Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:176

Thêm vào BST

Báo xấu

12
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án xác định mục đích nghiên cứu những phương diện cơ bản trong văn xuôi Trương Tửu, đặt văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình phát triển của văn học hiện đại Việt Nam đầu thế kỷ XX để xác định những thành công và hạn chế (nếu có) của cây bút này, thấy được những đóng góp và vị trí của nhà văn trong nền văn học hiện đại của dân tộc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Ngôn ngữ và Văn hóa Việt Nam: Văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN –––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ THANH VÂN VĂN XUÔI TRƯƠNG TỬU TRONG TIẾN TRÌNH VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2014
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN –––––––––––––––––––– NGUYỄN THỊ THANH VÂN VĂN XUÔI TRƯƠNG TỬU TRONG TIẾN TRÌNH VĂN HỌC VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 62 22 01 21 LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ VÀ VĂN HÓA VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS. NGUYỄN HỮU SƠN THÁI NGUYÊN - 2014
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả được nêu trong luận án là trung thực và chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình khoa học nào. Nếu sai, tôi hoàn toàn chịu trách nhiệm. Thái Nguyên, tháng 12 năm 2014 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Vân
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS. TS Nguyễn Hữu Sơn - người thầy đã tận tình hướng dẫn và động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn ông Trương Tùng - con trai cả của nhà văn Trương Tửu đã cung cấp cho tôi nhiều tư liệu quý báu về cuộc đời, văn nghiệp và tác phẩm của nhà văn để hoàn thành luận án. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới cơ sở đào tạo Đại học Thái Nguyên, đơn vị đào tạo trường Đại học Sư phạm Thái Nguyên đã tạo điều kiện để tôi hoàn thành khóa học và trình bày luận án. Tôi xin cảm ơn tới Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Yên Bái đã tạo điều kiện để tôi được tham gia học tập, nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn đến các đồng nghiệp và bạn bè đã động viên, chia sẻ những kinh nghiệm trong quá trình hoàn thành luận án. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới gia đình, người thân đã động viên và giúp đỡ tôi trong quá trình hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 12 năm 2014 Tác giả luận án Nguyễn Thị Thanh Vân
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................ii MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 1. Lý do chọn đề tài ................................................................................................. 1 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ........................................................................... 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu............................................................................ 3 4. Phương pháp nghiên cứu ..................................................................................... 4 5. Đóng góp mới của luận án ................................................................................... 5 6. Cấu trúc luận án ................................................................................................... 5 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ..................................... 6 1.1. Khái quát tình hình nghiên cứu về Trương Tửu ................................................ 6 1.1.1. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 ........................................................ 6 1.1.2. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 ............................................................ 9 1.2. Tiếp nhận văn xuôi của Trương Tửu ............................................................... 26 1.2.1. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 ...................................................... 26 1.2.2. Từ năm 1945 đến nay .................................................................................. 30 1.3. Khái lược vị trí văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX ............................................................................................... 34 1.3.1. Tiến trình văn xuôi Việt Nam hiện đại ......................................................... 34 1.3.2. Vấn đề Trương Tửu trong tiến trình văn xuôi hiện đại ................................. 35 Chương 2: CƠ SỞ VĂN HOÁ, VĂN HỌC NỬA ĐẦU THẾ KỶ XX VÀ SỰ XUẤT HIỆN TÁC GIẢ TRƯƠNG TỬU ................................................... 39 2.1. Đời sống văn hóa xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX với những giao lưu và tiếp biến văn hóa ........................................................................................... 39 2.1.1. Một xã hội mới với nhiều biến động trong những năm đầu thế kỷ XX ......... 39 2.1.2. Khung cảnh văn học Việt Nam trong sự giao lưu của văn hóa Đông - Tây ......... 40 2.2. Tác giả, tác phẩm Trương Tửu trong dòng chảy văn học Việt Nam hiện đại ... 47 2.2.1. Cuộc đời và sự nghiệp ................................................................................. 47
