Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:301

Thêm vào BST

Báo xấu

3
lượt xem 1
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật "Hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020" trình bày các nội dung chính sau: Nhận diện hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020; Đặc điểm và giá trị nghệ thuật của hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nghệ thuật: Hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT TP. HỒ CHÍ MINH Ngô Việt Hùng HỘI HỌA SƠN MÀI TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2020 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT TP. Hồ Chí Minh - 2024
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH TRƯỜNG ĐẠI HỌC MỸ THUẬT TP. HỒ CHÍ MINH Ngô Việt Hùng HỘI HỌA SƠN MÀI TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2020 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGHỆ THUẬT Chuyên ngành: Lý luận và Lịch sử Mỹ thuật Mã số: 9210101 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS Nguyễn Văn Minh TP. Hồ Chí Minh - 2024
LỜI CAM ĐOAN Nghiên cứu sinh xin cam đoan luận án tiến sĩ Hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1986 đến năm 2020 là công trình nghiên cứu của NCS viết. Các kết quả nghiên cứu và kết luận trong luận án này là trung thực, khách quan và chưa từng bảo vệ ở bất kỳ học vị nào. Việc tham khảo các tài liệu được trích dẫn và ghi nguồn đúng quy định. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Tp. Hồ Chí Minh, ngày … tháng … năm 2024 Nghiên cứu sinh Ngô Việt Hùng
MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ..................................................................................................... i BẢNG QUY ƯỚC VIẾT TẮT ................................................................................ ii MỞ ĐẦU ................................................................................................................... 1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .................................................................................................... 10 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ........................................................................ 10 1.2. Cơ sở lý luận ...................................................................................................... 19 1.3. Sự hình thành và phát triển hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh ....... 39 Tiểu kết .................................................................................................................... 51 CHƯƠNG 2: NHẬN DIỆN HỘI HỌA SƠN MÀI TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH GIAI ĐOẠN TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2020 ........................................ 53 2.1 Nội dung nghệ thuật và thể loại hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 ............................................................................. 53 2.2 Hình thức nghệ thuật hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 .......................................................................................... 74 2.3 Chất liệu và kỹ thuật thể hiện nghệ thuật hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm1986 đến năm 2020 ............................................................. 94 Tiểu kết .................................................................................................................. 104 CHƯƠNG 3: ĐẶC ĐIỂM VÀ NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA HỘI HỌA SƠN MÀI TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH GIAI ĐOẠN TỪ NĂM 1986 ĐẾN NĂM 2020....... 106 3.1 Đặc điểm nghệ thuật hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 ........................................................................................ 106 3.2 Đóng góp của nghệ thuật hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm1986 đến năm 2020 ..................................................................................... 125 Tiểu kết .................................................................................................................. 143 KẾT LUẬN ........................................................................................................... 144 DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ ........................ 148 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 149 PHỤ LỤC .............................................................................................................. 162
