hình ảnh chú ngựa Dala màu đỏ thành hình ảnh mang bản sắc truyền thống của quốc gia. Nội dung phù hợp với định hướng phát triển trong chương 3 của luận án. Năm 2017, Chen Guotai (Marvin Chen, Hồng Kông) đã xuất bản cuốn Chinese Toys [54]. Đây có thể coi là cuốn sách đầu tiên về lịch sử phát triển đồ chơi Trung Quốc, sử dụng bộ sưu tập đồ chơi cá nhân phong phú của tác giả, những bức ảnh cũ và các tài liệu lịch sử quý giá để mô tả câu chuyện về đồ chơi Trung Quốc từ cuối triều đại nhà Thanh đến thời nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa và kéo dài đến đầu những năm 1980. Nội dung này là gợi ý nghiên cứu về định hướng phát triển cho đồ chơi gỗ Việt Nam.
15 Năm 2018, những thiết kế hấp dẫn thị giác về các đồ vật trong cuộc sống hàng ngày ở Liên Xô, đã được trình bày trong cuốn sách Designed in The USSR 1950-1989, From the collection of the Moscow Design Museum, của Virginia McLeod và Robyn Taylor [76]. Cuốn sách là một chuyến tham quan hơn 350 vật phẩm trong bộ sưu tập độc đáo của Bảo tàng Thiết kế Moscow (1950 – 1989). Từ đồ chơi trẻ em, đồ gia dụng, đến áp phích, thiết bị điện tử, mỗi đối tượng cho thấy một phần của cuộc sống trong một nền kinh tế kế hoạch của lịch sử Nga. Nội dung này được sử dụng trong chương 2 của luận án khi nghiên cứu về thực trạng đồ chơi gỗ ở Việt Nam sau năm 1986, điều này liên quan mật thiết với giai đoạn Liên Xô – Nga. Cùng năm 2018, cuốn sách Lịch sử hấp dẫn của Đồ chơi và Trò chơi trên khắp Thế giới của Warwick Henderson (The Fascinating History of Toys and Games Around the World) [77] được xuất bản. Đây là sự khám phá về đồ chơi, trò chơi và phát minh hấp dẫn đã thay đổi tiến trình lịch sử từ thời Ai Cập cổ đại đến Cách mạng Công nghiệp. Đồ chơi là minh chứng cho những thay đổi xã hội, xu hướng, phong cách thiết kế sản xuất, phát triển công nghiệp. Nội dung này phù hợp trong chương 1 của luận án nghiên cứu lịch sử đồ chơi gỗ. A brief history of toys của Tim Lambert [104] là một bài báo giới thiệu Lịch sử sơ lược về đồ chơi với khá nhiều góc độ đưới dạng liệt kê danh mục, từ đồ chơi sơ khai khoảng 4000 năm trước, đồ chơi tự chế của trẻ em xưa nghèo, lạc hậu, đến đồ chơi hiện đại của trẻ em thế kỉ XIX - XX trên khắp thế giới. Lịch sử về đồ chơi gỗ còn được giới thiệu trong các tài liệu của bảo tàng đồ chơi các nước trên thế giới như Anh, Mỹ, Pháp, Đức, Thụy Sỹ, Nhật, Hàn, Trung Quốc,,... nhưng loại tài liệu này rất ít phổ biến. Các loại sách, tài liệu của bảo tàng đồ chơi Việt Nam hoặc tài liệu về đồ chơi được dịch ra tiếng Việt cũng khá hiếm. Do đó, việc nghiên cứu một cách hệ thống về đề tài đồ chơi gỗ Việt Nam qua quá trình hình thành và phát triển là việc cần thiết. Dù ngày nay, đồ