iv 2.2.2. Nhà văn - Nhà lý luận phê bình Trương Tửu với những đóng góp trong tiến trình văn học hiện đại ............................................................................. 49 Chương 3: HỆ THỐNG ĐỀ TÀI VÀ CẢM HỨNG SÁNG TÁC CHỦ ĐẠO CỦA NHÀ VĂN TRƯƠNG TỬU............................................................... 66 3.1. Đề tài .............................................................................................................. 66 3.1.1. Đề tài tình yêu ............................................................................................. 67 3.1.2. Đề tài tệ nạn xã hội trong hiện thực xã hội đô thị Việt Nam trước1945 ........ 74 3.1.3. Đề tài lịch sử................................................................................................ 80 3.2. Hệ thống nhân vật - yếu tố quan trọng trong việc phát triển đề tài ......................... 88 3.2.1. Nhân vật tích cực ......................................................................................... 88 3.2.2. Nhân vật tiêu cực ......................................................................................... 91 3.2.3. Một số nhân vật ảnh hưởng của phân tâm học Freud .................................... 99 3.3. Cảm hứng chủ đạo trong văn xuôi Trương Tửu ............................................ 101 3.3.1. Cảm hứng phê phán ................................................................................... 102 3.3.2. Cảm hứng bi kịch....................................................................................... 106 Chương 4: MỘT SỐ PHƯƠNG DIỆN NGHỆ THUẬT TRONG VĂN XUÔI TRƯƠNG TỬU................................................................................................. 112 4.1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật qua phương thức trần thuật............................ 112 4.1.1. Phương thức trần thuật khách quan với những nhân vật tượng trưng .......... 112 4.1.2. Phương thức trần thuật chủ quan với những nhân vật “tôi” ........................ 118 4.2. Kết cấu văn xuôi Trương Tửu ....................................................................... 120 4.2.1. Kết cấu tâm lý............................................................................................ 121 4.2.2. Kết cấu có nội dung vào vấn đề trung tâm của câu chuyện ......................... 123 4.2.3. Kết cấu lồng ghép hai nội dung vấn đề....................................................... 126 4.3. Ngôn ngữ ...................................................................................................... 128 4.3.1. Lời văn đối thoại........................................................................................ 131 4.3.2. Lời văn độc thoại ....................................................................................... 136 4.3.3. Tiếng Pháp được Trương Tửu sử dụng trong các tác phẩm ........................ 139 4.4. Nghệ thuật vận dụng văn học dân gian vào tác phẩm văn xuôi của Trương Tửu .. 143 4.4.1. Vai trò của văn học dân gian trong văn Việt Nam hiện đại ......................... 143
v 4.4.2. Mô típ, nhân vật trong cổ tích, sử thi được nhà văn vận dụng vào văn xuôi dã sử ................................................................................................... 144 KẾT LUẬN ........................................................................................................ 153 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................. 156 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................................. 169
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1. Trong những năm đầu thế kỷ XX, sau những biến động lịch sử to lớn, xã hội Việt Nam có những thay đổi sâu sắc trên nhiều lĩnh vực. Chịu sự tác động của hoàn cảnh xã hội, với một nội lực mạnh mẽ, nền văn học cũng chuyển mình nhanh chóng trên con đường hiện đại hóa và đạt được nhiều thành tựu xuất sắc. Đặc biệt, trong giai đoạn này, nền văn học nước ta đã hình thành một lực lượng sáng tác đông đảo và tài năng, góp phần không nhỏ vào sự thay đổi diện mạo văn học một cách rõ rệt từ nội dung đến hình thức nghệ thuật. Trương Tửu là một trong những đại diện tiêu biểu của đội ngũ này. 1.2. Trương Tửu (1913 - 1999) là nhà giáo, nhà văn, nhà nghiên cứu văn học Việt Nam được nhiều người biết tiếng. Trần Đình Sử đã khẳng định “Trương Tửu có lối viết khá khúc triết, chặt chẽ và hấp dẫn. Ông có một khí văn mạnh mẽ, lời văn đa dạng, biến hóa, giàu chất hùng biện với một niềm tin xác tín không lay chuyển đã làm nên sức lôi cuốn để dẫn dắt người đọc vào những lập luận khác lạ” [131]. Điều đó chứng minh từ những năm 30 của thế kỷ XX, tên tuổi Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa đã nhanh chóng thu hút công chúng độc giả và được ghi danh trên văn đàn công khai. Trong khoảng hơn hai mươi năm cầm bút, ông đã để lại một văn nghiệp đáng trân trọng với trên 30 đầu sách về lý luận, phê bình, nghiên cứu và sáng tác. Ông là một trong những nhà phê bình tiên phong đã đưa phê bình Việt Nam vào thời hiện đại. Với tinh thần khách quan khoa học, nhà phê bình Trương Tửu - Nguyễn Bách Khoa đã tạo được dấu ấn đặc biệt trong những công trình nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học của mình; trong đó có những công trình “bề thế” như Triết lý Truyện Kiều (1931), Nguyễn Du và Truyện Kiều (1941), Văn chương Truyện Kiều (1944),... Trần Đình Sử thể hiện thái độ và tình cảm trân trọng đối với Trương Tửu “chúng tôi không thể không biểu hiện niềm cảm phục ông như một nhà nghiên cứu có nhân cách cao thượng” [131]. Trong lĩnh vực sáng tác văn xuôi, Trương Tửu là một trong số những nhà văn tiên phong của dòng văn học hiện thực phê phán. Với tâm nguyện làm “chiến sĩ tận tụy chống lại cái thực thể