BẢNG QUY ƯỚC VIẾT TẮT 1 HN Hà Nội 2 NCS Nghiên cứu sinh 3 Nxb Nhà xuất bản 4 PL Phụ lục 5 Tp.HCM Thành phố Hồ Chí Minh 6 Tp Thành phố
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Thành phố Hồ Chí Minh (Tp.HCM) là một trong những trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa xã hội của phía Nam nói riêng và cả nước nói chung, là nơi hội tụ các tri thức, nhà khoa học cũng như đội ngũ văn nghệ sĩ ở mọi miền đất nước và quốc tế đến học tập, nghiên cứu, sáng tạo. Do đó, nơi đây cũng đồng thời là môi trường thuận lợi cho hội họa sơn mài luôn có sự cập nhật, thay đổi mang tính giao thoa, đột phá, tìm tòi cái mới dựa trên nền tảng sơn mài truyền thống Việt Nam. Cột mốc đánh dấu nền hội họa sơn mài tại Tp.HCM chính thức ra đời được tính kể từ khi Trường Vẽ Gia Định được thành lập vào năm 1913 với việc bộ môn sơn mài nằm trong chương trình đào tạo. Bên cạnh đó, sự ra đời của Trường Mỹ thuật Đông Dương vào năm 1925 cùng sự tiếp cận những phương tiện biểu đạt của hội họa phương Tây đã tạo nên sự thay đổi lớn trong cảm quan thẩm mỹ truyền thống - phương Đông của người Việt. Kể từ đây, quá trình thử nghiệm, tìm tòi của các nghệ nhân và giáo sư, họa sĩ Trường Mỹ thuật Đông Dương đã giúp cho hội họa sơn mài Việt Nam dần có những thay đổi và chuyển hướng tinh tế về kỹ thuật chất liệu như cách xử lý bề mặt, màu sắc... Riêng ở phía Nam, tại Tp.HCM, chất liệu nhựa sơn Phú Thọ và sơn Nam Vang khi pha trộn lại với nhau đã tạo nên sự khác biệt về chất liệu sơn mài, làm nên một chất liệu độc đáo mang đậm nét địa văn hóa nơi đây. Từ đó góp phần làm nên diện mạo của nghệ thuật sơn mài Việt Nam nói chung, cũng như nét riêng biệt của hội họa sơn mài tại Tp.HCM nói riêng. Trong dòng chảy của nền mỹ thuật Việt Nam đương đại, hội họa sơn mài tại Tp.HCM có những yếu tố khác biệt tạo nên những giá trị đặc trưng nơi đây. Chẳng hạn, Tp.HCM có nhiều lợi thế về mặt địa lý, là một điểm gặp gỡ quy tụ tất cả các sinh hoạt nghệ thuật chung của phương Đông và phương Tây. Năm
2 1986, Tp.HCM đón nhận tư tưởng về đổi mới của Đảng đã mang lại những thành tựu về kinh tế và tác động tích cực đến khả năng sáng tạo của các họa sĩ so với giai đoạn trước đó: tích cực giao lưu hoạt động nghệ thuật với sự xuất hiện của nhiều cuộc triển lãm trong và ngoài nước, từ đó có điều kiện hòa nhập với thế giới, tạo cho hội họa sơn mài tại Tp.HCM đa sắc, đa dạng các hình thức tạo hình nghệ thuật mới. Có thể nói, hội họa sơn mài tại Tp.HCM từ sau năm 1986 có sự kế thừa giá trị của kỹ thuật vẽ phủ mài truyền thống, đã tạo nên những sắc thái riêng và khẳng định những đặc trưng của hội họa sơn mài nơi đây. Giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 có sự mở rộng quan niệm nghệ thuật, đột phá trong sáng tạo cá nhân, đặc biệt là các họa sĩ trẻ. Hội họa sơn mài tại Tp.HCM đã phát triển mạnh với nhiều hình thức tạo hình nghệ thuật khác nhau như: Hiện thực, Siêu thực, Lập thể, Biểu hiện, Trừu tượng… Trước tình hình hoạt động sáng tác chất liệu sơn mài đầy sôi nổi trong thời gian qua, đến nay đã có không ít học giả nghiên cứu, phân tích về nghề sơn, đồ sơn trang trí mỹ nghệ ở các làng nghề hay tranh sơn mài truyền thống, hiện đại. Những nội dung nghiên cứu này trải đều ở đa dạng các loại hình nghiên cứu như: công trình nghiên cứu khoa học, kỷ yếu hội thảo, bài viết ngắn, bài báo đăng trong các tạp chí thuộc lĩnh vực mỹ thuật. Có thể thấy, dù đã có nhiều bài viết liên quan đến tác giả, tác phẩm thể loại hội họa sơn mài đương đại, không ít triển lãm về chuyên đề sơn mài truyền thống và hiện đại, tuy nhiên hiện nay vẫn hầu như chưa có công trình nào nghiên cứu một cách hệ thống, sâu rộng về hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn 1986-2020 cũng như các thế hệ họa sĩ được đào tạo ở các ngôi trường chính quy về nghệ thuật và hoạt động sáng tác tại Tp.HCM. Do vậy, để có cái nhìn sâu rộng hơn về hội họa sơn mài tại Tp.HCM, NCS đặt ra mục tiêu nghiên cứu nhằm làm rõ phương thức biểu đạt và đặc điểm