2 mục nát của xã hội”, “giữ nhiệm vụ tên lính cảm tử phất cao ngọn cờ tranh đấu, dắt xã hội chạy tìm những chân trời mới và đẹp trên con đường gay go của hạnh phúc”, người “thư ký trung thành của thời đại” ấy đã hướng ngòi bút vào những số phận bé nhỏ, những bi kịch cuộc đời, thâm nhập vào đời sống xã hội Việt Nam những năm đầu thế kỷ XX để phản ánh hiện thực và sự chiêm nghiệm của nhà văn trước cuộc đời, hướng tới những “chân trời mới” mà nhà văn tin tưởng. Sáng tác văn xuôi của Trương Tửu thể hiện rõ chủ đích đấu tranh xã hội, có tính tư tưởng thống nhất, mang đậm giá trị nhân văn. Lối văn luận đề, giàu chi tiết hiện thực khiến cho tác phẩm của ông còn có giá trị nhiều mặt, có thể trở thành điểm tựa của nhiều bộ môn liên ngành như lịch sử, báo chí, ngôn ngữ học, văn hóa học, xã hội học... 1.3. Tuy nhiên, độc giả hiện nay còn ít biết đến những trang văn xuôi của Trương Tửu ra đời vào những năm ba mươi, bốn mươi của thế kỷ XX. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Sơn chỉ ra nguyên nhân: “Sự lãng quên này có lý do bởi các tác phẩm văn xuôi Trương Tửu đều chưa được tái bản, hơn nữa còn chịu búa rìu của những quan niệm phê bình cực đoan, “bắt vít” một chiều, cơ hội chủ nghĩa, cố ý tạo nên luồng dư luận không đúng và không tốt” [120, tr. 6]. Trong thực tế sáng tác, văn xuôi Trương Tửu tạo được dấu ấn riêng và có những đóng góp đáng ghi nhận đối với sự phát triển của văn học giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám. Mặc dù Trương Tửu trải qua một cuộc đời 86 năm với nhiều vinh quang rạng rỡ nhưng cũng không ít vất vả, gian truân. Nguyễn Hữu Sơn khái quát: “Cuộc đời Trương Tửu là một chuỗi những thăng trầm, đong đầy nghịch lý với những cuộc dấn thân trên tinh thần trung thực, đấu tranh vì học thuật lẽ phải” [123]. Sau cuộc bể dâu, những đóng góp quan trọng của ông đối với nền văn học nước nhà đã dần được soi sáng và ghi nhận. Hiện nay, với độ lùi thời gian cho phép, dựa trên kết quả sưu tầm, biên khảo, nghiên cứu đã có, chúng tôi nhận thấy cần phải triển khai nghiên cứu văn xuôi Trương Tửu một cách hệ thống và sâu sắc để xác định rõ diện mạo và đóng góp của nhà văn trong lĩnh vực sáng tác đối với tiến trình văn học hiện đại của dân tộc và đối với đời sống văn hóa đương thời. Tiếp nối những công trình đã có về cuộc đời, con người, sự nghiệp của Trương Tửu, đề tài luận án đi sâu nghiên cứu: "Văn xuôi
3 Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX" sẽ có được những khảo sát, nhận định, đánh giá mới về đối tượng nghiên cứu. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu: Lựa chọn đề tài "Văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX", luận án xác định mục đích nghiên cứu những phương diện cơ bản trong văn xuôi Trương Tửu, đặt văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình phát triển của văn học hiện đại Việt Nam đầu thế kỷ XX để xác định những thành công và hạn chế (nếu có) của cây bút này, thấy được những đóng góp và vị trí của nhà văn trong nền văn học hiện đại của dân tộc. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: Tìm hiểu tình hình văn hóa, văn học trong giai đoạn đầu thế kỷ XX với những giao lưu và tiếp biến văn hóa đã tác động tới ngòi bút văn xuôi của Trương Tửu; đi sâu phân tích, lý giải những điểm cơ bản về nội dung và nghệ thuật trong các sáng tác văn xuôi của ông; từ đó, đánh giá vị trí, vai trò, đóng góp (và giới hạn) của nhà văn trong lĩnh vực sáng tác đối với tiến trình văn học Việt Nam hiện đại. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án: Văn xuôi Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX. 3.2. Phạm vi nghiên cứu là toàn bộ các truyện ngắn và tiểu thuyết của Trương Tửu được xuất bản từ năm 1937 đến năm 1942 (thuộc giai đoạn văn học từ đầu thế kỷ XX đến trước Cách mạng tháng Tám năm 1945). Các công trình nghiên cứu lý luận, phê bình văn học của nhà văn được sử dụng để tham khảo, so sánh, đối chiếu trong những trường hợp cần thiết. Những tác phẩm văn xuôi của Trương Tửu thuộc phạm vi khảo sát là: 1. Thanh niên S.O.S, NXB Minh Phương, Hà Nội, 1937. 2. Một chiến sĩ, NXB Minh Phương, Hà Nội, 1938. 3. Khi chiếc yếm rơi xuống, NXB Minh Phương, Hà Nội, 1939. 4. Trái tim nổi loạn, NXB Văn Thanh, Hà Nội, 1940. 5. Một cổ đôi ba tròng, NXB Tân Việt, Hà Nội, 1940.
4 6. Tôi nguyền rủa mãi người cha ấy, in trong tập Một cổ đôi ba tròng, NXB Tân Việt, Hà Nội, 1940. 7. Khi người ta đói, in trên Phổ thông bán nguyệt san, số 59, tháng 5-1940, 8. Thằng Hóm, in trên Tin Mới Văn Chương, 1940. 9. Một kiếp đoạ đày, NXB Hàn Thuyên, Hà Nội, 1941. 10. Đục nước béo cò, NXB Minh Phương, Hà Nội, 1940. 11. Cái tôi của ai, in trong tập Một kiếp đọa đày, NXB Hàn Thuyên, Hà Nội, 1941. 12. Tráng sĩ Bồ Đề, NXB Hàn Thuyên, Hà Nội, 1942. 13. Năm chàng hiệp sĩ, NXB Hàn Thuyên, Hà Nội, 1942. Trong số đó, có 12 tác phẩm đã được tập hợp, in lại trong cuốn Trương Tửu - Tuyển tập văn xuôi do Nguyễn Hữu Sơn sưu tầm và biên soạn, xuất bản năm 2009 [120]. Tác phẩm Thằng Hóm đã được Nguyễn Hữu Sơn sưu tầm và in lại trong cuốn Trương Tửu Tuyển tập nghiên cứu văn hóa, xuất bản năm 2013 [124]. 4. Phương pháp nghiên cứu Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp phân tích, tổng hợp: Đây là phương pháp được sử dụng cơ bản trong luận án. Với phương pháp này chúng tôi đi từ việc khảo sát, phân tích các sáng tác của nhà văn trên từng phương diện từ đề tài đến cảm hứng,… để từ đó tác giả luận án rút ra những nhận xét có tính tổng hợp, khái quát. Phương pháp hệ thống: Với phương pháp này, khi vận dụng chúng tôi thực hiện mục đích để phát hiện sự lặp lại nhiều lần của các phương diện khác nhau trong sáng tác văn xuôi của Trương Tửu. Từ đó, chúng tôi mạnh dạn đi đến khẳng định những đặc điểm mang tính ổn định trong quá trình sáng tác của nhà văn. Phương pháp thống kê, phân loại: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để thống kê về các biện pháp nghệ thuật đã được nhà văn sử dụng trong khi sáng tác. Sau khi thống kê, phân loại có kết quả sẽ được hệ thống hóa và đặt vào nội dung nghiên cứu.
5 Phương pháp so sánh: Trong quá trình phân tích, tổng hợp chúng tôi tiến hành so sánh Trương Tửu với một số nhà văn để làm sáng tỏ vai trò của Trương Tửu đối với văn học Việt Nam hiện đại, làm rõ vị trí của Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam đầu thế kỷ XX. 5. Đóng góp mới của luận án Đây là công trình khoa học đầu tiên tập trung nghiên cứu toàn bộ 13 tác phẩm văn xuôi của Trương Tửu. Từ việc đi sâu khảo sát, phân tích và hệ thống hóa những điểm cơ bản về văn xuôi Trương Tửu, đặt văn xuôi Trương Tửu trong bối cảnh văn học đương thời, luận án đưa ra những nhận định, đánh giá khách quan, khoa học về vị trí và đóng góp của nhà văn đối với văn xuôi giai đoạn 1930 - 1945 và với tiến trình văn học hiện đại Việt Nam. Luận án góp phần soi sáng toàn diện, sâu sắc hơn bức chân dung văn học của Trương Tửu và diện mạo văn xuôi Việt Nam giai đoạn 1930 - 1945. Kết quả của luận án có thể dùng trong các trường Đại học, Cao đẳng làm tài liệu giảng dạy, nghiên cứu về Trương Tửu và về văn học hiện đại Việt Nam. 6. Cấu trúc luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và danh mục Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận án được triển khai trong bốn chương: Chương 1: Tổng quan về vấn đề nghiên cứu. Chương 2: Cơ sở văn hóa, văn học nửa đầu thế kỷ XX và sự xuất hiện tác giả Trương Tửu. Chương 3: Hệ thống đề tài và cảm hứng sáng tác chủ đạo của nhà văn Trương Tửu. Chương 4: Một số phương diện nghệ thuật trong văn xuôi Trương Tửu.
6 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU Trên cơ sở thu thập được những tư liệu có liên quan đến Trương Tửu, chúng tôi đặt nhiệm vụ khảo sát và hệ thống lại một cách sơ lược những ý kiến đã nêu về con người, sự nghiệp của Trương Tửu. Tuy nhiên chúng tôi chú trọng đi sâu nghiên cứu văn xuôi của ông trên hai thể loại tiểu thuyết và truyện ngắn nhằm xác định cụ thể hơn về vị trí của nhà Trương Tửu trong tiến trình văn học Việt Nam hiện đại. 1.1. Khái quát tình hình nghiên cứu về Trương Tửu Trong văn học Việt Nam hiện đại đầu thế kỷ XX, ở lĩnh vực lý luận phê bình Trương Tửu là người đã tạo cho mình một dấu ấn riêng, một lối đi riêng. Bản thân Trương Tửu và các sáng tác của ông đã nhận được nhiều ý kiến đánh giá khác nhau. Có ý kiến đánh giá khá khắt khe, nhưng bên cạnh đó là nhiều ý kiến chỉ ra được sự ảnh hưởng của Trương Tửu trong đời sống văn học. 1.1.1. Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 Trương Tửu ghi danh trong “làng văn” với tư cách là nhà phê bình và nhà tiểu thuyết. Theo khảo sát của chúng tôi, khởi nghiệp của ông từ địa hạt phê bình, bắt đầu bằng bài Triết lý Truyện Kiều đăng trên Đông Tây tuần báo khi mới 18 tuổi; sau đó là một loạt bài phê bình văn học Việt Nam đương đại hiện diện trên văn đàn. Phương pháp phê bình của Trương Tửu đã trở thành một “hiện tượng” trên diễn đàn văn học công khai đương thời, nhanh chóng thu hút công chúng độc giả, đồng nghiệp và các nhà nghiên cứu - phê bình chuyên nghiệp; tiêu biểu là những nhận xét, đánh giá của Vũ Ngọc Phan, Hoài Thanh, Đinh Gia Trinh, tập trung vào phương pháp phê bình của Trương Tửu trong cuốn Nguyễn Du và “Truyện Kiều” (bút danh Nguyễn Bách Khoa). Nhà phê bình văn học Vũ Ngọc Phan trong cuốn Nhà văn hiện đại nêu nhận xét về ưu - nhược điểm của ngòi bút Trương Tửu: “Trương Tửu phê bình tỷ mỷ, kĩ càng, nhưng phần nhiều ông xét nhận không đúng. Sự sai lầm này là do ở ông dùng những lời to tát quá để phát biểu ý kiến về những cái hết sức nhỏ trong một quyển sách” [107, tr. 480]. Nhà nghiên cứu tiếp tục thể hiện quan điểm một cách khá rõ