3 thẩm mỹ cùng những yếu tố tác động làm nên sự khác biệt, nét đặc trưng của hội họa sơn mài tại Tp.HCM. Do vậy, NCS đã chọn đề tài nghiên cứu Hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 làm đề tài luận án của mình. 2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu Phân tích và là làm rõ những thay đổi về nội dung và hình thức tạo hình nghệ thuật trong sáng tác hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020. Từ đó thấy được đặc điểm và những đóng góp về giá trị nghệ thuật của hội họa sơn mài đối với Mỹ thuật Việt Nam. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu những yếu tố địa lý, văn hóa, kinh tế, chính trị, xã hội và đã tác động đến sự thay đổi trong quan niệm nghệ thuật, tâm lý và tư duy sáng tạo của các họa sĩ. - Xác định có sự thay đổi về nội dung và hình thức tạo hình nghệ thuật trong các tác phẩm hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020, như: Hiện thực, Siêu thực, Lập thể, Biểu hiện, Trừu tượng… - Xác định các đặc điểm và những đóng góp về mặt nghệ thuật của hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 đối với hội họa sơn mài Việt Nam đương đại. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là các tác phẩm hội họa sơn mài tại Tp.HCM, bao gồm các thể loại phong cảnh, chân dung, tĩnh vật, tranh sinh hoạt. Phạm vi nghiên cứu Về không gian: Luận án tập trung nghiên cứu hội họa sơn mài của các họa sĩ sống và sáng tác trên địa bàn Tp.HCM. Luận án tập trung vào các tác
4 phẩm đoạt giải trong các cuộc triển lãm như: Triển lãm của Hội Mỹ thuật Tp.HCM, Triển lãm của Hội Mỹ thuật Việt Nam, Triển lãm câu lạc bộ sơn mài Sài Gòn, Triển lãm Festival trẻ, Triển lãm câu lạc bộ sơn mài của Hội Mỹ thuật Tp.HCM, Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc các trường Văn hóa Nghệ thuật, Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc và các triển lãm nhóm. Các tác phẩm thuộc bộ sưu tập của các Bảo tàng Mỹ thuật. Mặt khác, khảo cứu trực tiếp các tác phẩm tại xưởng vẽ của họa sĩ, luận án lựa chọn những phiên bản tác phẩm tiêu biểu in trong vựng tập, tạp chí, sách chuyên ngành có uy tín. Về thời gian: Các tác phẩm hội họa sơn mài tại Tp.HCM được sáng tác từ năm 1986 đến năm 2020. Từ đó, luận án so sánh những hình thức tạo hình nghệ thuật trong các tác phẩm giai đoạn này với giai đoạn trước năm 1986 để cho thấy có những thay đổi sau: Đa dạng các hình thức tạo hình nghệ thuật mới như: Siêu thực, Biểu hiện, Lập thể, Trừu tượng… và phát triển phong cách cá nhân ngày càng rõ nét. 3. Câu hỏi nghiên cứu và giả thiết khoa học Từ mục đích nghiên cứu, câu hỏi được đặt ra là: Câu hỏi 1: Những tác động về mặt địa lý, giao lưu văn hóa, kinh tế, xã hội đến hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 như thế nào? Câu hỏi 2: Nhận diện hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 có các hình thức tạo hình nghệ thuật nào tiêu biểu? Câu hỏi 3: Đặc điểm và đóng góp của hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 là gì? Từ các câu hỏi trên, NCS đi đến giả thuyết khoa học sau sau: Giả thuyết 1 Từ buổi đầu trong bối cảnh giao lưu văn hóa Đông - Tây những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, hội họa sơn mài tại Tp. HCM được hình thành, tạo
5 bước ngoặt trong lịch sử mỹ thuật Việt Nam nói chung, tiến trình phát triển của hội họa sơn mài Việt Nam nói riêng. Giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 hội họa sơn mài tại Tp. HCM đã có những chuyển biến sau đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI từ đó, sáng tác hội họa sơn mài tại Tp. HCM phát triển mạnh mẽ phong phú về nội dung, đề tài và đa dạng về hình thức tạo hình nghệ thuật. Giả thuyết 2 Nhận diện Hội họa sơn mài tại Tp. HCM thông qua nội dung, đề tài các hình thức tạo hình nghệ thuật để thấy được sự chuyển biến về quan niệm nghệ thuật. Những thay đổi trong hình thức tạo hình nghệ thuật đã làm nảy sinh những trào lưu, các hình thức tạo hình nghệ thuật mới có sự đan xen về ngôn ngữ tạo hình đã tạo nên những đặc điểm riêng. Từ đó, các họa sĩ lựa chọn chất liệu, kỹ thuật thể hiện phù hợp với mục đích sáng tạo riêng, chất liệu kỹ thuật thể hiện tác phẩm là những phương thức mang đặc trưng của vùng đất Nam bộ. Hội họa sơn mài tại Tp. HCM được hình thành và ra đời từ khi Trường vẽ Gia Định được thành lập vào năm 1913 trong việc kết hợp giữa yếu tố văn hóa nghệ thuật Việt Nam và phương Tây (Pháp). Kết quả là một hình thức độc đáo của hội họa sơn mài lấy cảm hứng từ cách tạo hình của phương Tây nhưng sử dụng nhựa cây sơn Phú Thọ và sơn Nam Vang để thể hiện, những biểu đạt về nội dung, tư tưởng trong tác phẩm đã truyền tải những câu chuyện, phản ánh nhiều mặt trong đời sống xã hội, truyền tải thông điệp người họa sĩ. Giả thuyết 3 Hội họa sơn mài tại Tp.HCM trong giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 đã cho thấy những đặc điểm nghệ thuật thông qua nội dung, hình thức tạo hình và nghệ thuật thể hiện màu sắc có sự đa dạng về hình thức biểu hiện nghệ thuật. Những thay đổi về quan niệm sáng tạo nghệ thuật tạo hình trong giai đoạn này đã mang lại những hiệu quả tích cực trong nhận thức của của công chúng, đóng vai trò quan trọng trong phản biện xã hội đương đại, đã mang lại một diện mạo