7 ràng: “Trương Tửu hay phê bình theo một thiên kiến, nên ông không công bình. Bài “Tính sổ mười năm văn học - 1930 - 1940” của ông đăng trong Mùa gặt mới (số 2 - 1940) tỏ ra ông là một nhà phê bình rất thiên vị. Ông đã từng khen những văn sĩ trong Tự lực văn đoàn bằng những chữ “rất lớn” trong báo Loa, rồi bây giờ theo một khuynh hướng chính trị của ông, ông lại dìm họ xuống đất đen, bảo họ đã tạo ra một loạt thiếu niên nam nữ trụy lạc từ thể chất đến tâm hồn” [107, tr. 481]. Nhà phê bình Hoài Thanh bày tỏ ý kiến không đồng tình với phương pháp phê bình “nghiện khoa học” của Trương Tửu. Theo quan điểm của Hoài Thanh, phương pháp phê bình mang tính khoa học tỉnh táo mà Trương Tửu vận dụng không phù hợp với việc thẩm bình tác phẩm văn học, dẫn đến những cảm nhận lệch lạc: “Với ông Nguyễn Bách Khoa, cái gì cũng rõ ràng như hai lần hai là bốn. Ông có ngờ đâu rằng sự thực huyền diệu hơn nhiều, nhất là khi sự thực đó là con người Nguyễn Du. Ông đang tay phân tích con người Nguyễn Du chẳng khác gì một nhà bác sĩ phân tích thây ma trong phòng mổ xẻ. Thực là tàn nhẫn. Và cũng thực là thô thiển! Ông thấy Kim Trọng đa tình, Thúy Kiều đa cảm, thế là ông bảo Nguyễn Du cũng là người đa cảm, đa tình. Ông thấy Triết lý Đoạn trường tân thanh vừa có màu đạo Khổng vừa có màu Phật giáo, ông thấy tâm lý Đoạn trường tân thanh là một thứ tâm lý tùy thời. Ông liền gán triết lý ấy và tâm lý ấy cho Nguyễn Du” [155]. Hoài Thanh tiếp tục phát triển quan điểm của mình: “Chứ cái điệu bộ tướng Quảng Lạc của ông Bách Khoa thì chẳng có thể thấy gì được. Ngay từ khi ông mới bước chân vào tôi đã nơm nớp lo sợ tưởng chừng như thấy một anh mù múa võ trong một chỗ bày những đồ sứ, đồ pha lê, vô giá” [155]. Chưa dừng lại ở đó, Hoài Thanh phát biểu gay gắt hơn bởi nhà nghiên cứu cho rằng Bách Khoa mắc một chứng bệnh nghiện chữ, chứng bệnh trong y học khó chữa được: “Bệnh nghiện chữ vốn có từ xa xưa nhưng ở thời đại này thường nảy sinh ra nhiều biến chứng. Biến chứng thông thường nhất là biến chứng nghiện khoa học. Phàm người mắc bệnh nghiện lạ lùng này miệng hay nói lảm nhảm những chữ rắc rối, tâm trí thường vướng víu những điều mới lượm được trong các sách khoa học” [155].
8 Trong thực tế, phương pháp phê bình lấy khoa học làm tôn chỉ cho hoạt động nghiên cứu văn chương của Trương Tửu trái chiều với phương pháp phê bình mang tính nghệ thuật ấn tượng, thiên về chủ quan, trực giác, “lấy lòng mình để hiều lòng người” của Hoài Thanh. Những nhận xét có phần gay gắt của Hoài Thanh đối với cách viết phê bình của Trương Tửu cũng xuất phát từ sự trái chiều trong phương pháp tiếp cận văn học nói trên. Qua đó thấy được Hoài Thanh không đồng tình với phương pháp phê bình của Trương Tửu. Không những thế Hoài Thanh còn tỏ rõ thái độ khó chịu trước tư duy lý luận của nhà nghiên cứu này. Hoài Thanh bực bội trước thao tác khoa học của Trương Tửu. Cũng vào thời điểm sau khi Trương Tửu công bố cuốn sách khảo cứu và phê bình “Nguyễn Du và Truyện Kiều”, Đinh Gia Trinh viết một số bài trên báo Thanh nghị năm 1944 (đã được Mã Giang Lân tập hợp trong cuốn Những cuộc tranh luận văn học nửa đầu thế kỷ XX, xuất bản năm 2005). Trong đó, Đinh Gia Trinh cũng khẳng định: Trương Tửu cũng đã góp phần khai mở những điều mới mẻ trong phê bình văn học của nước ta, bởi vì: “Lối khảo xét người dò sâu đến cội rễ sinh lý, đến ảnh hưởng của xã hội, của hoàn cảnh là một điều mới mẻ trong khoa học phê bình nước nhà và rất đáng khích lệ”; và “Khi xét về mối quan hệ giữa Nguyễn Du và Truyện Kiều thì tác giả tỏ ra có minh kiến và trong những áng văn bình luận về Truyện Kiều từ xưa đến nay ít có những ý kiến mới mẻ diễn ra một cách bạo dạn và rõ rệt như ở trong cuốn sách của ông Nguyễn Bách Khoa”. Đinh Gia Trinh tiếp tục khẳng định: Nguyễn Bách Khoa “đã mở cửa cho khoa phê bình văn học Việt Nam về Truyện Kiều trông thấy những chân trời rộng rãi hơn”, “đã có công mang vào văn chương nghiên cứu Truyện Kiều những kiến thức mới mẻ và có giá trị” [71, tr. 112]. Cũng cần nhận thấy, bên cạnh quan điểm khoa học, từ góc độ cá nhân, Đinh Gia Trinh không đồng tình với một số ý kiến cực đoan của Trương Tửu về nhân vật Thúy Kiều. Ông cho rằng Trương Tửu: “nhiễm trong óc những lý thuyết của của Freud, quen tính nói quá đáng và lý luận theo một vài tiêu chuẩn sinh lý” [71, tr. 113]. Nhìn chung, trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, việc nghiên cứu Trương Tửu chưa được thực hiện một các hệ thống và toàn diện. Các bài viết về Trương Tửu