6 mới so với giai đoạn trước. Sự đổi mới nhưng mang tính kế thừa và giao lưu tiếp thu có chọn lọc hình thức tạo hình nghệ thuật trên thế giới đã mang lại giá trị về nội dung, hình thức tạo hình nghệ thuật cao; để rồi từ đó có sự tác động tích cực đến nền hội họa sơn mài Việt Nam. Đặc điểm chất liệu và kỹ thuật thể hiện của hội họa sơn mài được nhận thấy từ việc các họa sĩ sử dụng chất liệu sơn nơi đây đã đem lại một hiệu quả thẩm mỹ cao mà còn bền chắc, lấy kỹ thuật vẽ phủ mài truyền thống làm nền tảng cho sự phát triển. Kỹ thuật vẽ phủ mài truyền thống, với lịch sử và kỹ thuật phong phú, là cơ sở vững chắc để họa sĩ có thể khám phá và phát triển sự sáng tạo của mình tạo nên những giá trị nghệ thuật đóng góp vào sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của Thành phố. 4. Phương pháp nghiên cứu Các phương pháp nghiên cứu cụ thể của đề tài luận án này đã được xác định gồm những phương pháp sau: 4.1. Phương pháp phân tích mỹ thuật học Đây là phương pháp chính trong nghiên cứu, phân tích dựa trên hệ thống các tư liệu phê bình mỹ thuật, các bài viết phê bình các tác phẩm hội họa sơn mài để phân tích ngôn ngữ biểu đạt, tìm ra đặc điểm trong sáng tác của các họa sĩ sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 1986 đến năm 2020. Dựa trên kiến thức mỹ thuật học về ngôn ngữ của hội họa như: các hình thức tạo hình nghệ thuật, màu sắc, đường nét, hình khối, bố cục, không gian… để phân tích, chứng minh cụ thể qua đó tìm ra những sắc thái mang đặc trưng trong các tác phẩm tiêu biểu của hội họa sơn mài tại Tp.HCM giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020. Phân tích, so sánh nhằm làm rõ các đặc điểm của sáng tác hội họa sơn mài tại Tp.HCM, so sánh đặc điểm của hội họa sơn mài tại Tp.HCM với giai đoạn trước và sau năm 1986. Qua đó, tìm ra đặc trưng khác biệt với các vùng miền khác. 4.2. Phương pháp tiếp cận liên ngành
7 Phương pháp tiếp cận liên ngành trong luận án được NCS chú trọng các tương tác hữu ích của các kết quả nghiên cứu từ các ngành khoa học liên quan như: Văn hóa học nghệ thuật, Dân tộc học văn hóa, xã hội học nghệ thuật, mỹ học, Giao lưu và tiếp biến văn hóa.. Đây là nội hàm áp dụng để phân tích diễn giải về đặc trưng của các hình thức tạo hình nghệ thuật như: hình thức tạo hình Hiện thực, Siêu thực, Lập thể, Biểu hiện, Trừu tượng... 4.3. Phương pháp nghiên cứu tư liệu NCS xác định nhận thức luận về phân tích và giải thích các khái niệm và một số thuật ngữ liên quan đến vấn đề nghiên cứu. Hệ thống, phân tích và chứng minh những quan điểm, những đánh giá về hội họa sơn mài của các nhà nghiên cứu nghệ thuật và các họa sĩ thông qua các vựng tập, tạp chí. Những báo cáo công trình khoa học, các kỷ yếu và hội thảo nghiên cứu khoa học chuyên ngành, các luận án đã bảo vệ thành công, sách xuất bản về nghiên cứu Triết học, Văn hóa học, Nghệ thuật học, Mỹ thuật học, Những nền tảng của mỹ thuật…, của các học giả Việt Nam và nước ngoài. Tiến hành khảo sát thực tế một số tác phẩm, tìm hiểu trao đổi trực tiếp với các họa sĩ làm cơ sở phân loại các hình thức tạo hình nghệ thuật trong hội hoạ sơn mài; đánh giá về bối cảnh cũng như quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa tác động đến hội họa sơn mài tại Tp.HCM và xác định các yếu tố đối với sự hình thành các hình thức tạo hình nghệ thuật trong tác phẩm hội hoạ sơn mài, từ đó khảo sát thực tế trong phạm vi nghiên cứu. 4.4. Phương pháp điền dã, phỏng vấn NCS thực hiện khảo sát các tác phẩm tiêu biểu của hội họa sơn mài trong giai đoạn này được trưng bày trong bảo tàng, triển lãm, và khảo sát thực tế tác phâm ở các xưởng vẽ của họa sĩ và nhà sưu tập, luận án lựa chọn những phiên bản tác phẩm tiêu biểu in trong vựng tập, tạp chí, sách chuyên ngành có uy tín và các vựng tập tranh triển lãm toàn quốc.