9 chủ yếu tập trung vào các tác phẩm phê bình văn học của ông. Nội dung các bài viết thể hiện trực cảm của người nghiên cứu nhiều hơn việc áp dụng phương pháp luận nghiên cứu khoa học. Chính vì vậy, qua ý kiến đánh giá của Vũ Ngọc Phan, Hoài Thanh, Đinh Gia Trinh có thể thấy được vấn đề bàn luận: Tác phẩm lý luận nghiên cứu phê bình của Trương Tửu trong giai đoạn 1930-1945 đã bộc lộ nhược điểm của tác giả là quá thẳng thắn khi bày tỏ quan điểm đánh giá, nhận xét trước công chúng. Tác phẩm lý luận phê bình của Trương Tửu ở giai đoạn trước Cách mạng tháng Tám không được đánh giá là đặc sắc nhưng thực tế đặt ra câu hỏi: Tại sao càng về sau tên tuổi, tác phẩm của Trương Tửu càng được đọc giả biết đến và trân trọng nhiều như vậy? Các Hội thảo, lễ Kỷ niệm diễn ra trên các diễn đàn cho thấy một Trương Tửu có những cống hiến không thể phủ nhận. Như vậy, các ý kiến nhận xét, đánh giá nêu trên ở mức độ khen chê khác nhau, nhưng thống nhất ở chỗ nhận rõ đặc điểm ngòi bút “tôn thờ khoa học” của Trương Tửu cùng với những đóng góp và hạn chế của phương pháp phê bình này,... 1.1.2. Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 Từ sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, mặc dù diễn tiến qua các chặng đường có khác nhau, song hành trình nghiên cứu về Trương Tửu vẫn được tiếp tục. Theo trình tự thời gian, hành trình nghiên cứu về Trương Tửu giai đoạn này trải qua hai chặng đường; có thể lấy năm 1975 làm điểm mốc phân chia hai chặng đường đó. Chặng đường trước năm1975, giữa hai miền Nam - Bắc, việc nghiên cứu Trương Tửu cũng có nhiều điểm khác nhau. Ở miền Bắc, nhìn chung, tình hình nghiên cứu Trương Tửu có nhiều diễn biến phức tạp, ý kiến đánh giá không đồng nhất, thuận chiều đối với các tác phẩm lý luận - phê bình văn học của ông. Khi tập sách Tương lai văn nghệ Việt Nam (1945) của Trương Tửu vừa ấn hành, nhà nghiên cứu Thanh Bình (Đặng Thai Mai) đã nêu ý kiến trên bán nguyệt san Tiên Phong của Hội Văn hóa Cứu quốc số 2, ra ngày 1/12/1945: “Đáng tiếc là ông Trương Tửu chưa hề lĩnh hội vấn đề về văn nghệ một cách đầy đủ và đến nơi đến chốn để đem lại cho chúng ta một chương trình thiết thực. Tập luận án của ông Trương Tửu thực quá mông lung về phần lý luận, và khi
10 bàn đến chương trình hành động lại có ý kiến quá tỉ mỉ, quá “máy móc” và sao nhãng hẳn những điểm rất cần thiết cho sự xây dựng một nền văn nghệ mới” [7, tr. 7]. Tiếp theo, trên bán nguyệt tạp san Tiên phong số 3 (16/12/1945) Thanh Bình tranh luận với Trương Tửu: “Tự do - tự do cá nhân, tự do nghệ sĩ, tự do tuyệt đối, hay lắm, đẹp lắm. Nhưng nước nhà chưa tự do thì nghệ sĩ tự do thế nào? Nói cho cùng, nếu nước nhà được độc lập, được “giải phóng hoàn toàn” và có một chính thể “dân chủ chân chính” thì nhà nghệ sĩ nào không được tự do?” [8, tr. 8]. Tuy không đồng nhất với Trương Tửu về một số khái niệm và quan niệm trong văn nghệ, song tác giả Thanh Bình đã nhận thấy từ cuốn sách Tương lai văn nghệ Việt Nam toát lên “những lời nói chan chứa nhiệt tình đối với văn học và nghệ thuật, những cảm tình tha thiết đối với một giai tầng dân chúng, và sự tin tưởng đối với tương lai văn hóa dân tộc” [9, tr. 19], tác giả của cuốn sách “đã mang nặng trong tâm hồn cái nguyện vọng tốt đẹp của một nhà văn hóa đối với tiền đồ văn hóa”, “tích cực tham gia vào công cuộc gây dựng nền văn hóa mới” [9, tr. 19]. Thời gian sau vụ “Nhân văn Giai phẩm”, ý kiến đánh giá về Trương Tửu trở nên gay gắt. Năm 1958, Phan Cự Đệ có bài viết Thái độ và phương pháp giảng dạy của Trương Tửu trên báo Độc lập số 354 [30, tr. 3]. Trong bài viết này, Phan Cự Đệ đánh giá phương pháp nghiên cứu văn học của Trương Tửu là “phương pháp duy tâm chủ quan”, “theo ý muốn cá nhân của mình” [30, tr. 3] và kết luận về Trương Tửu “đã tỏ ra không xứng đáng một tý nào với cương vị