8 Thực hiện phương pháp phỏng vấn trong quá trình điền dã đề tài, các dữ liệu cơ bản được thực hiện qua quá trình phỏng vấn trực tiếp với họa sĩ đã sáng tác, liên quan tác phẩm hội họa đã lựa chọn trong luận án. Phương pháp này sẽ mang đến tính mới của luận án, đảm bảo độ tin cậy các thông tin bằng kết quả chứng thực với tác giả đó. Nhóm đối tượng phỏng vấn bao gồm, nhóm chuyên gia chuyên ngành lý luận, nhóm chuyên gia thuộc lĩnh vực hội họa và nhóm chuyên gia thuộc lĩnh vực sơn mài. Đây là các tư liệu có luận cứ đối chứng, có cơ sở khoa học làm kết quả thực tế. 5. Những đóng góp của luận án Luận án là công trình nghiên cứu và hệ thống chuyên sâu về hội họa sơn mài tại Tp.HCM từ năm 1986 đến năm 2020. Qua kết quả nghiên cứu đóng góp các luận cứ, luận điểm về mặt khoa học và thực tiễn sau: Về khoa học Luận án xác định các hình thức tạo hình nghệ thuật, tìm ra những đặc điểm, nét riêng của hội sơn mài tại Tp.HCM đóng góp vào sự phát triển chung của hội họa sơn mài Việt Nam. Từ việc nhận diện hội họa sơn mài tại Tp.HCM, luận án nghiên cứu hoạt động sáng tác, những thay đổi, hình thành, tác động đem lại hiệu quả trong giao lưu nghệ thuật. Từ đó, chỉ ra sự đa dạng các hình thức tạo hình nghệ thuật, có sự thay đổi rất tích cực so với giai đoạn trước. Nội dung và đề tài phong phú, phản ánh mọi mặt của cuộc sống… là những minh chứng cho một giai đoạn hội họa sơn mài phát triển rực rỡ, luận án góp phần bổ sung kiến thức, lý luận khoa học, làm tài liệu tham khảo cho các họa sĩ, giảng viên, NCS, sinh viên Đại học trong nghiên cứu giảng day mỹ thuật, lĩnh vực văn hóa nghệ thuật, cho thấy sự thay đổi trong hội họa sơn mài tại Tp.HCM đã có một bước đột phá mạnh mẽ, tích cực so với giai đoan trước.
9 Về thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án là cơ sở để các hoạ sĩ tại Tp.HCM cũng như cả nước có thể tham khảo góp phần vào việc thực hành, nghiên cứu tìm hướng sáng tác hội hoạ của riêng mình. Các nhà nghiên cứu lý luận về nghệ thuật hội họa có thể ứng dụng kết quả nghiên cứu để làm tiền đề cho các sáng tác và hướng nghiên cứu tiếp theo. Tài liệu tham khảo cho sinh viên và học viên các trường mỹ thuật có đào tạo về sơn mài. 6. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu (9 trang), Kết luận (4 trang), Tài liệu tham khảo (13 trang), Phụ lục (133 trang). Luận án có (139 trang), chia làm 3 chương gồm: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và thực tiễn (43 trang). Chương 2: Nhận diện hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 (53 trang). Chương 3: Đặc điểm và giá trị nghệ thuật của hội họa sơn mài tại Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 đến năm 2020 (43 trang).