giáo sư một trường Đại học của chế độ ta, một chế độ tốt đẹp đang tiến lên xã hội chủ nghĩa” [30, tr. 3]. Trong thực tế, một số lời nhận xét gay gắt lúc đó cũng đã ảnh hưởng tiêu cực đến việc nhìn nhận về con người và tác phẩm của Trương Tửu; theo đó, việc nghiên cứu Trương Tửu có phần lắng lại trong một thời gian dài. Như vậy có một thời gian con người và sự nghiệp văn chương của Trương Tửu phải chịu những đánh giá khá cực đoan. Tuy nhiên có thể khẳng định Trương Tửu đã có một tấm lòng yêu nước và mang trong mình một tinh thần dân tộc lớn lao, ông đã thể hiện tình yêu văn chương nghệ thuật theo cách riêng nhằm phát huy tư duy khoa học trong nghiên cứu, ứng dụng vào lĩnh vực văn hóa, văn học. Trên quan điểm riêng đó, mặc dù ở miền Bắc gặp phải những cơn sóng dữ dội là những ý kiến trái chiều, còn ở miền Nam phải kể đến lời nhận xét của Lê Văn
11 Siêu vào năm 1974 về con người và cung cách làm việc của Trương Tửu trong cuốn Về nhóm Hàn Thuyên và Nguyễn Đức Quỳnh: “Trương Tửu đáo để, thông minh, phản ứng nhanh, học rộng, nhiều sáng kiến và rất nguyên tắc, làm giám đốc văn chương thì như linh hồn nhà xuất bản, đã nghĩ ngày nghĩ đêm, thảo hoạch chương trình xuất bản, phân phối việc viết sách báo cho anh em, bàn bạc hằng ngày với anh em để hướng dẫn lập luận của sách cho không chệch ra ngoài định hướng chung” [126, tr. 73]. Qua đó cho thấy, Trương Tửu dù ở cương vị nào, làm công việc gì cũng luôn nghiêm túc và tự yêu cầu bản thân tuân thủ những nguyên tắc nhất định. Ở miền Nam, văn nghiệp của Trương Tửu với bút danh Nguyễn Bách Khoa vẫn tiếp tục được nghiên cứu. Nguyễn Văn Trung trong tập III của bộ Lược khảo văn học xuất bản năm 1968 đưa ra ý kiến nhận xét về văn phê bình của Trương Tửu: “Thời tiền chiến, Nguyễn Bách Khoa (Trương Tửu) là người đầu tiên và độc nhất đã đưa ra một quan niệm phê bình rõ rệt và áp dụng nó một cách có hệ thống, với một lối văn lôi cuốn. Chưa xét quan niệm phê bình mácxít đúng hay không đúng. Chỉ xét ở phương diện chủ thuyết và viết thành hệ thống thì phải ghi nhận Nguyễn Bách Khoa thành công hơn tất cả những nhà phê bình trước ông và hiện nay cũng khó tìm ra một Nguyễn Bách khoa khác” [170, tr. 192]. Nguyễn Văn Trung đồng tình với những khẳng định, đánh giá cao của Thanh Lãng đối với phê bình của Trương Tửu “Mấy cuốn phê bình của Nguyễn Bách Khoa, nhất là từ sau 47 trở đi, đã hầu như biến thành sách gối đầu giường cho thế hệ trẻ. Ở nhà trường, từ giáo sư đến học sinh đều phê bình theo Nguyễn Bách Khoa” [170, tr. 192]. Trong cuốn Phê bình văn học thế hệ 1932 (tập 2) xuất bản năm 1974, Thanh Lãng đưa ra nhận xét: “Cùng với các nhà văn trong Nhóm Tân văn hóa, Nguyễn Bách Khoa đã khai mở hẳn một kỷ nguyên mới trong lịch sử văn học Việt Nam: phê bình dựa vào biện chứng phép duy vật” [70, tr. 395]. Sang thời kỳ đổi mới của đất nước, đặc biệt là từ những năm đầu thế kỷ XXI đến nay, trong điều kiện mới của đất nước và của văn học, sự nghiệp của Trương Tửu được quan tâm trở lại, nhiều nhà nghiên cứu đã dày công sưu tầm, tập hợp tư liệu về nhà văn; tạo điều kiện thuận lợi cho việc nghiên cứu tác phẩm của ông. Năm 1996, tiểu sử và sự nghiệp văn chương của Nguyễn Bách Khoa (Trương Tửu) được giới thiệu trong cuốn Nhà văn phê bình của Mộng Bình Sơn và Đào
12 Đức Chương [125, tr. 218]. Từ năm 2002 đến nay, với sự nỗ lực của các nhà nghiên cứu, nhiều bộ sưu tầm, tuyển tập tác phẩm của Trương Tửu đã được xuất bản và việc nghiên cứu sự nghiệp của Trương Tửu không chỉ được xem xét lại mà còn được mở rộng và đi sâu hơn về nhiều phương diện. Năm 2002 Nguyễn Văn Luận đã đưa ra sự nhận diện và đánh giá về phương pháp nghiên cứu của Trương Tửu trong khóa luận tốt nghiệp với đề tài: Bàn về cuốn “Truyện Kiều và thời đại Nguyễn Du” của Trương Tửu. Tác giả chỉ ra “Đề tài này tất nhiên không phải là mới nhưng nghiên cứu phương pháp và hệ thống của một nhà nghiên cứu Truyện Kiều như là Trương Tửu thì dường như chưa có ai đặt vấn đề một cách đầy đủ và toàn vẹn” [81, tr. 1]. Tác giả nhấn mạnh vào số lượng trang của tác phẩm 214 trang và đưa ra nhận định: “Có thể nói học thuyết Mac – Lênin đã được Trương Tửu ứng dụng về căn bản là toàn diện và khá bao quát. Ông đã thiết lập được một hệ thống phương pháp luận vững chắc cho việc phê bình Truyện Kiều của mình” [81, tr. 51]. Đứng trên lập trường riêng bản thân tôi cũng có chung suy nghĩ trên. Hơn thế sự tương đồng còn được chỉ ra khi thấy “Trương Tửu đặc biệt quan tâm tới các tương quan xã hội, tới học thuyết đấu tranh giai cấp. Đấu tranh giai cấp là hạt nhân quan trọng thúc đẩy phát triển trong xã hội phân chia thành giai cấp” [81, tr. 52]. Tuy nhiên với phương pháp phê bình của mình, Trương Tửu cũng không tránh khỏi những hạn chế như “Việc hiện đại hóa tác phẩm, nhiều khi ông nhồi nhét, gán ghép nhân vật và tác giả vào những khuôn đã được định sẵn” [81, tr. 52]. Tác giả đề tài đặt ra góc nhìn Trương Tửu và những vấn đề phản ánh hiện thực lịch sử của Truyện Kiều. Các nhân vật Truyện Kiều dưới cái nhìn giai cấp của Trương Tửu. Mối quan hệ giữa nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều với anh hùng Nguyễn Huệ ngoài đời. Bên cạnh đó, với góc nhìn Trương Tửu và vấn đề chủ nghĩa nhân đạo trong Truyện Kiều đã được tác giả đề tài đi đến kết luận “Trương Tửu đã xa đà vào dung tục, hiện đại hóa nhân vật, tác phẩm và tác giả”; “Gò ép theo quan điểm đấu tranh giai cấp, TrươngTửu đã tìm một số biểu hiện có tính chất chống lễ giáo phong kiến của nhân vật và tác giả coi đó là bản chất được ý thức. Trương Tửu đánh giá cao một chiều tính chất chống phong kiến của tác phẩm” [81, tr. 60].
13 Những kết luận khá rõ ràng mang tính đóng góp vào việc nhận diện vị trí của nhà phê bình Trương Tửu. “Trương Tửu quan niệm khá đơn giản về mối quan hệ hiện thực – nhà văn – tác phẩm văn học. Theo ông nhà văn sống ở thời đại nào thì chịu ảnh hưởng của thời đại ấy về mọi mặt kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội. Điều đó không có gì sai. Vấn đề là ở chỗ ông không quan tâm đúng mức đến việc tác phẩm văn học là một sản phẩm sáng tạo của nhà văn, trong đó hiện thực xã hội thời đại đã được nhình nhận, tái tạo qua con mắt chủ quan của nhà văn” [81, tr. 88] Tác giả không ngần ngại đưa ra kết luận “Hệ thống nghiên cứu phê bình Mác xit đã được Trương Tửu sử dụng một cách áp đặt chủ quan không có sự linh hoạt đối với từng đối tượng nghiên cứu, vi phạm tính lịch sử cụ thể” [81, tr. 89], không chỉ đánh giá về Trương Tửu mà tác giả đề tài cũng cho rằng “nhiều người khác” cũng gặp phải “ Những cực đoan khi nghiên cứu văn học”, trong những năm 1954 – 1960. Hạn chế tiếp theo của Trương Tửu “Ông chỉ quan tâm đến nội dung tư tưởng Truyện Kiều trên cái trục Truyện Kiều – thời đại Nguyễn Du và không hề chú tâm tới nghệ thuật của tác phẩm”. Ở phần kết luận Trương Tửu có đề cập tới nghệ thuật nhưng “Chỉ là những dòng sơ lược, không hề đề cập phân tích một thủ pháp nghệ thuật, một câu thơ cụ thể” [81, tr. 89], nhưng đây cũng không phải hạn chế của riêng Trương Tửu trong thời gian này ở Việt Nam. Có cùng lập trường với tác giả đề tài khi xuyên suốt tác phẩm, Trương Tửu đưa ra lời khẳng định hoàn toàn xác đáng “Là người tiên phong thí nghiệm một hệ thống, một phương pháp luận mới, ông đã có một số thành tựu và cũng không tránh khỏi những cực đoan, sai lầm. Một số đóng góp của ông đặc biệt là lịch sử xã hội, kinh tế chính trị để giải thích tác phẩm văn học là một đóng góp không thể phủ nhận” [81, tr. 92]. Năm 2004, nhà nghiên cứu Trịnh Bá Đĩnh với bài viết Các hình thái tư duy phê bình đầu thế kỷ XX (đăng trên tạp chí Hồn Việt, số 2) đã chỉ ra những thành tựu cũng như hạn chế trong phương pháp phê bình của Trương Tửu qua các tác phẩm: “Nguyễn Du và Truyện Kiều”, “Tâm lý và tư tưởng Nguyễn Công Trứ”, “Văn chương Truyện Kiều”. Theo Trịnh Bá Đĩnh: “ở đây không phải chỗ để đánh giá các kết quả nghiên cứu của Nguyễn Bách Khoa, ở đây ta đề cập đến các hình thức tư