10 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN Hội họa sơn mài tại Tp.HCM phản ánh sự kết nối nghệ thuật truyền thống và những giá trị từ hội họa sơn mài Việt Nam, lại có sắc thái riêng, qua từng giai đoạn lịch sử. Trong thực tế đã có nhiều công trình nghiên cứu về hội họa sơn mài Việt Nam, nhiều sách, vựng tập hội họa sơn mài, nhiều bài viết liên quan đến tác giả, tác phẩm thể loại tranh sơn mài hiện đại, cùng với nhiều tác phẩm sơn mài được giải thưởng và được sưu tập tại các bảo tàng trong cả nước của các họa sĩ sinh sống và sáng tác tranh sơn mài tại Tp.HCM. 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, khảo sát thu thập tài liệu, tiếp thu những ý kiến, những quan điểm của các nhà nghiên cứu đi trước, NCS nhận thấy có một số công trình tiêu biểu có liên quan đến đề tài để tham khảo và áp dụng vào luận án gồm: 1.1.1. Những công trình nghiên cứu liên quan đến hội họa sơn mài truyền thống Việt Nam Sách Nghệ thuật trang trí ở Bắc kỳ [68] của Marcel Bernanose xuất bản năm 1962, đã được dịch sang tiếng Việt (tư liệu dịch của Viện Mỹ thuật - ký hiệu D-10/Cđ-79) có phần giới thiệu về sơn. Trong công trình này, Marcel Bernanose đã giới thiệu ngắn gọn về đặc tính của sơn, cách khai thác nhựa sơn, kỹ thuật làm đồ sơn và tượng sơn. Sách Lắc - ca - dơ và Lắc - côn [31] của G.Bơ-Fuc (tư liệu dịch của Viện Mỹ thuật - Mỹ nghệ). Nội dung tài liệu bao gồm ba phần. Phần thứ nhất, giới thiệu cây sơn (Rhus succedanea), đặc tính thực vật của cây, cách trồng và thu hoạch; nhựa sơn của cây sơn, sự khác nhau giữa sơn và cánh kiến, lịch sử về
11 nghề sơn ở Đông Dương, màu sắc và ứng dụng; lịch sử nghiên cứu và bình luận, nghiên cứu của G.Béc-tơ-răng về Lắc-ca-dơ, cấu tạo tác dụng của lắc-ca- dơ trong những phản ứng oxy-hóa, khả năng oxy-hóa của lắc-ca-dơ, những nghiên cứu trước đây. Phần thứ hai, trình bày những nghiên cứu về lắc-côn, tính chất của lắc-côn, oxy - hóa hydro lắc-côn, tính chất, tính hòa tan của axit béo, tính hòa tan của axit stearic, đặc tính của nhựa sơn và lắc-côn. Phần viết về lắc côn, tác giả phân tích sâu từ góc độ hóa học, giải thích về việc tại sao những thợ sơn sử dụng các buồng ẩm để đảm bảo tạo thành nước sơn khô bóng. Nghiên cứu của G.Bơ-Fuc có giá trị về mặt khoa học về việc nghiên cứu tính chất, đặc điểm của sơn ta. Công trình Nghề sơn cổ truyền Việt Nam [48] của tác giả Lê Huyên do Nhà xuất bản Mỹ thuật xuất bản năm 1995. Tác giả tiếp cận nghiên cứu nghề sơn trong góc nhìn lịch sử. Công trình giới thiệu quá trình phát triển của nghề sơn ở đồng bằng Bắc Bộ qua các tư liệu khảo cổ học, các sản phẩm nghề được lưu giữ lại tại đình, chùa, đền, miếu, phủ và một số làng nghề. Tác giả quan tâm đến kỹ thuật đồ sơn thế kỷ XVII - XIX về chất liệu, dụng cụ nghề sơn cũng như một số kỹ thuật, tạo hình trên đồ sơn. Đặc biệt tác giả nghiên cứu về loại hình và chức năng của đồ sơn thế kỷ XVII - XIX cộng với đặc tính và thế mạnh của đồ sơn. Công trình góp phần xác định giá trị của nghề sơn trong kho tàng văn hóa nghệ thuật Việt Nam. Công trình Kỹ thuật Sơn mài [22] của Phạm Đức Cường (1982), giới thiệu về lịch sử nghề sơn mài, đặc biệt là sự tìm hiểu nghiên cứu công phu về các kĩ thuật của nghề sơn truyền thống: khâu chuẩn bị nguyên vật liệu, chế tác cho một sản phẩm sơn mài với các kỹ thuật bảo quản nhựa cây sơn, pha sơn sống thành sơn chín, kỹ thuật và các bước tiến hành để hoàn thành một tấm vóc hay bề mặt cho một sản phẩm sơn mài. Kỹ thuật bảo quản sơn chín đúng cách giúp tăng cường độ bền, độ kết dính, độ bóng và giữ gìn vẻ đẹp của tác phẩm
12 nghệ thuật qua thời gian. Công trình này mang tính chất là sách giáo khoa về nghề sơn mài với các kỹ thuật thể hiện màu sắc, với các phương pháp thực hành các thể loại sơn mài. Công trình phân tích kỹ thuật về chất liệu sơn được sử dụng trong tranh sơn mài Việt Nam thế kỷ XX [151] của hai tác giả Bettina Ebert and Michael R. Schilling nghiên cứu tranh sơn mài Việt Nam. Mục đích chính của công trình là hiểu sâu hơn về các chất liệu và kỹ thuật sử dụng trong những bức tranh sơn mài độc đáo này, thông qua phân tích kỹ thuật của các mẫu sơn được lấy từ tranh sơn mài và các tác phẩm sơn mài được lấy ở các vùng khác nhau ở Việt Nam, song song với việc lấy mẫu là các cuộc phỏng vấn sâu với các nghệ nhân, họa sĩ sơn mài Việt Nam. Nguồn gốc và sự phát triển của tranh sơn mài Việt Nam được đặt ra, và mô tả các quy trình thể hiện một bức tranh sơn mài. Các phương pháp phân tích được sử dụng để phân tích các mẫu sơn mài cũng như phác thảo phương pháp luận được sử dụng được mô tả ngắn gọn. Kết quả của các phân tích được tóm tắt và thảo luận. Các mẫu được phát hiện có chứa các thành phần thu được từ các loài cây bản địa ở Việt Nam và Campuchia, và thú vị là một số mẫu có sự kết hợp của hạt điều, dầu làm khô, nhựa cây, và các chất phụ gia làm khô. Ngoài ra, phân tích chỉ ra rằng một số các mẫu có chứa các thành phần sơn không phải của Châu Á. Cuối cùng, nghiên cứu này giúp hình thành các phương pháp xử lý kỹ thuật chất liệu cho tranh sơn mài Việt Nam. Công trình Vietnamese Painting: From Tradition to Modernity [155] của Corinne Menonville do Les Editions d'Art et d'Histoire xuất bản lần đầu năm 2003, trình bày quan điểm lịch sử về nghệ thuật hội họa Việt Nam từ truyền thống đến hiện đại. Công trình cho thấy sự chuyển biến về hình thức tạo hình nghệ thuật và ngôn ngữ hội họa ở Việt Nam, song có nghiên cứu và phân tích về nghệ thuật tranh sơn mài Việt Nam.
13 Bên cạnh đó, còn có thể kể đến Cultural Representation in Transition: New Vietnamese Painting [146] của Monia Singhakowin năm 1996, giới thiệu về 70 tác phẩm hội họa của 20 họa sĩ Việt Nam tham gia triển lãm cùng tên Cultural Representation in Transition: New Vietnamese Painting (Đại diện văn hóa trong quá trình chuyển đổi: những tác phẩm hội họa Việt Nam mới) được tổ chức tại Bangkok. Công trình giới thiệu những tác phẩm tham gia triển lãm và cho thấy sự phản ánh những vấn đề đang diễn ra hàng ngày ở xã hội Việt Nam trong sáng tác hội họa… Địa chí văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh (tập III phần nghệ thuật) [29] do hai tác giả Trần Văn Giàu, Trần Bạch Đằng (chủ biên) đã quy tụ được những nhà nghiên cứu hàng đầu ở từng lĩnh vực. Trong đó, lĩnh vực mỹ thuật có các bài nghiên cứu về mỹ thuật rất bổ ích cho việc nghiên cứu đề tài của NCS như bài “Mỹ thuật Sài Gòn từ đầu thế kỷ đến năm 1975” của tác giả Huỳnh Hữu Ủy, “Nghệ thuật tạo hình thời kháng chiến” của họa sĩ Quách Phong, “Mỹ thuật ở Thành phố sau 30/4/1975” của hai tác giả Phước Sanh - Nguyễn Trung... Công trình đã giúp cho NCS có cái nhìn bao quát về văn hóa - nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh. Từ việc hình thành nên hội họa sơn mài đến sự hình thành và phát triển của các trường mỹ thuật cũng như các phong trào hoạt động mỹ thuật của phía Nam. Nhiều bài viết mang tính chuyên khảo đăng trên các tạp chí, kỷ yếu hội thảo khoa học về hội họa sơn mài như: Tranh sơn mài Việt Nam - Thực trạng và phát triển, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ. Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam của Trần Quỳnh Như [90], “Phân tích thực trạng nghề sơn mài truyền thống trong bối cảnh kinh tế thị trường” của Chu Anh Phương, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 325, tr 91-93 [97], Giáo trình kỹ thuật chất liệu sơn mài của Nguyễn Văn Minh, Thư viện của Trường Đại học Mỹ thuật Tp.HCM [82], Chất liệu sơn mài và những thành tựu trong Mỹ thuật giai đoạn từ năm 1986 đến
14 nay của Nguyễn Văn Minh, Tài liệu Hội thảo Mỹ thuật Sài Gòn-Thành phố Hồ Chí Minh lần thứ nhất, Hội Mỹ thuật Việt Nam và Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Tp. HCM [79]…, mang những gợi ý mới cho hướng nghiên cứu liên quan đến đề tài giúp NCS tiếp thu phát triển trong luận án. Nhìn chung, nghiên cứu của các học giả, nhà nghiên cứu nước ngoài về mỹ thuật Việt Nam nói riêng và hội họa sơn mài tại Tp.HCM không nhiều. Đây đều là những tài liệu quý gợi mở, làm tiền đề cho NCS đúc kết cơ sở luận giải các vấn đề trong luận án. 1.1.2. Những công trình nghiên cứu về hội họa sơn mài hiện đại Việt Nam Kỷ yếu Hội thảo Sơn ta và nghề sơn truyền thống Việt Nam [119], Trường Đại học Mỹ thuật Việt Nam, Viện Mỹ thuật (2002). Tập hợp các bài viết, ý kiến, phân tích và đánh giá về nghề sơn, nghệ thuật sơn mài Việt Nam, làng nghề sơn truyền thống, đồng thời đề cập đến vấn đề đào tạo và áp dụng chuyển giao công nghệ truyền thống cộng với việc tu bổ phục hồi đồ sơn trong các di tích lịch sử văn hóa, qua đó khẳng định tầm quan trọng, vai trò giữ gìn và phát huy loại hình nghệ thuật truyền thống. Kỷ yếu hội thảo khoa học Tranh sơn mài: Chất liệu và nghệ thuật [13] Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam diễn ra vào tháng 6 năm 2018 với 23 bài viết phân tích sâu về các vấn đề như: Nghệ thuật sơn mài Việt Nam trong bối cảnh đương đại, mấy vấn đề sơn ta sơn mài Việt Nam hiện nay, tranh sơn mài Việt Nam vấn đề tên gọi và đặc trưng nghệ thuật, hiện trạng và giải pháp chống ô xy hóa bề mặt những tác phẩm sơn mài tại bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, sơn mài Châu Âu sự phát triển về phong cách và kỹ thuật… Bên cạnh đó còn có bài viết về vật liệu mới Composite đã tham gia vào sáng tác tạo thành tác phẩm tranh sơn mài để có được những biến đổi về diện mạo. Cùng bên cạnh đó với sự kết hợp giữa các vật liệu phong phú trong thể hiện của các họa sĩ đã tạo nên những diện mạo mới của tranh sơn mài.
15 Đặc biệt, về nghệ thuật sơn mài việt nam có các công trình nghiên cứu tổng hợp của Quang Việt trong quyển Hội họa sơn mài Việt Nam [133] và một số bài viết gần đây của ông trên Tạp chí Mỹ thuật của Hội Mỹ thuật Việt Nam, đã giới thiệu chi tiết về lịch sử nghề sơn, sự ra đời và phát triển của hội họa sơn mài Việt Nam qua các trích dẫn tư liệu nước ngoài, các nhân chứng, đối chiếu và bình chú hết sức sâu sắc. Về “Triển lãm tranh sơn mài Việt Nam” của Nguyễn Thanh Mai, Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật, số 4 (18), tr.11-17 [73], “Phát huy giá trị nghệ thuật tranh sơn mài Việt Nam” của Bùi Thị Thanh Mai, Tài liệu tọa đàm của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, tr 95-105 [70], “Trận Bạch Đằng một bức tranh sơn mài quý của Nguyễn Gia Trí” của Yên Hưng, Tạp chí mỹ thuật, số 337-338, tr 144-145 [46], “Vấn đề hình thức và chất liệu trong nghệ thuật đương đại” của Phạm Bình Chương, Tạp chí Nghiên cứu Mỹ thuật, số 2 (14), tr 84-90 [21], Nghệ thuật sơn mài Việt Nam trong bối cảnh đương đại (Nhìn từ triển lãm mỹ thuật Việt Nam năm 2015), của Trần Thị Biển, Bài tham gia tọa đàm Tranh sơn mài: Chất liệu và nghệ thuật, Tài liệu của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, tr 20- 24 [6], Sơn Nam Vang vàng son một thuở, của Bảo tàng Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh - Trường Đại học Mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh - Hội mỹ thuật Thành phố Hồ Chí Minh - Câu lạc bộ sơn mài tài liệu tọa đàm, phòng nghiên cứu sưu tầm, của Bảo tàng Mỹ Thuật Tp. HCM… đã nhận định, phân tích, tổng hợp về tác giả, tác phẩm của một giai đoạn sáng tác, so sánh giữa các tác giả và tác phẩm, tìm ra các điểm tương đồng và khác biệt trong phong cách và ý tưởng. Chỉ ra các đặc điểm của giai đoạn sáng tác có những pha trộn về ngôn ngữ tạo hình. Thông tin về tiến trình phát triển của tranh sơn mài cũng như vai trò, khả năng diễn tả của chất liệu sơn mài, trình bày những đúc kết kinh nghiệm và những thành quả, những nét đặc trưng trong nghệ thuật thể hiện mang tính truyền thống của nghệ thuật hội họa sơn mài Việt Nam.